VERSLAG VAN HET COLLOQUIUM 16 november 2010 Vrouwelijke genitale verminking, gedwongen huwelijken, zogenaamd eergerelateerd geweld : HOE DE SLACHTOFFERS BESCHERMEN? WELKE SAMENWERKING TUSSEN PROFESSIONALS?
De inhoud van de in dit werk opgetekende uitspraken verbindt enkel de auteurs ervan.
VGV, gedwongen huwelijken, zogenaamd eergerelateerd geweld: hoe de slachtoffers beschermen? Welke samenwerking tussen professionals? Verslag van het colloquium 16 november 2010 INHOUDSOPGAVE Dankwoord...3 Inleiding...4 1. Opening van het colloquium...6 Isabelle Thiry...6 Inleiding door Christine Flamand...8 2. Contextualisering van de diverse problemen... 10 Khadiatou Diallo... 10 Karima Safia... 12 Amandine De Cannière... 18 3. Gedwongen huwelijken: gendergerelateerde normconflicten - tussen traditie en moderniteit...24 Pascale Jamoulle 4. Welke rol speelt cultuur bij vrouwelijke genitale verminking?... 35 Philippe Woitchik 5. Rondetafelgesprek Vrouwelijke genitale verminking, gedwongen huwelijken, zogenaamde eergerelateerde misdrijven en het recht op asiel... 38 Valentine Audate... 38 Marthe Verswijver...42 Christine Loudes... 43 Céline Verbrouck...49 6. Het beroepsgeheim: welke informatie wordt gedeeld?...54 Patricia Jaspis 7. Rondetafelgesprek: Van preventie tot repressie: welke beschermingsmaatregelen?...60 Bernard De Vos...60 Paule Goldfischer... 63 Zahra Ali...66 Fatma Arikoglu...68 8. Vooruitzichten en acties: overlegde strategieën ter bestrijding van genitale verminking...70 Myriam Dieleman 9. Conclusies... 77 Benoit Van der Meerschen 10. Afsluiting van het colloquium... 79 Slotwoord door Bruno de Lille Bijlage I. Programma... 82 Bijlage II. Lijst van de experten en sprekers...84 Bijlage III. Lijst van de deelnemers/deelneemsters... 85 1
2
VGV, gedwongen huwelijken, zogenaamd eergerelateerd geweld: hoe de slachtoffers beschermen? Welke samenwerking tussen professionals? Verslag van het colloquium 16 november 2010 DANKWOORD Dit colloquium is het resultaat van de samenwerking tussen de vzw Intact en de gewestelijke coördinatie inzake partner- en intrafamiliaal geweld van het Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Onze dank gaat natuurlijk in de eerste plaats uit naar de vzw Intact die dit colloquium mee heeft georganiseerd. We willen ook alle deelnemers hartelijk danken en verder ook de sprekers en spreeksters, de animatoren en animatrices, de ervaringsdeskundigen en de professionals, de leden van het gewestelijk overlegplatform inzake partner- en intrafamiliaal geweld. Dankzij jullie is deze dag kunnen uitgroeien tot een succes en we zijn blij dat we deze akten kunnen publiceren zodat het colloquium en zijn inhoud niet worden vergeten. We willen ook onze dank betuigen aan de Directie Human Ressources en Gelijke Kansen en het Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen. De Minister-President van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering, belast met Plaatselijke Besturen,Ruimtelijke Ordening, Monumenten en Landschappen, Openbare Netheit en Ontwikkelingssamenwerking. De Staatssecretaris bevoegd voor Mobiliteit, Ambtenarenzaken, Gelijke Kansen en Administratieve Vereenvoudiging. 3
INLEIDING Sinds 2008 is er tussen de verschillende bevoegde ministers overleg geweest over de problematiek van geweld tegen vrouwen, zowel op federaal niveau als op het niveau van de deelstaten. Het Nationaal actieplan 2010-2014 gaat uit van een breder toepassingsgebied. Het viseert enerzijds het partnergeweld en anderzijds andere vormen van intrafamiliaal geweld. Onder die andere vormen vallen gedwongen huwelijken, zogenaamd eergerelateerd geweld en vrouwelijke genitale verminking. Omwille van het toegenomen aantal gevallen van vrouwelijke genitale verminking en andere schadelijke traditionele praktijken (gedwongen huwelijken, kindhuwelijken, eergerelateerd geweld, ) dat zich in België de afgelopen jaren voordoet en dat samenhangt met een toename van de migratiestromen, lijkt het noodzakelijk om alle actoren op het terrein op te roepen om samen het debat in België aan te zwengelen. Vrouwen en meisjes zijn zelf het slachtoffer van de verminkingen, maar ze zijn eveneens de groep die de praktijk in stand houdt. Ze hebben ook sterk te lijden onder gedwongen huwelijken. Iedereen is het er over eens dat zij de doelgroep van de preventieacties moeten zijn, maar wat is de juiste aanpak? De opdracht van de gewestelijke coördinatie is om - onder de voogdij van de minister-president en de staatssecretaris bevoegd voor Gelijke Kansen en in samenwerking met het Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen de behoeften van de verschillende actoren die te maken hebben met partner- en intrafamiliaal geweld in kaart te brengen, de bevolking bewust te maken over deze problematiek, de zorg voor slachtoffers en de aanpak van daders te verbeteren, de actoren op het terrein te informeren en op te leiden en instrumenten te ontwikkelen voor toekomstige Brusselse professionals, 4
VGV, gedwongen huwelijken, zogenaamd eergerelateerd geweld: hoe de slachtoffers beschermen? Welke samenwerking tussen professionals? Verslag van het colloquium 16 november 2010 De coördinatie beheert eveneens het gewestelijk overlegplatform dat Brusselse experts/ professionals uit verschillende sectoren (politie, justitie, opvangtehuizen, diensten voor gelijke kansen van de gemeenten, bemiddelingsdiensten, kantoren voor hulp aan slachtoffers, ) verenigt. In 2010 werd haar actieterrein uitgebreid naar intrafamiliaal geweld, meer in het bijzonder vrouwelijke genitale verminking, gedwongen huwelijken en zogenaamd eergerelateerd geweld. Het is in die context dat dit colloquium georganiseerd werd. Het voornaamste streefdoel van dit colloquium is om een juridisch antwoord te formuleren op de verschillende vragen over intrafamiliaal geweld en de Brusselse beroepskrachten hulpmiddelen aan te reiken voor begrip, opsporing en interventie op dit gebied. De vzw Intact werd opgericht in 2009. Ze wil dé referentie worden in juridische kwesties m.b.t. deze problematieken en hoopt nauw te kunnen samenwerken met een netwerk van nationale en internationale verenigingen en instellingen die in de sector actief zijn. Intact heeft in het kader van haar activiteiten vooral juridisch advies verstrekt aan particulieren en professionals en biedt een concrete tweedelijnsondersteuning aan professionals wanneer juridische stappen nodig blijken (opvolging van asielprocedures, doorverwijzing naar een gespecialiseerde advocaat, hulp bij het neerleggen van klacht, organisatie van bemiddelingspogingen, voorbeelden van brieven en contracten, gespecialiseerde rechtspraak). Intact streeft er ook naar om expertise te verwerven in actuele kwesties met het oog op het formuleren van concrete adviezen voor overheden die deze schadelijke traditionele praktijken in België willen voorkomen of doeltreffend bestraffen. 5
1. OPENING VAN HET COLLOQUIUM Openingsrede Isabelle Thiry Attaché bij het Kabinet van de minister-president, de heer Charles Picqué Dames en heren, Partner- en intrafamiliaal geweld in de vorm van genitale verminking bij vrouwen, gedwongen huwelijken en zogenaamd eergerelateerd geweld is een uitermate gevoelige problematiek, waarmee onze hedendaagse samenleving van zeer nabij te maken krijgt. De overheid moet dan ook haar verantwoordelijkheid opnemen om de integriteit van meisjes en vrouwen te beschermen en hun gelijk statuut kracht bij te zetten. Welke aanpak is hiervoor nodig? Wij beschikken uiteraard over wetten en structuren om deze vormen van geweld te voorkomen en te bestraffen. Het is echter van het grootste belang om inspanningen te blijven leveren op het vlak van voorlichting en vorming. In 2001 gaf Laurette ONKELINX, als minister van Gelijke Kansen, de aanzet tot het eerste Nationaal Actieplan ter bestrijding van geweld tegen vrouwen. De doelstellingen van dit plan waren duidelijk: de bestrijding van iedere vorm van geweld, met prioritaire aandacht voor de bestrijding van geweld binnen partnerrelaties. Daarbij kwam het erop aan het optreden van alle betrokken overheidsinstanties te coördineren. Later lanceerde een interministeriële conferentie van de federale overheid, de gemeenschappen en de gewesten, die op initiatief 6
VGV, gedwongen huwelijken, zogenaamd eergerelateerd geweld: hoe de slachtoffers beschermen? Welke samenwerking tussen professionals? Verslag van het colloquium 16 november 2010 van minister van Gelijke Kansen en Integratie Christian Dupont was samengeroepen, het Nationaal Actieplan tegen Partnergeweld 2004-2007. De verdienste van deze conferentie was dat ze een nauwkeurige definitie opleverde van het begrip partnergeweld. Zij bood ons een duidelijk kader voor de ontwikkeling van onze acties. Het Instituut voor Gelijkheid van Vrouwen en Mannen speelde een vooraanstaande rol in de ontwikkeling en de concrete uitwerking van het Nationaal Actieplan; het evalueert het plan op regelmatige basis en coördineert het. Ik wens het Instituut hier daarom van harte te danken voor het werk dat het verricht. In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest heeft minister-president Charles PICQUÉ samen met de staatssecretaris voor Gelijke Kansen, Bruno DE LILLE, een gewestelijke coördinatie inzake partnergeweld opgericht. Met het oog op een geïntegreerde aanpak was het noodzakelijk om een netwerk uit te bouwen waarin alle Brusselse operatoren konden worden samengebracht. Daarom hebben wij tevens een overlegplatform in het leven geroepen, waarin zowel de Brusselse professionals van politie en parket als van de sociale, psychosociale, medische en paramedische sector vertegenwoordigd zijn. Al snel bleek dat een goede voorlichting essentieel is, maar toch ontbrak er nog een praktisch instrument om de sector beter zichtbaar te maken en personen die erom verzoeken, makkelijker te kunnen doorverwijzen. Vandaag beschikken wij dan ook over een upto-date inventaris van de gewestelijke instanties die actief zijn op het vlak van partner- en intrafamiliaal geweld. Wij hebben ons eveneens toegelegd op opleidingen die inzicht helpen verwerven in geweldcycli en -mechanismen. Met professionele ondersteuning kwamen tweetalige opleidingsmodules tot stand die verstrekt worden aan de politieschool en andere sectoren. Uiteraard werden ook de gemeenten niet vergeten: jaarlijks wordt rond de thema s gelijke kansen en partner- en intrafamiliaal geweld een projectoproep uitgeschreven om relevante initiatieven ter zake aan te moedigen. Naast de voortzetting van de initiatieven die ik u zonet heb beschreven, wordt momenteel een campagne rond geweldpreventie gericht op jongeren voorbereid. Tevens gaat bijzondere aandacht uit naar de transitopvangstructuren om tegemoet te komen aan de dringende noden. Tot slot is het tevens van groot belang colloquia in te richten, zoals het colloquium dat ons hier vandaag samenbrengt. Wij rekenen in sterke mate op uw expertise en uw getuigenissen. Graag willen wij de communicatie-inspanningen en de samenwerking voortzetten en alle krachten bundelen om geweld en in het bijzonder partnergeweld te blijven bestrijden. Dames en heren, Aragon zei ooit Voor de mens is niets ooit echt verworven. Voor vrouwen geldt dit des te meer... Iedere gewonnen strijd wordt gevolgd door zovele andere! Dat is vandaag wel gebleken. Ik dank u voor uw aandacht. 7
Inleiding Christine Flamand Juriste, lid van de vzw Intact Namens de ploeg van de vzw Intact heet ik u van harte welkom op dit colloquium, gewijd aan de problematiek van schadelijke vormen van cultureel geweld tegen vrouwen: vrouwelijke genitale verminking, gedwongen huwelijk en zogenaamd eergelateerd geweld. Intact is een jonge vzw die een juridisch steunpunt biedt rond deze thematiek en wil juridische bijstand verlenen aan professionals of particulieren die met deze problematiek in aanraking komen. Sinds juli 2010 heeft de vzw fondsen ontvangen om dit project uit te bouwen. Intact werkt rond internationale bescherming van vrouwen die asiel vragen in België maar ook rond preventie van deze praktijken. Professionals zoals wij allemaal komen steeds meer in aanraking met deze vormen van geweld. Sinds kort beschikken we over cijfers rond het aantal vrouwen dat het slachtoffer wordt van dit geweld. Maar dit is nog maar een begin. Het thema dat we vandaag vooral willen benadrukken en uitdiepen is: hoe kunnen beroepskrachten het best samenwerken met het oog op de bescherming van mogelijke slachtoffers. Deze nieuwe vormen van geweld waarmee onze maatschappij wordt geconfronteerd, moeten we gezamenlijk aanpakken en iedereen is mee verantwoordelijk voor het uitbannen van dit geweld. We zijn ervan overtuigd dat een betere kennis van deze problematiek een betere benadering van deze kwestie zal bevorderen. Veel sectoren komen met de problematiek in aanraking: de gezondheidssector, jeugdhulp, vreemdelingenrecht en vluchtelingenrecht, strafrecht. Het feit dat zoveel actoren mogelijk zouden kunnen tussenkomen, moet ons doen nadenken over hoe we het best samenwerken, hoe we het best kunnen doorverwijzen zodat iedereen op een gepaste aanpak kan rekenen en de nodige begeleiding krijgt. 8
VGV, gedwongen huwelijken, zogenaamd eergerelateerd geweld: hoe de slachtoffers beschermen? Welke samenwerking tussen professionals? Verslag van het colloquium 16 november 2010 Deze dag zal worden gevuld met belangrijke uiteenzettingen en we kunnen rekenen op experts om ons te begeleiden in deze studiedag; De voormiddag is vooral gewijd aan de socioculturele benadering van gedwongen huwelijken en VGV door twee experts, antropologen en etnopsychiater. Daarna zal er een rondetafel plaatsvinden over de verschillende aspecten van de internationale bescherming van de vrouwen: wie kan er bescherming krijgen en welke bescherming voor vrouwen en mannen die dit geweld ontvluchten omdat de Staat hen niet kan beschermen tegen dit geweld, ook al zijn er wetten voorhanden. De namiddag zal gewijd zijn aan de strafrechtelijke aspecten van deze vormen van geweld en de mogelijkheden om preventief op te treden. Er zal ook nadruk gelegd worden op de samenwerking tussen de verschillende actoren en de rol van het beroepsgeheim in dit kader. In de documentatiemap vindt u de verschillende internationale richtlijnen rond deze thema s en ook een brochure rond het specifieke thema van het beroepsgeheim en de VGV, die vandaag eveneens aan bod zullen komen. Om te starten, luisteren we eerst naar drie belangrijke figuren van vzw s die zich inzetten op het terrein en die deze problematiek aanpakken in de mate van hun mogelijkheden. Vooraleer hen het woord te geven, wil ik de gewestelijke coördinatie inzake partner- en intrafamiliaal geweld bedanken voor deze gezamenlijke organisatie. Ik wens jullie allemaal een leerrijke en interessante studiedag toe. 9
2. CONTEXTUALISERING VAN DE DIVERSE PROBLEMEN Khadiatou Diallo Voorzitter van GAMS België Genitale verminking bij vrouwen slaat op alle ingrepen die leiden tot een gedeeltelijke of volledige verwijdering van de externe geslachtsorganen van de vrouw of elke andere vorm van verminking van deze organen, die toegepast wordt om culturele of andere redenen en niet om therapeutische redenen (Wereldgezondheidsorganisatie, 1997). We spreken over besnijdenis als de clitoris weggesneden is (en een deel van of de volledige kleine schaamlippen). Dit is het geval bij 80% van de vormen van genitale verminking. We spreken over infibulatie als nadat de clitoris en de kleine schaamlippen zijn weggesneden de grote schaamlippen worden dichtgenaaid tot er enkel nog een klein gaatje overblijft waar urine en menstruatiebloed door kunnen. In meer dan 28 Afrikaanse landen worden meisjes nog altijd blootgesteld aan besnijdenis en infibulatie. Genitale verminking wordt hoofdzakelijk beoefend in Sub-Saharaans Afrika en op het Arabische schiereiland (Jemen, de Verenigde Arabische Emiraten, Oman). In mindere mate komt genitale verminking ook voor bij bepaalde groepen in het Midden-Oosten (Irak, Israël) en in Azië (Indië, Indonesië, Maleisië). In de betrokken Afrikaanse landen wordt de verminking uitgevoerd door oude vrouwen, traditionele vroedvrouwen of barbiers, en soms door artsen of verloskundigen met een medische opleiding, hoewel de Wereldgezondheidsorganisatie dit verbiedt. 10
VGV, gedwongen huwelijken, zogenaamd eergerelateerd geweld: hoe de slachtoffers beschermen? Welke samenwerking tussen professionals? Verslag van het colloquium 16 november 2010 Er worden uiteenlopende redenen aangehaald om de meisjes te besnijden, bijvoorbeeld zaken als reinheid en maagdelijkheid, esthetische redenen of zelfs vruchtbaarheid in bepaalde landen. Nochtans zijn de gevolgen zeer ernstig. Mogelijke onmiddellijke gevolgen zijn een bloeding, infectie van de wonden, urineretentie. Mogelijke gevolgen op lange termijn zijn urineweginfecties, menstruatiepijn, cysten, abcessen. De meisjes lopen ook het risico om besmet te worden met het hiv-virus, ze kunnen een infectie aan de eileiders oplopen en onvruchtbaar worden. Genitale verminking kan een vrouw voor het leven tekenen. Het kind kan de traumatische ervaring op het moment van de ingreep zelf verdringen en er jaren later op verschillende manieren last van krijgen. Er bestaat in België een extraterritoriaal geldende wet tegen genitale verminking bij vrouwen, die alle vormen van vrouwelijke genitale verminking veroordeelt en bestraft: het verwijderen van de clitoris en infibulatie, of dat nu in België gebeurt of in het land van oorsprong. 11
Karima Safia Verantwoordelijke van de vzw «Insoumises et Dévoilées» Korte voorgeschiedenis van de vzw Na de publicatie van mijn boek Insoumise et Dévoilée (opstandig en ongesluierd), ontving ik honderden getuigenissen. Door deze getuigenissen besefte ik dat ik geen alleenstaand geval was en dus besloot ik om mijn vzw op te richten. Eerlijk gezegd kon ik me toen, twee jaar geleden, niet inbeelden dat gedwongen huwelijken en intrafamiliaal geweld verbonden aan archaïsche tradities nog steeds bestonden. Aanvankelijk kreeg ik enkel de steun en hulp van de heer J.F. Istasse. Ik wil hem daarvoor danken. Hoewel veel mensen met me sympathiseerden, stond ik er alleen voor en ik had me nooit kunnen voorstellen dat er zoveel gevallen zouden zijn in mijn gemeenschap. Personen belden me rechtstreeks op mijn gsm en ik wierp me enthousiast in de strijd zonder me af te vragen hoe het nu verder moest. Vervolgens groeide de vzw in België zo snel en sterk dat er steeds meer mensen die van ver of dichtbij te maken hadden gekregen met gedwongen huwelijken en intrafamiliaal geweld, zich bij me aansloten. Deze personen zetten zich elke dag samen met mij in om mensen te helpen en de uitdaging aan te gaan. Ons doel Omdat wij opsluiting hebben gekend, mishandeling vanwege vastgeroeste tradities, omdat sommigen verplicht werden om zich te sluieren, streven we ernaar deze jonge meisjes en vrouwen, die dezelfde familiale en/ of sociale problemen ervaren, te ondersteunen, advies te geven en te helpen. De controle van de gemeenschap, de angst voor de familie, de vader, de broers, de ooms zijn steeds aanwezig in hun hoofd en vaak vergeten ze dat ze persoonlijke rechten hebben. Ons werk Valse medische attesten maakten zodanig veel indruk op me dat ik besloot om een minienquête uit te voeren. We selecteerden 10 willekeurige dokters in Verviers en vroegen per telefoon een medisch attest onder het voorwendsel dat ik moslima was en dat mijn kinderen niet konden meedoen aan de turnen zwemlessen. De eerste dokter vroeg me om mijn adres en stuurde me het attest zonder het kind te onderzoeken en zonder me om een honorarium te vragen. Zeven van de 10 geselecteerde dokters gaven me een attest dat mijn dochter voor één jaar vrijstelling gaf van de turn- en zwemlessen op school. 12
VGV, gedwongen huwelijken, zogenaamd eergerelateerd geweld: hoe de slachtoffers beschermen? Welke samenwerking tussen professionals? Verslag van het colloquium 16 november 2010 Van de 3 dokters die weigerden, was er één dokter van Marokkaanse oorsprong die me duidelijk maakte dat sport goed is voor het kind en dat er geen sprake van kon zijn dat hij aan mijn vraag tegemoet zou komen. Aanvankelijk wilden we samenwerken met opvangcentra voor mishandelde vrouwen. De meisjes wilden er na enkele dagen al weer weg. En we kwamen tot de conclusie dat deze meisjes geen sociale gevallen waren. Hun plaats was niet in een opvangcentrum. Hoewel ze trauma s hadden opgelopen door gedwongen huwelijken en intrafamiliaal geweld, hechtten ze erg veel belang aan het familiale milieu waarin ze zich ontwikkelden. De familiale cocon bleef ondanks alles alomtegenwoordig. Dus besloten we om opvangfamilies te zoeken. Het werd een verpletterend succes en ondertussen zijn er 18 zulke families. Vandaag zijn er verspreid over België 184 gevallen. Op één mislukking na, is het een volledig succes en daar zijn we heel fier op. Dit succes hebben we ook te danken aan de politiediensten, de procureurs des Konings en het gerecht, maar vooral aan de moed van deze meisjes, die op een bepaald moment in hun leven, tegen de tradities in, het hebben aangedurfd om ons te bellen in een poging om te ontsnappen aan hun problemen. Dikwijls met gevaar voor eigen leven. Vandaag voelen deze meisjes zich niet langer schuldig; ze zijn volledig of bijna volledig financieel zelfstandig, volgen groepstherapie en willen in een land leven waar al hun vrijheden worden gerespecteerd en verworven zijn. 13
Onze acties Als Arabisch-islamitische vrouwen met een vergelijkbare levenservaring weten we uit ervaring dat het voor een jong moslimmeisje moeilijk is om alles achter te laten om te ontsnappen aan de dagelijkse kwellingen, of die nu fysiek of psychologisch van aard zijn. Hulp: Op eenvoudig verzoek van een schooldirecteur, een jong meisje of jonge vrouw in nood, een politiedienst, ontmoeten we eerst de betrokken persoon om haar motieven en haar noden te kennen. Samen met haar overlopen we de mogelijke oplossingen. In ieder geval beslist zij of ze uiteindelijk haar familiale omgeving wil verlaten of terugkeren. Ze heeft altijd de vrije keuze. Het is dus van het grootste belang dat de meisjes en vrouwen omringd worden door bekwame personen die onze cultuur, ons onderwijssysteem en de problemen die worden ondervonden, kennen om ze zo goed mogelijk te begeleiden zodat ze hun eigen beslissingen in eer en geweten kunnen nemen, zonder schuldgevoel. Beetje bij beetje worden ze er zich van bewust dat ze slachtoffer zijn en dat hen zelf geen schuld treft. Onderdak: Wanneer een jong meisje beslist om haar familiale omgeving te verlaten, is het belangrijk om haar een nieuwe leefomgeving te bezorgen waarin ze zich op haar gemak en veilig voelt. We zorgen dus voor onderdak voor onze beschermelingen in een van onze opvanggezinnen. We werken ook zeer nauw samen met de politiediensten, de sociale actoren, psychologen, dokters, juristen, advocaten en in zeer specifieke gevallen met een imam, mevrouw Clérin (substituut van de procureur des Konings) en mevrouw Wilwerth (procureur des Konings). 14
VGV, gedwongen huwelijken, zogenaamd eergerelateerd geweld: hoe de slachtoffers beschermen? Welke samenwerking tussen professionals? Verslag van het colloquium 16 november 2010 Voordrachten in scholen: Het is belangrijk om enerzijds jonge meisjes en jongens bewust te maken van de problematiek van het geweld waar jonge moslimmeisjes het slachtoffer van kunnen worden en anderzijds om onze acties kenbaar te maken en zo de hand te reiken aan jonge meisjes in nood. Op deze manier willen we er ook voor zorgen dat hun klasgenoten aandacht kunnen opbrengen voor het feit dat ze zich slecht in hun vel voelen Voordrachten voor volwassenen: Vaak jaagt de islam angst aan omdat de koranverzen door sommigen worden verdraaid. We vinden het belangrijk om aan de bevolking onze kijk op de islam uit de doeken te doen, uit te leggen wat er in de teksten staat zodat iedereen elkaar begrijpt. Deelname aan debatten: We nemen met volle overtuiging deel aan debatten om onze acties kenbaar te maken. Wat is ons werkveld? Het hele Belgische grondgebied, soms ook daarbuiten. Onze volgende uitdagingen Vanuit dezelfde invalshoek en overtuiging zoals die boven werd geschetst, verder werken. Nauw samenwerken met alle personen en diensten die het lot van deze jonge meisjes willen verbeteren. Onze gemeenschap bewust maken van het feit dat er zaken moeten veranderen. Ons eigen opvangtehuis hebben. Daarin zouden we enkel onze meisjes opvangen. We beloven aan onze meisjes dat we er zullen geraken, we blijven om uw hulp vragen, en werken verder met volharding. 15
Dankzij de inzet van de verantwoordelijken van de vereniging en haar vrijwilligers kunnen we u vandaag met veel plezier ons groene nummer aankondigen: 0800 23 243 Sommigen zullen zeggen: Waarom een groen nummer? Het was iets dat we al langer wilden. Dankzij ons doorzettingsvermogen is de lancering van het groene nummer vandaag een feit. Maar vooral: Veel personen kunnen ons niet bereiken omdat ze niet genoeg geld hebben. Veel jonge meisjes en vrouwen worden inde gaten gehouden en hebben geen gsm of toegang tot het internet. Eén enkel nummer voor de vzw terwijl er vroeger een was voor Brussel en omgeving en een ander voor Verviers en omgeving. Het nummer is gemakkelijk te onthouden. Dit unieke nummer zal worden uitgehangen in scholen, ziekenhuizen, commissariaten, bemiddelingscentra, enz. Omdat ze weten dat het vandaag mogelijk is, zullen ze niet meer aarzelen om te bellen. We gaan de uitdaging aan om van dit unieke Belgische nummer een Europees nummer te maken. Dit gezegd zijnde, willen we u meedelen dat onze grote blijdschap om dit groene nummer enigszins vergald wordt omdat bepaalde personen uit de politieke wereld vandaag proberen om munt te slaan uit wat wij beschouwen als de essentie van onze strijd: de menselijkheid en familiale warmte die onze meisjes hervinden bij onze vzw! We veroordelen deze laaghartige politieke daden met klem, temeer omdat onze vzw zich politiek ongebonden opstelt. We zijn zeer verheugd om vast te stellen dat wat wij al bijna twee jaar aanklagen, meer bepaald de problematiek van gedwongen huwelijken en intrafamiliaal geweld, de lijdensweg van deze meisjes, hun angsten, nu eindelijk de aandacht heeft getrokken van die politici. En OH HOE WONDERLIJK, er zou zelfs al een proefproject op touw zijn gezet!!! Dames en heren, vergeet alstublieft niet 16
VGV, gedwongen huwelijken, zogenaamd eergerelateerd geweld: hoe de slachtoffers beschermen? Welke samenwerking tussen professionals? Verslag van het colloquium 16 november 2010 dat wij de problematiek hebben aangeklaagd met gevaar voor eigen leven, dat een deel van onze gemeenschap en onze familie ons helemaal verstoten heeft. U heeft beslist om ons na te apen en eenzelfde structuur op poten te zetten als de onze. Terwijl wij ons elke dag inzetten voor deze meisjes, terwijl we voor alles zorgen, terwijl we werken zonder echte financiële middelen, kopieert u ons project zonder u daar vragen bij te stellen. We hebben u een taboe-onderwerp op een gouden schaal aangeboden en u maakt er schaamteloos misbruik van, ten koste van onze meisjes. Die meisjes die wij zelf weer in de maatschappij hebben opgenomen. We hopen in ieder geval met deze persconferentie duidelijk te maken aan deze personen dat ze zich vergissen. We willen protest aantekenen en u erop wijzen dat het verderfelijk en oneerlijk is om een zaak die gedurende drie generaties taboe is gebleven, nu te proberen recupereren en te politiseren. Wij werken vanuit onze emoties, ons buikgevoel en laten pas los wanneer onze meisjes helemaal hun plaats hebben gevonden. Elke keer weer duiken wij in ons verleden en herbeleven samen met de meisjes en vrouwen die lijdensweg. Dames en heren, wij staan pal voor onze vzw en zonder in herhaling te willen vallen zou ik willen stellen dat onze vzw Insoumise et Devoilée concreet werk levert en zich politiek totaal ongebonden weet. We willen meer in het bijzonder alle vrijwilligers danken voor hun steun, om aan onze zijde te staan en die zich tot geen enkele partij bekennen. Vanuit de grond van mijn hart, duizendmaal dank. Aan alle meisjes die onze vzw nodig hadden, aan alle meisjes die ons nodig zullen hebben, beloven we plechtig dat we onze manier van werken nooit zullen veranderen.wij zullen hen altijd voorrang geven op de politieke klasse. Enkel hun welzijn interesseert ons. Zien hoe ze hun leven weer opbouwen, hoe ze evolueren, zich emanciperen, zonder schuldgevoel, met geheven hoofd en zonder angst, dat is voor ons het mooiste geschenk. 17
Amandine De Cannière Gemeentelijke dienst voor slachtofferhulp van Sint- Jans-Molenbeek, lid van het Réseau Mariage et Migration Om de problematiek van de gedwongen huwelijken goed te begrijpen, moeten we deze presentatie beginnen met de contextualisering van de problematiek. Daarna zal ik enkele cijfergegevens aanhalen en het bestaande wettelijke kader bespreken. Tot slot zal ik het Réseau Mariage et Migration voorstellen en de basisprincipes en doelstellingen van het netwerk. Contextualisering van de problematiek Waarom spreken we over het huwelijk in een migratiecontext? Het huwelijk is een instituut dat ons allen aangaat en dat veel maatschappelijk debat uitlokt. Het huwelijk als instelling weerspiegelt de waarden die uitgedragen worden in een samenleving door de verschillende gemeenschappen die er deel van uitmaken en door de individuen die deel uitmaken van die gemeenschappen. Het huwelijk is bepalend voor een individuele en collectieve identiteit, en wordt op zijn beurt bepaald door die identiteiten. De migratiecontext op zich is over het algemeen erg destabiliserend. Mensen die geconfronteerd worden met migratie kunnen daardoor kwetsbaar worden. Migratie kan leiden tot een identiteitscrisis (verandering van het referentiekader, of dat nu is op geografisch vlak of op sociaaleconomisch, milieu-, cultureel of zelfs religieus vlak, enz.). Een huwelijk op zich brengt heel wat problemen met zich mee. Als daarbij ook nog een migratie gelinkt aan het huwelijk komt, nemen de risicofactoren alleen maar toe. In die migratiecontext, en geconfronteerd met een risico op een gedwongen huwelijk, worden jonge meisjes of mannen die geïmmigreerd zijn verscheurd tussen respect voor de traditie en moderniteit. Ze willen loyaal blijven ten opzichte van hun familie en hun gemeenschap, maar ze willen ook hun eigen projecten voortzetten. Ze proberen dus om strategieën te vinden die hen eigen zijn, maar komen heel vaak in een conflictsituatie terecht, die gepaard gaat met lijden en wanhoop. Enkele cijfers Er bestaan geen volledige en betrouwbare statistieken op Belgisch niveau, voor alle gemeenschappen samen, over de problematiek van het gedwongen huwelijk. Het is heel moeilijk om een cijfer te plakken op dit fenomeen, maar we kunnen wel met zekerheid zeggen dat deze praktijk lang geen randverschijnsel is. Er is wel universitair onderzoek naar verricht, zodat we een idee hebben van de omvang van deze praktijk. Maar die cijfergegevens liggen waarschijnlijk onder de werkelijke cijfers. Zo heeft de VUB in 1999 een studie uitgevoerd. Volgens die studie zegt 27% van de 18
VGV, gedwongen huwelijken, zogenaamd eergerelateerd geweld: hoe de slachtoffers beschermen? Welke samenwerking tussen professionals? Verslag van het colloquium 16 november 2010 Marokkaanse en Turkse vrouwen ouder dan 40 dat ze onder dwang gehuwd zijn. In 2004 heeft de UCL een onderzoek gevoerd naar de verlangens en verwachtingen van jongeren rond het huwelijk. In dit onderzoek werden 1.200 leerlingen tussen 15 en 18 jaar uit Brussel, Luik en Charleroi opgenomen. Uit de studie bleek dat 23% van de ondervraagde jongeren toegaf van dichtbij of verder af betrokken te zijn geweest bij het fenomeen van gedwongen huwelijken, dat 7% van deze jongeren weet had van een gedwongen huwelijk binnen hun familie en tot slot dat 16% van hen die praktijk had vastgesteld in hun omgeving. In 2007 is er een enquête gevoerd bij 270 studenten hoger onderwijs (70% meisjes en 30% jongens) van twee hogescholen in Bergen. De resultaten van die enquête sluiten aan bij de vorige. Wettelijk kader In de meeste Europese landen en landen van herkomst zijn gedwongen huwelijken bij wet verboden. In België is het de wet van 2007 die deze praktijk van gedwongen huwelijken bestraft. In België bestaat er eigenlijk een dubbele bescherming tegen een gedwongen huwelijk: in het burgerlijk wetboek en in het strafwetboek. De artikelen die hieronder worden geciteerd, beschermen echtgenoten die tot een huwelijk worden gedwongen in België. Door het beginsel van niet-inmenging mag België feiten die zijn gepleegd in een ander land niet vervolgen. Er bestaan wel internationale akkoorden tussen staten, waaronder een bepaald aantal Europese staten. Het burgerlijk wetboek voorziet in artikelen 146 en 146 bis twee voorwaarden opdat een huwelijk geldig zou zijn: allereerst de toestemming en ten tweede de wil om een duurzame levensgemeenschap tot stand te brengen. Die laatste voorwaarde werd op 4 mei 1999 toegevoegd en is op 1 januari 2000 van kracht geworden. 19
Artikel 146. Er is geen huwelijk wanneer er geen toestemming is. Artikel 146bis. <Ingevoegd bij W 1999-05-04/63, art. 12, 006; Inwerkingtreding: 01-01-2000>. Er is geen huwelijk wanneer, ondanks de gegeven formele toestemmingen tot het huwelijk, uit een geheel van omstandigheden blijkt dat de intentie van minstens één van de echtgenoten kennelijk niet is gericht op het tot stand brengen van een duurzame levensgemeenschap, maar enkel op het bekomen van een verblijfsrechtelijk voordeel dat is verbonden aan de staat van gehuwde. Via de wet van 25 april 2007 (dezelfde wet die deze praktijk bestraft) heeft de wetgever een nieuw artikel, 146 ter, toegevoegd aan het burgerlijk wetboek. Dit artikel is toegevoegd in het kader van een breder debat over de problematiek van gedwongen huwelijken en met de bedoeling om vrouwen beter te beschermen. Artikel 146ter. <Ingevoegd bij W 2007-04-25/76, art. 3; Inwerkingtreding: 25-06-2007>. Er is evenmin een huwelijk wanneer het wordt aangegaan zonder vrije toestemming van beide echtgenoten en de toestemming van minstens een van de echtgenoten werd gegeven onder geweld of bedreiging. Met diezelfde wet wilde men deze praktijk bestraffen door een artikel 391 sexies toe te voegen aan het strafwetboek. Art 391sexies. <W 2007-04-25/76, art. 2, 005; Inwerkingtreding: 25-06-2007>. Hij die iemand door geweld of bedreiging dwingt een huwelijk aan te gaan, wordt bestraft met gevangenisstraf van een maand tot twee jaar of met een geldboete van honderd tot vijfhonderd euro. De poging wordt bestraft met gevangenisstraf van vijftien dagen tot een jaar of met een geldboete van vijftig euro tot tweehonderd vijftig euro. 20
VGV, gedwongen huwelijken, zogenaamd eergerelateerd geweld: hoe de slachtoffers beschermen? Welke samenwerking tussen professionals? Verslag van het colloquium 16 november 2010 Er is dus al behoorlijk wat vooruitgang geboekt op dit vlak. Er bestaat immers een volledig arsenaal aan wetten. Maar de wet op zich volstaat niet: culturele, traditionele, eeuwenoude praktijken kun je niet van de ene op de andere dag wijzigen. Bovendien is een klacht indienen tegen je eigen ouders, je eigen familie een stap die veel jonge meisjes of jongeren niet bereid zijn te zetten. Het is van belang deze maatregelen aan te vullen met preventie, bewustmaking, permanente vorming en een systeem voor de adequate begeleiding van de slachtoffers. De verenigingen op het terrein beschikken momenteel nog niet over voldoende middelen voor dit alles. Ze worden in hun beroepspraktijk dagelijks geconfronteerd met dit type huwelijk en met de gevolgen ervan (intrafamiliaal of partnergeweld, emotionele chantage, kwetsbaarheid, ontgoocheling, risico op uitwijzing en chantage met papieren, sociaal isolement, mentale gezondheidsproblemen, stoppen met school, enz.). Daarom is het Réseau in 2006 opgericht, om deze problematiek openbaar te maken en de politieke overheden aan te manen, om een bewustwordingsproces in gang te zetten en mogelijke individuele of collectieve oplossingen voor dit probleem te zoeken. Het Réseau Mariage et Migration bestaat momenteel uit een vijftiental verenigingen die actief zijn op het vlak van preventie, sensibilisering, permanente vorming, slachtofferbegeleiding, enz. Vóór 2006 werd men zich ook al bewust van dit fenomeen: In 2004 bestelt en publiceert de Franse Gemeenschap de studie Mariages subis, mariages choisis : quels enjeux pour les jeunes ( Huwelijken die ondergaan worden, huwelijken waarvoor gekozen wordt: met welke uitdagingen worden jongeren geconfronteerd? ). In 2005 raadpleegt de Koning Boudewijnstichting de verenigingen op het terrein door een projectoproep te lanceren met betrekking tot dit soort huwelijken. In 2006 voert de Universiteit Gent (voor de minister van Integratie en Gelijke Kansen) de studie van de factoren die de vrije keuze van een partner beperken in bevolkingsgroepen van buitenlandse origine in België. 21
Basisprincipes van het Réseau Mariage et Migration 1) Keuze voor een netwerk: om de krachten te bundelen, om samen na te denken over interventiestrategieën en mogelijke acties in België en in de landen van herkomst, om hulpmiddelen en ervaringen uit te wisselen op het vlak van huwelijken in een migratiecontext. 2) Een multidisciplinaire aanpak: een denkproces integreren dat leidt tot een betere duiding van interculturele en gendergerelateerde zaken, vanuit een intergenerationeel perspectief, om te komen tot een gecontextualiseerd en genuanceerd begrip van de werkelijkheid. 3) Een grondige kennis van de praktijken en van de analyse van de realiteit door de verenigingen. 4) Begeleiding van de betrokken personen opdat ze de situaties waarin ze terechtkomen zelf in handen zouden nemen, opdat ze hun eigen strategieën zouden kunnen ontwikkelen. Doelstellingen en actiepistes van het Réseau 1) De dialoog opstarten over huwelijken in een migratiecontext. 2) De specialisering van de beroepssectoren bevorderen via een betere transversale kennis van de problematiek, door reflectie- en vormingsruimtes te creëren zodat de verschillende diensten (medisch-sociale sector, gerechtelijke sector, sociale cohesie, permanente vorming, schoolse en buitenschoolse sector) de krachten kunnen bundelen en een onderlinge communicatie ontwikkelen en zo de kwaliteit van de hulp die ze het publiek bieden, kunnen verhogen. 3) De krachten bundelen met het Nederlandstalige netwerk en met de landen van herkomst van de migranten. 4) Collectief sociale en politieke actie eisen op elk interventiegebied. Op juridisch en politiek niveau, op het vlak van individuele begeleiding en op het vlak van de opvangen huisvestingsstructuren. 5) Een breed intergenerationeel publiek bewustmaken en waarschuwen via gerichte sensibiliseringsacties, door sensibiliseringsen preventiehulpmiddelen die het debat aanwakkeren, mee op te stellen en te verspreiden, door plaatselijke initiatieven van de verenigingen van het Réseau te ondersteunen vanuit het standpunt van hun acties en hulpmiddelen. 22
VGV, gedwongen huwelijken, zogenaamd eergerelateerd geweld: hoe de slachtoffers beschermen? Welke samenwerking tussen professionals? Verslag van het colloquium 16 november 2010 Enkele acties van het Réseau Mariage et Migration tijdens het afgelopen jaar Het Réseau wordt gesubsidieerd door de Franse Gemeenschapscommissie, door het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en door de Franse Gemeenschap (sinds 2010 - uitbreiding dus van de activiteit van het Réseau naar het grondgebied van de Franse Gemeenschap). Opleidings- en uitwisselingscycli, in drie dagen of specifiek - 135 mensen, voor het grootste deel professionals, hebben al deelgenomen aan deze opleidingen. Er worden hulpmiddelen gebruikt zoals de film Mariage aller-retour van Mustafa Balci, Notre Mariage van Tülin Ôzdemir,. Regelmatige denkvergaderingen voor de verenigingen die lid zijn van het Réseau. Organisatie van een studie- en expertisedag Femmes et violences: état des lieux et perspectives d action. Mariages forcés, mutilations génitales et crimes d honneur: journée de réflexion et d échanges (Vrouwen en geweld: stand van zaken en geplande acties. Gedwongen huwelijken, genitale verminking en eremoorden: denkdag waarop ook ervaringen worden uitgewisseld) in samenwerking met de vzw La Voix des Femmes. Krachtlijn sensibilisering-preventie Théâtre Forum Amours Mortes: er hebben ongeveer 40 opvoeringen plaatsgevonden in 2010. In 2011 zijn andere opvoeringen voorzien. Lancering van een nieuwe brochure voor het Réseau. Delegatie in Turkije (Emirdag) om een samenwerking tussen beide landen op te starten (studies over het onderwerp, campagne en sensibiliseringsbrochures, ). Opname in het Nationale Actieplan onder druk van het Réseau en zijn leden. 23
3. GEDWONGEN HUWELIJKEN: GENDERGERELATEERDE NORMCONFLICTEN TUSSEN TRADITIE EN MODERNITEIT Pascale Jamoulle Antropologe bij Le Méridien en aan de UCL Genderverhoudingen in de migrantenwijken 1 24 Brussel is een erg kosmopolitische stad. Zesentwintig procent van de Brusselaars heeft een vreemde nationaliteit en 46,3% is van buitenlandse origine 2. Toch is onze stad nog altijd eerder opgedeeld in sociaal en etnisch homogene wijken. De oude arbeiderswijken rond het stadscentrum verarmen. In de arme sikkel, van Sint- Joost-ten-Node tot Sint-Gillis 3, spreken professionals over wijken met een sterke concentratie van allochtonen, terwijl jongeren het zelf hebben over Turkse, Marokkaanse of zwarte wijken. Tegelijk blijven de welgestelde Belgische of buitenlandse Brusselaars wegtrekken uit de volksbuurten om zich te vestigen in het zuidoosten van de stad of in de randgemeenten. Als wijken zich afsluiten in een etnische cocon, kan het gender namelijk de opvattingen over het mannelijke en het vrouwelijke, de rollen van partners en van de ouders verstarren en niet langer evolueren. Stedelijke segregatie, in zichzelf gekeerde gemeenschappen en genderspanningen vloeien samen. Als de tegenstelling tussen traditie en moderniteit radicaliseert, nestelt ze zich in het privéleven en tast ze de relaties aan tussen broers en zussen, de verhoudingen tussen generaties, de partnerkeuze, het huwelijk en de seksualiteit. 1 - Deze genderstudie is gepubliceerd in het derde deel van mijn meest recente boek. Pascale JAMOULLE, Fragment d intime. Amours, corps et solitude aux marges urbaines, Parijs, La Découverte, 2009. 2 - WILLAERTS D. en DE BOOSERE P., Buurtatlas van de bevolking van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest bij de aanvang van de 21e eeuw, nr. 42, Brussels Instituut voor Statistiek en Analyse, Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Uitgeverij Iris, 2005. Deze auteurs definiëren het begrip van buitenlandse origine op basis van de nationaliteit bij de geboorte. Bruno VINIKAS, voorzitter van het Centre Bruxellois d Action Interculturelle, heeft het dan weer over 56% mensen van buitenlandse origine die geregistreerd zijn in Brussel. Hij berekent het anders. Hij telt de 26% mensen van buitenlandse origine op bij de 30% mensen die de Belgische nationaliteit hebben verkregen via naturalisatie, waardoor er maar 44% rasechte Belgen overblijven in Brussel. Zie met betrekking tot dit onderwerp ook het redactionele artikel van Bruxelles en Mouvement, nr. 205, nov. 2008. 3 - De Atlas van de Brusselse wijken toont aan dat de wijken geleidelijk homogener worden qua opleidingsniveau, sociaalprofessionele status en culturele oorsprong van de inwoners. 46,3 % van de Brusselse bevolking is van buitenlandse origine. Didier WILLAERTS, Patrick DE BOOSERE, Brussels Instituut voor Statistiek en Analyse, ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Uitgeverij Iris, 2005.
VGV, gedwongen huwelijken, zogenaamd eergerelateerd geweld: hoe de slachtoffers beschermen? Welke samenwerking tussen professionals? Verslag van het colloquium 16 november 2010 De dienst voor geestelijke gezondheidszorg Le Méridien, waar ik werk, heeft zich een twintigtal jaar geleden gevestigd in het hart van de Turkse wijk in Brussel, een klein gebied op de grens tussen Schaarbeek en Sint-Joost-ten- Node, waar volgens de Brusselse buurtatlas 80% van de inwoners van Turkse origine is. Het is dan ook op dat buurtterrein dat ik de evolutie van de sekseverhoudingen heb proberen te vatten. Drie jaar lang heb ik groepsgesprekken gevoerd in het zevende jaar beroepsonderwijs, in een school in onze wijk waar zowat 90% van de leerlingen van Turkse origine is. Deze jongeren zijn onderworpen aan een volwassen wereld waar ze niet veel vat op hebben. Ze hebben hun familiegeschiedenis uit de doeken gedaan, het beeld dat ze hebben van zichzelf, van hun wijk, van het vrouwelijke en het mannelijke, van het koppel en het huwelijk. Ze hebben vooruitgekeken, hebben hun standpunten langzaam ontwikkeld en hebben hun ervaringen vergeleken. Tezelfdertijd heb ik het levensverhaal opgetekend van jonge ouders die wonen in de grote familiegroepen van de wijk, waarin vaak drie generaties samenwonen. Ik heb geprobeerd de standpunten van die gesprekspartners weer te geven: wat ze hebben beleefd en waargenomen, wat ze denken en voelen. Verarming en afsluiting van de Turkse cocon De grootste Turkse immigratiegolf kende de wijk in de jaren 65/75 4. De migranten kwamen hoofdzakelijk uit bergdorpen in de subprefectuur Emirdag, in de provincie Afyon in Anatolië, een van de armste regio s van Turkije. Het was bij hen de gewoonte dat jongeren trouwden met hun volle neven of nichten, zo mogelijk van vaderskant, om zo de cohesie van de groep te versterken. Als ze immigreren, blijven de samenlevingsverbanden en de huwelijken vaak gestructureerd door verwantschap en door het dorp waar de migranten vandaan komen. Twee à drie generaties na de eerste migratiegolf blijven het land en de taal van herkomst hun aantrekkingskracht behouden in de Turkse wijk 5. Er wordt nog altijd heel veel Turks gesproken bij de gezinnen, in de winkels en op de speelplaats van de buurtscholen. Tijdens de zomer loopt de wijk leeg, de meeste gezinnen zijn dan in Emirdag 6. Dit is de tijd van de huwelijken, waarvan er steeds meer gearrangeerd worden in het land van herkomst, vaak met een lid van de uitgebreide familie 7. In de school waar ik heb gewerkt, woont de familie van de leerlingen over het algemeen al twee à drie generaties lang in Brussel, maar vaak is een van hun ouders een nieuwkomer. Die komt uit Turkije hier terecht via het huwelijk en spreekt weinig of geen Frans. 4 - Na de twee militaire staatsgrepen is er een groepje Turkse, seculiere en hoogopgeleide politieke vluchtelingen aangekomen. Dorpelingen blijven emigreren via huwelijken of gezinshereniging. 5 - MANÇO A. (dir.), Turquie : vers de nouveaux horizons migratoires?, L Harmattan, Paris, 2004. 6 - Zie met betrekking tot dit onderwerp JAMOULLE P., Fragments d intime. Amours, corps et solitudes aux marges urbaines, La Découverte, 2009. En ook «Mariages en migration.», Agenda interculturel, nr. 245, september 2006. 7 - Cf. De indicatieve kwantitatieve studie gecoördineerd door Altay MANÇO (IRFAM, ULG, 1995). Die toont ook aan dat de ouders elkaar in 60% van de gevallen al kenden voor het huwelijk. (In de Marokkaanse gemeenschap kende slechts 33% van de ouders elkaar al). Zie ook de film: Mariage aller-retour van Mustafa BALCI, die in 2006 geproduceerd werd door de Groupe Santé Josaphat. 25
26 De Turkse wijk blijft nog altijd het immigrantenleven van zijn inwoners veiligstellen. De jongeren voelen zich er minder vreemd dan elders, maar de wijk sluit hen ook op en verstikt hen. Er zijn jongeren die verhuizen naar andere gemeenten om zich af te zetten tegen de gemeenschap waar ze vandaan komen en zich te manifesteren als individu. Maar daar moeten ze een zware prijs voor betalen. Het isolement kan ervaren worden als een psychische dood. Het is niet de concentratie van een arme bevolking die van een plaats een getto maakt, dat benadrukt Didier Lapeyronnie 8. Een getto wordt pas gevormd als er sprake is van zowel sterke segregatie als de oprichting van een tegensamenleving, solidariteitsnetwerken die enigszins de wonden van de verbanning compenseren. De school waar we onderzoeksgesprekken georganiseerd hebben, telt bijna 90% leerlingen van Turkse origine. In Brussel is de vrije scholenmarkt in alle liberalisme geëvolueerd tot het huidige systeem, namelijk scholen met een erg homogene samenstelling op sociaaleconomisch en etnisch vlak. Onderzoekers spreken over vormen van schoolse apartheid die vooral de leerlingen van buitenlandse origine benadeelt. In België is de kloof tussen de schoolprestaties van leerlingen van buitenlandse origine en die van autochtone origine het grootst in heel Europa 9. In de school waar ik heb gewerkt, gaat de kennis van het Frans er op achteruit en zijn er almaar meer schoolverlaters. Zolang er geen mix is van leerlingen met verschillende sociale en etnische achtergronden, bestaat er weinig kans dat de dynamiek zich omkeert. In onze klasgroepen zeggen de jonge Belgische Turken dat ze globaal gezien veel lager geschoold zijn dan hun neven/nichten die in het land zijn gebleven. De generatie van hun ouders of grootouders is gekomen om te werken. Bepaalden onder hen hebben misschien gedacht dat emigratie de scholing van hun kinderen ten goede zou komen, maar vaak is het tegenovergestelde gebeurd. Onder de jongeren uit de Turkse wijk heerst een zekere moedeloosheid, een gevoel van sociale achteruitgang ten opzichte van hun ouders, die volledige werkgelegenheid hebben gekend. De laatste vijftien jaar zijn de Turkse immigranten armer geworden. Veertien procent van de rasechte Belgen leeft in armoede, maar 8 - Didier LAPEYRONNIE, Ghetto urbain. Ségrégation, violence, pauvreté en France aujourd hui, Parijs, Robert Lafont, 2008, p.19 9 - Dirk JACOB, Andréa RÉA, Céline TENEY, Louise CALLIER, Sandrine LOTHAIRE, De sociale lift blijft steken. De prestaties van allochtone leerlingen in de Vlaamse Gemeenschap en de Franse Gemeenschap, Koning Boudewijnstichting, mei 2009.
VGV, gedwongen huwelijken, zogenaamd eergerelateerd geweld: hoe de slachtoffers beschermen? Welke samenwerking tussen professionals? Verslag van het colloquium 16 november 2010 dit cijfer loopt op tot 59% voor de bevolkingsgroep van Turkse origine 10. Door discriminatie op de arbeidsmarkt en de inkrimping van de werkgelegenheid zijn veel gezinnen in een kwetsbare situatie terechtgekomen. Laaggeschoolde jongeren werken almaar vaker in de plaatselijke informele sector of in etnische werkgelegenheidsnetwerken, waardoor ze niet bepaald openstaan voor multiculturele samenlevingsverbanden. Zonder arbeidsovereenkomst of juridische bescherming nemen ze deel aan een overlevingseconomie, die weinig vooruitzichten biedt en waarin het moeilijk is een zekere drempel van economisch succes te overschrijden. Een onzeker inkomen en de huurcrisis dwingen almaar meer jongeren om in de Turkse grote huizen te blijven wonen, waar vaak drie generaties samenwonen. Emigreren is een angstaanjagend en risicovol avontuur. De meeste gezinnen vermengen zich en veranderen door de ervaringen die ze in andere streken opdoen. Maar als ze gediscrimineerd worden in het land waar ze terechtkomen, als ze er weinig middelen en betrouwbare relaties vinden, dan richten migranten zich op het verleden. Ze plooien zich terug op zichzelf, zelfvoorzienend, in een plaatselijke, enge en terughoudende basis. Hoewel de Turkse wijk dus open en kosmopolitisch blijft, zijn er ook afsluitingsmechanismen aan het werk. Voor een deel van deze bevolkingsgroep is de zuiverheid van de Turkse identiteit een centrale referentie geworden, als link met het verleden, met hun afkomst, die ze idealiseren en waarnaar ze terugverlangen. De zuiverheidsregels 11 hebben betrekking op voeding, kleding, de strikte scheiding tussen mannen en vrouwen, kuisheid en partnerkeuze Door andere nationaliteiten te ontmoeten op sociale ankerplaatsen buiten de wijken riskeren de kinderen te vergeten waar ze vandaan komen. Het wordt vaak afgekeurd dat ze vrienden hebben die niet Turks zijn. Ze worden verondersteld de banden met de uitgebreide familie en met de buren uit hetzelfde dorp van oorsprong voorop te plaatsen. De dorpssolidariteit, die vroeger de kern en de zin was van het onzekere bestaan van de Anatolische boeren, verandert soms in een strenge sociale rechtbank, die afwijkingen genadeloos bestraft omdat families die dicht bij elkaar wonen, elkaar in de gaten houden. Ze zijn bang voor de blik van de buurman, voor de roddels, voor wat de mensen zullen zeggen. De sfeer van heimelijkheid, valse schijn, hypocrisie weegt soms zwaar op hen. De heersende islamofobie die de moslimgemeenschap almaar meer treft de discriminatie op school en op de arbeidsmarkt zijn onmiskenbaar factoren die hebben geleid tot de geslotenheid van de wijk. Geslotenheid verwijst naar het semantische veld van bescherming: geheimhouding, culturele geslotenheid, wantrouwen. Het is een reactie op de verarming, het sociale lijden en de etnisch-religieuze uitsluiting buiten de wijk. Het maatschappelijk geweld dat ervaren wordt door jongeren met een immigratieachtergrond lijkt niet vaak te leiden tot vormen van georganiseerde sociaalpolitieke strijd. 10 - MARTINIELLO Marco, PERRIN Nathalie, VAN ROBAEYS Bea en VRANKEN Jan, Armoede bij personen van buitenlandse herkomst: rapport van een onderzoek over de relatie tussen migratie en armoede, Koning Boudewijnstichting, CEDEM/ULG, OASeS/Universiteit Antwerpen, 2007. 11 - Mary DOUGLAS, De la souillure. Essai sur les notions de pollution et de tabou, La Découverte, Parijs, 2001 (1966). 27