3 Het jaar 2012 was een crisisjaar. De Belgische economie kende een nulgroei. De economische stilstand startte begin 2011 en zet zich ook begin 2013 verder. Met een dergelijk lange periode van negatieve of erg lage groei is dit de langstdurende malaise in de naoorlogse periode, op die van begin de jaren 80 na. Het zwakke klimaat van de voorbije twee jaar was vooral consumenten-gedreven. Het consumentenvertrouwen is sinds begin 2011 in vrije val. Het negatieve sentiment heeft vooral te maken met de vrees voor werkloosheid. Ongetwijfeld hebben een aantal aangekondigde massaontslagen in grote industriële bedrijven waaronder Ford Genk, die vrees aangewakkerd. De bouwsector kende in 2012 een erg bescheiden groei: +0,5%. De regering schrapte eind 2011 heel wat steunmaatregelen voor de bouw of liet deze uitdoven, wat onmiddellijk effect ressorteerde op de bouwactiviteit. Het wegvallen van de steunmaatregelen voor de woningbouw, de groene lening en de belastingvermindering voor de meeste energiebesparende investeringen waren harde noten om te kraken voor de sector. Hierdoor zagen de bouwbedrijven hun orderboekjes fel krimpen. Deze terugval in het werkvolume werd nog versterkt door de algemene economische situatie. De Vlaamse bouwbedrijven zagen zich ook geconfronteerd met een toename van de concurrentie. Vooral van en met buitenlanders, die niet altijd even eerlijk verliep. Zwartwerk, sociale dumping en andere vormen van oneerlijke concurrentie verstoorden de bouwmarkt. Bovendien vielen vanaf de zomer van 2012 ook de overheidsinvesteringen (en dan vooral die van de gemeenten en steden) terug (wat traditioneel gebeurt bij gemeenteraadsverkiezingen) waardoor ook de bedrijven actief in de infrastructuurwerken een terugval in hun orderportefeuille, en dus ook in hun financiële gezondheidssituatie, te verwerken kregen. De samenloop van deze factoren bracht heel wat bouwbedrijven in nauwe schoentjes. Het aantal faillissementen bereikte opnieuw een recordhoogte en in het laatste kwartaal gingen meer dan 3.000 jobs (bedienden én vooral arbeiders) verloren. Bouwbarometer bereikt triest laagterecord De Bouwunie bouwbarometer wordt sinds 1996 opgemaakt en is dé conjunctuurindicator voor de Vlaamse bouwkmo. Voor de ruwbouw, de afwerking, de installatiesector en de infrastructuurwerken. De barometer wordt per kwartaal samengesteld aan de hand van een bevraging bij een representatief bouwkmo-panel van 300 ondernemers en bestaat uit verschillende deelindices. Aan de hand van de verschillende deelindices wordt de algemene bouwkmobarometer voor Vlaanderen berekend. Waarden boven index 100 wijzen op een positief evoluerende conjunctuur, waarden onder index 100 wijzen op een negatief evoluerende conjunctuur. De globale bouwbarometer geeft een beeld van de huidige en de verwachte economische ontwikkelingen. Bouwbarometer voor Vlaanderen vanaf eerste kwartaal 1996 t.e.m. eerste kwartaal 2013 Bron: Bouwunie 7
De jongste kwartalen reeg de bouwbarometer de laagterecords aan elkaar om voorlopig, in het eerste kwartaal van 2013, te stranden op 94,0. Het is van het voorjaar van 2011 geleden dat de bouwbarometer nog positief kleurde. De malaise houdt dus aan. Het vertrouwen van particulieren, bedrijven en overheden is aangetast en hun investeringsbereidheid brandt op een erg laag pitje. Daarnaast neemt de oneerlijke concurrentie enkel nog toe. 56% ervaart extra concurrentie. Meer dan vroeger gaat het hier om oneerlijke concurrentie, vooral door of via buitenlandse onderaannemers, schijnzelfstandigen en andere, al dan niet schimmige, constructies, waardoor de orderboekjes van de Vlaamse bouwkmo s die met eigen werknemers hun brood trachten te verdienen, steeds moeilijker gevuld geraken. Ondertussen kampt de bouw nog altijd met een hoog aantal slechte betalers (40% spreekt van een toename). Dit resulteert is een lagere winstgevenheid. Zolang het illegaal werken met te goedkope buitenlanders geen strobreed in de weg wordt gelegd, zal het werkvolume van diegenen die hier niet aan willen meewerken en eigen personeel tewerkstellen, blijven dalen. Op jaarbasis heen bekeken noteert de bouwbarometer voor 2012 een gemiddelde score van 95,5. Ver verwijderd dus van de gezonde grens van 100,0 waar optimisten en pessimisten elkaar in evenwicht houden. De bedrijfsleiders van de kleine en middelgrote bouwondernemingen zijn dus erg somber. Bouwbarometer: jaargemiddelden Bouwunie En de toekomst? 2013 wordt een erg moeilijk jaar voor de bouwsector, aldus de bouwbedrijfsleiders. 40% verwacht slechtere zaken te doen terwijl slechts 13% het beter denkt te doen. VERWACHTINGEN VAN DE BOUWBEDRIJVEN VOOR HET WERKVOLUME IN 2013, PER MARKTSEGMENT (indien van toepassing op het eigen bedrijf) sterke stijging stijging status quo daling sterke daling weet het niet nieuwbouw woningen 1% 5% 27% 38% 24% 5% nieuwbouw appartementen 0% 6% 28% 37% 21% 8% nieuwbouw gebouwen 0% 3% 35% 35% 17% 10% renovatie woningen 3% 32% 46% 10% 4% 5% renovatie appartementen 1% 24% 46% 15% 6% 8% renovatie gebouwen 1% 18% 52% 14% 4% 11% lokale overheidsinvesteringen 0% 5% 29% 41% 7% 18% prov. en gewestinvesteringen 0% 7% 25% 40% 11% 17% nutsmaatschappijen 0% 6% 39% 30% 8% 17% 8
De meeste bouwbedrijven verwachten in de bouw en de afwerking van nieuwe gebouwen een daling tot zelfs sterke afname van het aantal opdrachten of een status quo ten opzichte van 2012, dat trouwens al niet fameus was op vlak van de nieuwbouw. Voor de woningbouw loopt het percentage dat een daling verwacht op tot 62%! Ook de evolutie van het aantal afgeleverde bouwvergunningen maakt duidelijk dat de verwachtingen voor de woningbouw in 2013 beter dan vorig jaar maar nog niet super zijn. De cijfers van de Afdeling Statistiek van de FOD Economie tonen dat er in 2012 weliswaar meer vergunningen zijn afgeleverd dan in 2011, maar wel minder dan in 2010, toen de nieuwbouw weliswaar extra stimuli kreeg via het federale relanceplan, én een pak minder dan in de pre-crisisjaren (zie verder). De renovatiemarkt geeft iets betere vooruitzichten. De meeste bouwbedrijven verwachten een status quo of een stijging in hun werkvolume. De blijvende aandacht en noodzaak tot het energiezuiniger maken van onze woningen en gebouwen zorgen voor serieuze uitdagingen voor dit marktsegment in de jaren die volgen. De plotse afbouw van de belastingverminderingen en het ontbreken van een onmiddellijk volwaardig gewestelijk alternatief eind vorig jaar hebben heel wat investeringen in 2012 snel on hold gezet. Dit maakt duidelijk dat ondersteuning voor energiebesparende woninginvesteringen nodig zijn. Zeker indien Vlaanderen haar 2020-doelstellingen wil behalen en de CO 2 -uitstoot wil beperken. De impact op het volume aan opdrachten naargelang de overheid meer of minder subsidies voor bepaalde werken geeft, laat zich onmiddellijk voelen, zo is nu wel gebleken. Investeringen in energiebesparing verdienen zichzelf trouwens zonder twijfel terug. Het wooncomfort stijgt ogenblikkelijk en de investering levert in de maanden en jaren die volgen steevast een fiks lagere energiefactuur op. Ondertussen blijven de bedrijfsinvesteringen op een laag pitje branden vanwege de crisis en ook de overheid moet de buikriem aanhalen. We zitten in de na-gemeenteraadsverkiezingen-periode waarin traditioneel aanzienlijk minder lokale investeringen gebeuren. De besparingsmaatregelen waartoe de meesten zich gedwongen zien, versterken de verkiezingscyclus nog. De bouwsector in 2012: enkele cijfers Aantal afgeleverde vergunningen blijft aan de magere kant In 2012 zijn in België 46.653 bouwvergunningen afgeleverd voor nieuwe woningen (eengezinswoningen en appartementen). Dat zijn er 5,2% meer dan in 2011 toen het aantal vergunningen een dieptepunt kende. Ten opzichte van 2010 werden vorig jaar 6,4% minder vergunningen afgeleverd. In vergelijking met 2007, een precrisi jaar, is dit een daling met 13,5%. Voor verbouwingen is het aantal afgeleverde bouwvergunningen opnieuw gedaald. 26.451 vergunningen is 1,9% minder dan in het voorgaande jaar en 8,4% minder dan in 2010. Afgeleverde stedenbouwkundige vergunningen woningen (België) 9
Afgeleverde stedenbouwkundige vergunningen voor nieuwe woningen (België) In Vlaanderen werden in 2012 11% meer vergunningen afgeleverd voor de bouw van nieuwe woningen (33.793 t.o.v. 30.321 in 2011). Ten opzichte van 2010 werden vorig jaar 2,6% minder vergunningen afgeleverd. Voor de verbouwing van woningen zijn 15.877 vergunningen afgeleverd of 2,5% minder dan 2011 en 12,1% minder dan in 2010. Afgeleverde stedenbouwkundige vergunningen woningen (Vlaams gewest) 10
Afgeleverde stedenbouwkundige vergunningen voor nieuwe woningen (Vlaams gewest) Het aantal afgeleverde vergunningen voor niet-woongebouwen daalde in 2012 met 1,4% voor nieuwbouw en met 5,5% voor verbouwingen. Afgeleverde stedenbouwkundige vergunningen niet-woongebouwen (België) 11
Afgeleverde stedenbouwkundige vergunningen niet-woongebouwen (Vlaams gewest) Spectaculaire daling aantal starters in de bouw In 2012 startten in Vlaanderen 4.357 nieuwe bouwbedrijven. Dat waren er 698 minder dan in 2011 (een daling met maar liefst 14%). Ook het aandeel van de bouw in het totaal aantal opgerichte bedrijven is afgenomen, van 12% in 2011 tot 11,2% vorig jaar (cijfers Graydon Belgium nv i.s.m. UNIZO). De crisis in de bouw, die tot uiting komt in een lager werkvolume en een scherpere concurrentiestrijd, vertaalt zich dus ook in een lager aantal nieuwe bouwbedrijven. EVOLUTIE VAN HET AANTAL OPGERICHTE BEDRIJVEN IN DE BOUWNIJVERHEID 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Totaal Federaal 7.298 8.519 9.962 8.421 7.524 8.114 8.940 8.139 Totaal Vlaanderen 4.290 5.010 5.704 5.112 4.457 4.759 5.055 4.357 Provincie West-Vlaanderen 887 940 1.144 1.079 979 978 1.127 966 Provincie Oost-Vlaanderen 978 1.267 1.351 1.177 1.067 1.190 1.217 1.086 Provincie Antwerpen 1.115 1.330 1.462 1.334 1.128 1.233 1.352 1.100 Provincie Limburg 684 783 938 868 682 782 772 639 Provincie Vlaams-Brabant 626 690 809 654 601 576 587 566 Bron: Graydon Belgium nv (www.graydon.be) i.s.m. Unizo 12
Aantal startende bouwondernemingen Aandeel bouw in totaal startende ondernemingen (in %) 13
Uitzonderlijk hoog aantal faillissementen in de bouw In 2012 waren er nog eens 5% meer faillissementen in de bouw dan in 2011 toen er ook al erg veel faillissementen waren. Het aantal faillissementen is in Vlaanderen zelfs met bijna 20% toegenomen. Faillissementen bouw 14
Vooruitzichten Na een woelig 2012 lijkt de conjunctuur wereldwijd aan de beterhand en ook de Belgische economie vertoont prille indicaties van een conjunctuurverbetering. In Europa blijft de cruciale vraag wanneer de uitgevoerde structurele hervormingen in de eurolanden hun vruchten zullen beginnen af te werpen. De gebrekkige eensgezindheid van de Europese beleidsmakers speelt een mogelijk herstel parten. Zonder echte gemeenschappelijke aanpak van de budgettaire en institutionele problemen in de eurozone, is een noodzakelijk! - herstel van het vertrouwen erg moeilijk. Een hoopgevend element daarbij zijn de goede vooruitzichten voor de Europese groeimotor Duitsland, die van de relatief gunstige wereldwijde conjunctuur, vooral in de VS en in China, profiteert. Ook elders in Europa, waaronder in het VK, Spanje en Italië, vertoont het producentenvertrouwen tekenen van uitbodeming. In België is dat eveneens het geval voor de indicator van de Nationale Bank. De bouwsector reageert later dan de andere sectoren op economische schommelingen. Beterschap is dus nog niet voor meteen. Belangrijke factoren die roet in het eten blijven gooien, zijn: een verminderd aanbod van (ver)bouwstimuli (en de Belgische regering moet nog enkele structurele hervormingen uitvoeren én strikte begrotingsdoelstellingen halen), de onzekerheid over de over te hevelen bevoegdheden van het federale naar het gewestelijke niveau zoals de woonbonus, de strengere kredietvoorwaarden van de banken (wat een impact heeft op de ontleningscapaciteit van (ver)bouwlustigen maar ook op de eigen ontleningscapaciteit voor investeringen), het blijvende tekort aan vaklui, de onzekerheid over de invoering van het eenheidsstatuut arbeiders-bedienden en de mogelijke extra kosten ervan voor de sector die veel meer arbeiders dan bedienden telt, én de toename van de oneerlijke concurrentie en de sociale dumping op de Belgische bouwmarkt. Economische Vooruitzichten België (2010-2013) 2010 2011 2012 2013 2014 1. Nationale rekeningen Particuliere consumptie 2,7 0,2-0,7 0,1 1,0 Overheidsconsumptie 0,7 0,8 0,1 0,3 0,5 Investeringen in vaste activa -1,4 4,1-0,3 0,1 1,8 Bedrijfsinvesteringen -3,2 8,6 0,6 0,4 2,0 Overheidsinvesteringen -3,1 5,3 1,2 0,7 0,8 Investeringen in woongebouwen 3,1-5,3-2,8-1,0 0,9 Totale binnenlandse vraag 1,4 1,2-0,4 0,1 1,1 Uitvoer van goederen en diensten 9,6 5,5 0,8 0,9 4,2 Invoer van goederen en diensten 8,9 5,7 0,2 0,3 3,9 Bruto binnenlands product (BBP) 2,4 1,8-0,2 0,5 1,5 Beschikbaar gezinsinkomen -1,2-0,8-0,2 1,1 1,5 Bruto-spaarquote gezinnen (in % beschikbaar gezinsinkomen) 15,4 14,4 15,3 15,3 14,5 2. Evenwichtsindicatoren Inflatie Consumptieprijzen 2,2 3,5 2,8 1,0 1,7 Gezondheidsindex 1,7 3,1 2,7 1,1 1,6 Overheidsfinanciën Financieringssaldo -3,8-3,7-3,0-2,4-2,5 Primair saldo -0,4-0,4 0,3 0,8 0,6 Overheidsschuld 95,6 97,8 99,6 99,3 98,5 Arbeidsmarkt Binnenlandse werkgelegenheid (verandering tijdens jaar, in 000) 59 53-12 15 30 Werkloosheidsgraad (einde jaar, EU-definitie) 7,6 7,1 7,5 7,9 7,7 Lopende rekening (in % van bbp) 1,9-1,4-0,9-0,5-0,1 Bron: KBC, Economische Vooruitzichten België Maart 2013 15