DROG TURF N NATT VOTN Leerkrachten boekje Naam: Groep:
De Grond onder je voeten In Nederland zijn vier soorten grond: - löss - zand - klei - veen Löss, zand en klei is gevormd door erosie. Veen is gevormd uit dode plantenresten. Opdracht 1 Zoek uit wat erosie betekent. rosie is:... Opdracht 2 Je ziet het woord grond staan. Schrijf bij elke pijl een woord op waar jij aan denkt als je het woord grond hoort. Opdracht 3 Wat betekenen de volgende twee spreekwoorden? Omcirkel de goede antwoorden: Vaste grond onder de voeten betekent 1. veilig zijn. rgens niet kunnen aarden betekent 1. veilig zijn. 2. dat je je ergens niet thuis voelt. 2. dat je je ergens niet thuis voelt. 2
Opdracht 4 Beantwoord onderstaande vragen. Welke grondsoort(en) vind je in en om je school? Wat kun je allemaal met grond doen? Wat zou je allemaal tegen kunnen komen als je in grond gaat graven? Waarom is grond belangrijk? Het Nederlandse grondgebruik De manier waarop de bodem wordt gebruikt, hangt samen met de grondsoort waaruit de bodem bestaat. Planten die een vruchtbare vochtige grond nodig hebben, groeien graag op vette klei. Op losse en droge zandgronden vind je hei en bosgronden. Opdracht 5 Op de volgende bladzijde zie je de kaart van Nederland en haar vier grondsoorten. Kijk goed naar deze kaart en kleur de grondsoortenkaart van Nederland in. Geef zeeklei de kleur groen, rivierklei de kleur blauw, veen de kleur bruin, zandgrond de kleur geel en löss de kleur oranje. 3
Kaart: de vier grondsoorten van Nederland 1 2 3 Zeeklei Rivierklei Veen Zand Löss 4
Opdracht 6 Beantwoord onderstaande vragen. 1. Hoeveel hectare grond beslaat Nederland ongeveer? 2. Noem 3 provinciën waar je geen tot bijna geen veengrond aan treft? 3. In welke provincie zit veel löss in de grond? 4. Wat voor soort grondsoort komt voornamelijk in Zeeland voor? 5. In welke 4 provinciën vind je uitgestrekte zandgronden? 6. Heidelandschappen vindt je in de provincie? Zet een kruisje in het vakje van het juiste antwoord. Zeeland Drenthe Noord- Holland 7. Welke 3 grondsoorten komen er in Friesland voor? 8. Bij welke rode stip ligt Heerenveen het dichtste? Zet een rondje om het juiste antwoord. Heerenveen ligt het dichtste bij stip 1 2 3 5
De grondsoort: veen Misschien hebben je opa en oma je wel eens verteld over turf. Turf wordt nu nog wel gebruikt in de kattenbak of in de tuin, maar tussen 1500 en 1900 was het de belangrijkste brandstof voor in de kachel. Het was daardoor veel geld waard. Turf wordt gemaakt van veen. Veen ontstaat in diepe plassen met stilstaand water. Veen is een dikke grondlaag van dode plantenresten en boombladeren die naar de bodem van een plas zijn gezakt. r zijn twee soorten veen, hoogveen en laagveen. Hoogveen ligt hoger dan de grondwaterspiegel, laagveen ligt lager. Opdracht 7 De plaatjes hieronder laten zien hoe de grondsoort veen ontstaat. Bij elk plaatje hoort een bijschrijft. Verbind door het tekenen van lijnen de plaatjes met de goede bijschriften. 1 Rottende plantenresten overdekken het veenslib 2 Leeg smeltwatermeer in het einde van de 3 e ijstijd 3 Het moerasbos raakt verstikt door het veenmos. Nu wordt hoogveen gevormd boven de oever (hoogveen= veen boven het waterpeil) 4 Het meer is dichtgegroeid (laagveen= veen onder het waterpeil) 5 Grassen, kruiden, struiken en bomen groeien op het laagveen 6 en dikke plantenlaag schuift naar het midden toe 6 7 Resten van dode, zwevende waterplanten vormen een veensliblaag
Opdracht 8 Hogeveen en Lageveen zijn Nederlandse achternamen. Noem nog twee achternamen waar het woord veen in voor komt. Niet alleen in achternamen, maar ook in namen van woonplaatsen vind je het woord veen terug. In deze plaatsen, en in gebieden rondom deze plaatsen, zat veel veen in de grond. Denk maar aan Heerenveen. Noem nog drie andere woonplaatsen met veen in de naam. Deze plaatsen bestaan naast veen uit nog een woord, net als Heerenveen. Uit welk welke twee woorden bestaat deze plaatsnaam? en Werken in het veen Heerenveen is ontstaan omdat de grond onder Heerenveen erg veenrijk is. Van veen wordt turf gemaakt, dit heet vervening, en aan de handel in turf kon men veel geld verdienen. Turf was omstreeks 1500 en 1900 namelijk de belangrijke brandstof, zowel voor verwarming als voor kookdoeleinden. Veel mensen trokken naar de veengebieden om daar te werken, dus ook naar Heerenveen. De mensen die werkten in het veen werden veenarbeiders genoemd. Veenarbeiders werkten voor een veenbaas. Dit was een baas die een stuk land kocht van een veenheer en dat stuk land door zijn arbeiders liet vervenen. Veenarbeiders waren meestal heel arm. Ze moesten soms van s morgens vroeg (4 uur) tot s avonds 7 uur ontzettend hard werken. Veenarbeiders, zowel mannen als vrouwen, werkten soms wel 16 uur per dag. Verschillende veenarbeidersberoepen waren: - De spitters - De mengers - De baggerlui - De turfmakers euwenlang was het normaal dat kinderen, ook de allerkleinsten, meehielpen in de vervening. De kinderen moesten vaak zware arbeid verrichtten en maakten lange dagen. Nu moeten kinderen in Nederland totdat ze 16 jaar zijn verplicht naar school. Dit staat in de leerplichtwet. Deze wet werd in 1900 ingevoerd en maakte een einde aan de kinderarbeid in Nederland. 7
Opdracht 9 Beantwoord onderstaande vraag. Hoe lang is een normale arbeidsdag tegenwoordig? uur Opdracht 10 en dag heeft 24 uur. Vul in het schema in hoeveel uren jij op een doordeweekse dag besteed aan slapen, school,...? Ik besteed uren aan slapen Ik besteed uren aan school Ik besteed uren aan sport Ik besteed uren aan tv kijken Ik besteed uren aan een hobby Ik besteed uren aan. Ik besteed.uren aan. Ik besteed.uren aan. Opdracht 11 Hier zie je veenarbeider Pieter, turf maken. Met een steekijzer snijdt hij blokken turf uit. Zoek de vijf verschillen 8
Opdracht 12 Op de volgende bladzijde staat een fragment uit een rapport met de titel: Arbeid veenderijen. Dit rapport is geschreven in 1891 en gaat over het verveningwerk in Heerenveen. Lees dit rapport en beantwoord de volgende vragen. 1. Welk soort veen werd er voornamelijk afgegraven in Heerenveen?... 2. In welke perioden werd er gewerkt in het Heerenveens veen?... 3. Hoeveel dagen in de week werkte de Heerenveense veenarbeiders?... 4. Noem twee Heerenveense verveningberoepen die worden genoemd in dit rapport?...... 5. Werkten alleen de mannen in het veen, of ook de vrouwen en de kinderen? Leg je antwoord met voorbeelden uit de tekst uit.......... 6. Zou jij willen werken als veenarbeider? Waarom wel / niet....... 9
RAPPORT ARBID VNDRIJN. Heerenveen, 20 Februari 1891. Den arbeid in de lage venen van Heerenveen splitse men in twee afdeelingen: a. het trekken b. het turfmaken Het trekken. Deze arbeid, welke alleen door mannen geschiedt, duurt in het voorjaar circa zes weken. Het turfmaken. Nadat de veenbrij, op het land gespreid, eenigszins gedroogd is, komen de verdere werkzaamheden in handen der turfmakers. Dit zijn veelal vrouwen en kinderen. Allereerst wordt de veenbrij met de voeten stevig gemaakt. Moge deze arbeid nu niet zóó vermoeiend zijn, de zware arbeid voor de vrouwen volgt dan, namelijk het turf snijden of turfsteken. Werktijd. De veenarbeiders vangen de werkzaamheden meestal 's morgens zeer vroeg aan, maar werken anders geheel naar eigen verkiezing, 's Zondags wordt niet gewerkt. Loon. Het uit te betalen loon varieert tusschen 80 cents en één gulden per roede. Het turfmaken. Opgemerkt zij hierbij, dat de meeste der mannen (trekkers) na afloop van het baggeren of trekken naar de klei vertrekken om te maaien en te hooien. De beste werkkrachten alzoo afwezig zijnde, moeten de vrouwen hen vervangen. Na het turfsteken wordt deze in hoopen gezet en gedroogd; ook deze arbeid geschiedt veelal door vrouwen, meisjes en jongens. Deze arbeid duurt den geheelen zomer en najaar, terwijl met het laden in de schepen allen medewerken. Leeftijd. Wat den leertijd betreft, het turftrappen, het op hoopen zetten, keeren om te drogen, kan in de meeste gevallen wel geschieden door de jongens en meisjes (indien arbeid der vrouw wordt behouden) op 16 jarigen leeftijd. Aldus besloten in de Bestuursvergadering van 't Nut van 't Algemeen, Departement Heerenveen, dd. 14 Februari 1891. (get.) A. FRF, rapporteur. De veenarbeiders werkten zes dagen per week in het veen, maar toch verdienden ze maar weinig. en spitter en een menger verdienden per maand ongeveer 50 gulden ( 23,-). Dat is ongeveer 9 gulden ( 4,-) per week. De turfmakers werden per roede uitbetaald. en roede staat voor 16 m2 turf. In 1890 verdiende de veenarbeiders ongeveer 0,95 cent per roede. Dat is ongeveer 0,43. 10
r bestond voor de arbeiders een groot verschil tussen zomer- en winterwerk. In het voorjaar, meestal tussen 15 maart en 15 mei, was er werk bij de veenbazen. In de zomer en herfst kon er niet gewerkt worden op de veenderijen, omdat de turf anders dat zelfde jaar niet meer droog werd. De veenarbeiders werkten dan vaak als maaier bij boeren op het land. Daarmee verdienden ze ongeveer 60 gulden ( 27,-) per seizoen (3 maanden). In de winter was er op het land en in de veenderijen geen werk te doen, omdat de grond dan vaak bevroren was. Opdracht 13 1. Reken uit hoeveel euro een turfmaker verdiende bij 48 m2 turf....,- 2. Reken uit hoeveel euro een spitter en een menger per jaar verdienden. Werken in het veen, Maaien, ---------------- Totaal, Opdracht 14 Knip de blokken turf, die op de laatste bladzijde van dit werkboekje staan, uit en puzzel ze aan elkaar vast. Plak hiernaast de aan elkaar gepuzzelde turfblokken op. Als je de puzzel goed hebt krijg je een foto te zien van een veenarbeiders vrouw. Ziet deze vrouw er arm of rijk uit? Waarom? De vrouw ziet er arm / rijk uit omdat:...... 11
Rijke veenbazen De veenbazen verdienden erg veel geld aan de vervening. In Heerenveen was er dan ook een groot verschil tussen arm en rijk. De arme mensen die in de venen werkten hadden het erg zwaar en kregen weinig geld, terwijl de veenbazen veel geld verdienden en grote huizen lieten bouwen. Veel rijke mensen lieten hun huis bouwen in Oranjewoud, een plaatsje vlak naast Heerenveen. r is ook een aantal statige huizen in Heerenveen gebouwd, zoals Crackstate en Oenemastate. Crackstate Oenemastate r waren gewone winkels en winkels van de veenbazen. De veenarbeiders moesten bij de veenbaas kopen anders werden ze ontslagen. Dit heet verplichte winkelnering. De veenarbeiders verdienden zo weinig dat ze soms gedwongen waren om geld bij te lenen bij de veenbaas, waardoor ze nog verder in de moeilijkheden kwamen. Opdracht 15 Kijk naar de prijslijsten van de veenbaaswinkels en de gewone winkels. Product Gewone winkel Veenbaaswinkel K offie 65 cent 78 cent Z eep 15 cent 16 cent Z out 15 cent 16 cent Soda 3 cent 6 cent Stroop 10 cent 11 cent Suiker 28 cent 31 cent 1. Wat vind jij van verplichte winkelnering? Leg je antwoord uit....... 2. Stel dat jij een van de veenarbeiders was uit de negentiende eeuw en je moest één koffie, één pak zout en één pak suiker kopen. Wat betaalde je dan in de gewone winkel en wat betaalde je in de veenbaaswinkel? Gewone winkel: F... Veenbaaswinkel: F... 3. Hiernaast zie je een foto van het schilderij van meneer van Scheltinga. Meneer van Scheltinga was een rijke veenbaas. Noem twee punten waaraan je dit kunt zien............. 12
Wonen in het veen Veenarbeiders woonden met complete gezinnen in keten of plaggenhutten. Dit zijn zelfgebouwde simpele houten hutten van ongeveer 4 bij 6 of 8 meter. Het leven in een plaggenhut was armoedig. Veel meubels waren er niet. en houten tafel, wat stoelen en houten kisten, dat was alles. Het hele gezin sliep in één of twee bedsteden, dat zijn ouderwetse bedden. Als matras gebruikten ze een zak met stro, als deken wat oude lappen. De bedstee was vaak niet meer dan een gat in de wand met een gordijntje ervoor. Plaggenhutten bestaan uit één ruimte waar gezinnen van soms meer dan tien personen leefden, meestal ook met hun huisdieren. Opdracht 16 Kijk naar de foto van Crackstate (bladzijde 12). Uit hoeveel ruimtes denk jij dat het gebouw van de rijke veenbaas Johannes Crack bestaat? ruimtes Met hoeveel personen deel jij een woning? Hoeveel ruimtes heeft deze woning? personen ruimtes Wat staat er allemaal in je slaapkamer? Maak hieronder een ruige schets van je slaapkamer. 13
Het einde van de vervening Niet alleen Heerenveen is ontstaan door de vervening, ook vele andere plaatsen in Nederland werden vanaf ongeveer 1600 verveend. Het vervenen van laagveen leidde tot grote wateroverlast. Omdat het veen tot aan en soms tot de dijken en wegen werden afgegraven, begaven die het vaak. In de winter liepen grote delen van Zuidoost Friesland hierdoor onder water. Rond 1823 werden veenpolders ingepolderd en droog gemaakt om hier een landbouwgrond van te maken. r kwamen ook mensen die de veenarbeiders gingen helpen, zoals Ferdinand Domela Nieuwenhuis. Hij wilde de leefomstandigheden van de veenarbeiders verbeteren. In Friesland had hij een grote aanhang en kreeg hij de bijnaam 'Us Ferlosser', 'onze verlosser'. r braken grote stakingen uit in de venen. Veenarbeiders zijn het niet meer eens met hun leefomstandigheden en de manier waarop ze worden behandeld door de veenbazen. Rond het eind van de 19 de eeuw werd er definitief gestopt met het afgraven van het veen. Mensen gingen kolen, olie en gas gebruiken als brandstof.. Opdracht 17 R O S I B I N G W R Zoek de woorden in de kruiswoordpuzzel op en streep ze door. De letters die overblijven vormen de missende woorden in het gedichtje. en geeft de bijnaam die het turf kreeg. N L O S S V L Z D A A R R Aarde Grond Land Veenderij Rijkelui Arbeider Heerenveen Loss Vervening rosie Klei Werk Zand In de negentiende eeuw waren tegen het eind de tijden niet zo erg best rond 1880-1900 werd oh zo n schijntje verdiend. Vooral in streken als de Compagnie (Heerenveen) was het een tijd van armoe lijden. Wanneer de winters soms lang waren waren er vele die zware armoede hadden in de zomer zwierven ze overal heen maar s winters konden ze niets beginnen. en kwart jaar werd vaak niets verdiend; waar zouden ze ook om werk naar toe moeten. Ja het leven was zwaar tussen het 14 V N N I V N D D U D K G L I N R L R I IJ K O K B N R O I N IJ R G U U H D R A A
15
Afdeling educatie Minckelersstraat 11 (De Heerenveense School) 8442 C Heerenveen Telefoon (0513)623408 Fax (0513)645782 educatie@willemvanharen.nl www.willemvanharen.nl 16