VII 1 Inleiding.... 1 1.1 Wat houdt de samenleving bijeen?.... 3 1.2 Werkelijkheid en normativiteit.... 3 1.2.1 Wetenschappen.... 3 1.2.2 Geneeskunde.... 4 1.2.3 Recht en ethiek... 4 1.3 Typen van normativiteit.... 4 1.3.1 Fatsoen-etiquette.... 4 1.3.2 Ethiek... 5 1.3.3 Recht.... 5 1.4 Typen van recht.... 5 1.4.1 Publiekrecht.... 6 1.4.2 Privaatrecht.... 6 1.5 Bronnen van recht...................................................................... 6 1.5.1 Rangorde.... 6 1.5.2 Later gaat voor eerder.... 8 1.5.3 Specifiek gaat voor algemeen.... 9 1.6 Gezondheidszorg en recht... 9 1.6.1 Verandering............................................................................. 9 1.6.2 Toename....11 1.6.3 Andere regels....11 1.7 Gezondheidsrecht....11 1.7.1 Privaatrecht....12 1.7.2 Publiekrecht....12 1.7.3 Tuchtrecht: publiek en privaat........................................................... 14 1.8 Drie voorbeelden...15 1.8.1 Wet Bopz....15 1.8.2 Wet BIG....16 1.8.3 WGBO....18 1.9 Ter afsluiting....19 Geraadpleegde literatuur...20 2 Relatie arts-patiënt....21 2.1 Inleiding....22 2.1.1 Ontvoogding en emancipatie....22 2.1.2 Rechten van de patiënt....23 2.1.3 Dwingend recht....25 2.2 De behandelingsovereenkomst....26 2.2.1 Totstandkoming beëindiging....26 2.2.2 Spoedeisende hulp....28 2.2.3 Recht op informatie....28 2.2.4 Toestemmingsvereiste....33
VIII 2.2.5 Het medisch dossier....36 2.2.6 Geheimhouding....39 2.2.7 Minderjarige patiënt.................................................................... 50 2.2.8 Meerderjarige wilsonbekwame patiënt....54 2.3 Plichten van de patiënt....61 2.4 Patiëntenrechten in overige wetgeving...62 2.5 Toekomstperspectief....63 Geraadpleegde literatuur...63 3 Opneming en behandeling in de geestelijke gezondheidszorg....65 L.E. Kalkman-Bogerd 3.1 Inleiding....67 3.1.1 Reikwijdte van de Wet Bopz....67 3.1.2 Wanneer is de Wet Bopz niet van toepassing?....67 3.2 Opneming van de psychiatrische patiënt....68 3.2.1 Inleiding....68 3.2.2 De voorlopige machtiging....69 3.2.3 De inbewaringstelling....74 3.2.4 De rechterlijke machtiging op eigen verzoek....76 3.2.5 De voorwaardelijke machtiging....77 3.2.6 Zelfbinding....79 3.3 Opneming van de patiënt met een verstandelijke beperking en de psychogeriatrische patiënt....81 3.3.1 Opneming zonder rechterlijke tussenkomst.............................................. 81 3.3.2 Opneming met rechterlijke tussenkomst...82 3.4 Interne rechtspositie van de onvrijwillig opgenomen patiënt...83 3.4.1 Algemeen...83 3.4.2 Patiëntendossier....83 3.4.3 Behandelingsplan en behandeling....84 3.4.4 Dwangbehandeling....85 3.4.5 Middelen en maatregelen...87 3.4.6 Klachtrecht...88 3.4.7 Verlof en ontslag....90 3.5 Interne rechtspositie van de patiënt die op basis van een indicatieadvies is opgenomen....91 3.5.1 Zorgplan....91 3.5.2 Dwangbehandeling, dwangmiddelen en -maatregelen; klachtrecht....91 3.5.3 Verlof....92 3.5.4 Problemen....92 3.6 Rechtspositie van de vrijwillig opgenomen patiënt....92 3.6.1 Behandeling met toestemming van de patiënt....92 3.6.2 Toestemming van een vertegenwoordiger....93 3.6.3 Verzet...93 3.6.4 Noodsituatie....93 3.6.5 Omzetting van vrijwillig in onvrijwillig verblijf...94 3.6.6 Huisregels, gedwongen ontslag....94
IX 3.7 De toekomst...95 3.7.1 Wetsvoorstel verplichte geestelijke gezondheidszorg...95 3.7.2 Wetsvoorstel zorg en dwang.... 102 3.7.3 Ter afronding... 106 Geraadpleegde literatuur... 107 4 Vruchtbaarheid en voortplanting.... 109 L.E. Kalkman-Bogerd 4.1 Inleiding.... 110 4.2 Sterilisatie.... 110 4.2.1 Sterilisatie van mensen met een verstandelijke beperking.... 110 4.2.2 Schadevergoeding in geval van mislukte sterilisatie.... 111 4.3 Verplichte anticonceptie en dwang tijdens de zwangerschap?... 111 4.4 Zwangerschapsafbreking... 113 4.4.1 Bepalingen in het Wetboek van Strafrecht.... 114 4.4.2 Wet afbreking zwangerschap.... 116 4.5 Fertiliteitsbevordering en draagmoederschap.... 120 4.5.1 Zeggenschap over geslachtscellen en embryo s.... 123 4.5.2 Wetenschappelijk onderzoek met embryo s.... 126 4.5.3 Evaluaties van de Embryowet en wetswijziging.... 128 4.5.4 (Opheffing van de) anonimiteit van de donor.... 131 4.5.5 Draagmoederschap... 136 4.6 Zorg rond zwangerschap en geboorte.... 140 4.7 Status van de ongeborene, geboorte.... 142 4.7.1 Status ongeborene.... 142 4.7.2 Geboorte.... 142 4.7.3 Geboorteattest.... 143 Geraadpleegde literatuur... 143 5 Rondom het einde van het leven.... 145 5.1 Inleiding.... 146 5.2 Algemene regels.... 146 5.2.1 Behandelend arts... 147 5.2.2 Natuurlijk en niet-natuurlijk.... 148 5.2.3 Verklaring van overlijden.... 149 5.2.4 Minderjarigen.... 150 5.2.5 Sectie, obductie, autopsie... 151 5.2.6 Ontleding.... 153 5.3 Beslissingen rond het levenseinde... 153 5.3.1 Einde van de behandeling.... 153 5.3.2 Euthanasie en hulp bij zelfdoding.... 159 5.3.3 Actieve levensbeëindiging zonder verzoek... 164 Geraadpleegde literatuur... 167
X 6 Orgaantransplantatie en bloedtransfusie.... 169 6.1 Inleiding.... 170 6.1.1 Organen en weefsels.... 171 6.1.2 Commercie... 171 6.2 Donatie van organen bij leven... 171 6.2.1 Toestemming.... 172 6.2.2 Wilsonbekwame donors.... 173 6.2.3 Minderjarige donors.... 174 6.3 Donatie van organen na overlijden.... 174 6.3.1 Wilsverklaring.... 174 6.3.2 Ontbreken van een wilsverklaring.... 175 6.3.3 Het vaststellen van de dood... 175 6.3.4 Protocol in het ziekenhuis... 176 6.3.5 Toewijzing organen... 176 6.3.6 Voorbereidende en preserverende maatregelen... 177 6.3.7 Evaluaties van de wet op de orgaandonatie.... 177 6.3.8 Het Masterplan Orgaandonatie... 178 6.4 Xenotransplantatie en artificiële organen.... 179 6.5 Donatie van bloed of bestanddelen van bloed... 180 6.5.1 Doel en uitgangspunten.... 180 6.5.2 Veiligheid.... 180 6.5.3 Uitsluiting van risicodonors.... 182 Geraadpleegde literatuur... 183 7 Belangen van derden: medische verklaringen, keuringen en adviezen.... 185 L.E. Kalkman-Bogerd 7.1 Inleiding.... 186 7.2 Medische verklaring.... 186 7.2.1 Voorwaarden voor het afgeven van een medische verklaring.... 186 7.3 Medische keuringen.... 188 7.3.1 Definitie.... 188 7.3.2 Soorten medische keuringen... 189 7.3.3 Kritiek op medische keuringen.... 191 7.3.4 Wet op de medische keuringen (WMK).... 191 7.3.5 Medische keuring en WGBO............................................................ 198 7.4 Bedrijfsgezondheidszorg en sociale verzekeringsgeneeskunde... 200 7.4.1 Inleiding.... 200 7.4.2 Geneeskundig onderzoek.... 201 7.4.3 Beroepsgeheim van de bedrijfsarts.... 201 7.4.4 Beroepsgeheim verzekeringsgeneeskundige werkzaam voor het UWV.... 207 7.5 Geneeskundig adviseur in particuliere verzekeringszaken en personenschadezaken.... 210 7.5.1 Geheimhouding.... 211 Geraadpleegde literatuur... 213
XI 8 Preventieve gezondheidszorg.... 215 Y.M. Drewes 8.1 Inleiding.... 216 8.2 Typen van preventie... 216 8.3 Domeinen in de preventieve gezondheidszorg.... 217 8.3.1 Openbare gezondheidszorg... 217 8.3.2 Individuele gezondheidszorg.... 218 8.4 Wettelijke kaders voor preventie.... 219 8.4.1 Wet publieke gezondheid (Wpg).... 220 8.4.2 Wet op het bevolkingsonderzoek (WBO).... 224 Geraadpleegde literatuur... 227 9 Wetenschappelijk onderzoek.... 229 Y.M. Koster-Reidsma en C.E. Philips-Santman 9.1 Wetenschappelijk onderzoek met mensen... 230 9.1.1 Inleiding.... 230 9.1.2 Normering van medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen.... 230 9.1.3 Doel en reikwijdte van de WMO.... 232 9.1.4 Toetsing.... 233 9.1.5 Het toestemmingsvereiste.... 235 9.1.6 Minderjarigen en wilsonbekwamen.... 236 9.1.7 Verzekering en aansprakelijkheid... 238 9.1.8 Onafhankelijk deskundige.... 239 9.1.9 Multicenteronderzoek.... 239 9.1.10 Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek.... 239 9.1.11 Geneesmiddelenonderzoek.... 240 9.1.12 Evaluatie van de WMO.... 242 9.2 Wetenschappelijk onderzoek met humaan lichaamsmateriaal.... 242 9.2.1 Inleiding.... 242 9.2.2 Materiaal afgenomen voor wetenschappelijk onderzoek... 243 9.2.3 Restmateriaal.... 243 9.3 Wetenschappelijk onderzoek met medische gegevens.... 245 9.3.1 Gegevens verzameld ten behoeve van WMO-onderzoek.... 245 9.3.2 Gegevens verzameld ten behoeve van niet-wmo-onderzoek.... 245 9.4 Wetenschappelijk onderzoek met dieren.... 246 9.4.1 Inleiding.... 246 9.4.2 Wet op de dierproeven.... 247 9.4.3 Nationaal Comité advies dierproevenbeleid... 247 Geraadpleegde literatuur... 247 10 Klachtrecht en aansprakelijkheid.... 249 L.E. Kalkman-Bogerd en W. Paping-Kool 10.1 Ontevreden patiënt.... 251 10.1.1 Het belang van goede communicatie.... 251 10.1.2 Overleg met advocaat of collega-arts.... 251 10.2 Klachten- en geschillenregeling in de Wkkgz.... 252 10.2.1 Inleiding.... 252 10.2.2 De klachten- en geschillenregeling van de Wkkgz op hoofdlijnen.... 253 10.2.3 Nieuwe klachten- en geschillenregeling: een aanwinst?... 256
XII 10.3 Tuchtrecht voor de gezondheidszorg.... 257 10.3.1 Inleiding.... 257 10.3.2 Werkingssfeer, tuchtnormen en maatregelen.... 258 10.3.3 De procedure.... 274 10.3.4 Het beroep............................................................................ 279 10.3.5 Maatregelen wegens ongeschiktheid.... 279 10.3.6 Toekomst van het tuchtrecht.... 280 10.4 Civielrechtelijke aansprakelijkheid.... 282 10.4.1 Inleiding.... 282 10.4.2 Gronden voor aansprakelijkheid... 283 10.4.3 Voorwaarden voor aansprakelijkheid.... 284 10.4.4 Bewijs.... 289 10.4.5 Geheimhouding.... 292 10.4.6 Een spraakmakende casus tot slot (baby Kelly-zaak).... 293 10.5 Strafrechtelijke aansprakelijkheid.... 295 10.5.1 Inleiding.... 295 10.5.2 Voorwaarden voor strafrechtelijke aansprakelijkheid.... 299 10.5.3 Geheimhouding.... 302 10.6 De arts met een klacht... 305 Geraadpleegde literatuur... 306 11 Beroepenwetgeving.... 309 A.C. Hendriks 11.1 Inleiding.... 311 11.2 Regulering van de beroepsuitoefening.... 311 11.2.1 Achtergrond van de Wet BIG.... 311 11.2.2 De Wet BIG in hoofdlijnen.... 312 11.3 Uitoefening van de individuele gezondheidszorg.... 313 11.4 De verschillende beroepsgroepen.... 314 11.4.1 Beroepstitels (art. 3 Wet BIG).... 315 11.4.2 Tijdelijke zelfstandige bevoegdheid (art. 36a Wet BIG).... 317 11.4.3 Opleidingstitels (art. 34 Wet BIG).... 318 11.4.4 Overige beroepen, inclusief alternatieve zorgverleners.... 319 11.5 Kwaliteitswaarborgen.... 320 11.5.1 Bevoegdheid.... 320 11.5.2 Deskundigheid.... 323 11.5.3 Voorbehouden handelingen en bekwaamheid.... 323 11.5.4 Overige waarborgen... 326 11.6 Arts (in opleiding).... 329 11.6.1 Opleidingseisen, (her)registratie en bevoegdheid.... 329 11.6.2 Deskundigheid en bekwaamheid... 329 11.6.3 Opleiding tot arts en tot (medisch) specialist.... 330 11.7 Verpleegkundige (in opleiding)... 331 11.7.1 Opleidingseisen, (her)registratie en bevoegdheid.... 331 11.7.2 Deskundigheid en bekwaamheid... 332 11.8 Buitenlands gediplomeerden... 332 11.9 Taakherschikking... 333
XIII 11.10 Toezicht, handhaving en strafrecht.... 334 11.10.1 Toezicht en handhaving.... 335 11.10.2 Strafrecht.... 336 Geraadpleegde literatuur... 336 12 Geneesmiddelen.... 337 C.E. Philips-Santman 12.1 Inleiding.... 338 12.2 Wat mag een hulpverlener voorschrijven en aan wie?.... 338 12.2.1 Regelgeving.... 338 12.2.2 Reikwijdte definitie geneesmiddel... 339 12.2.3 Voorschrijven van (recept)geneesmiddelen.... 339 12.3 Vergoeding van geneesmiddelen... 345 12.3.1 Extramuraal gebruik: het Geneesmiddelenvergoedingensysteem.... 345 12.3.2 Intramuraal gebruik: het ziekenhuisbudget.... 347 12.4 Ter hand stellen van geneesmiddelen.... 348 12.4.1 Eisen aan terhandstelling in een openbare apotheek.... 348 12.4.2 Medicatietoediening door een arts (dokterstas).... 350 12.4.3 Medicatie-uitgifte door een GGD.... 350 12.4.4 Geneesmiddelensubstitutie.... 350 Geraadpleegde literatuur... 351 13 Het stelsel van gezondheidszorg.... 353 H.L. Hoeksema, Y.M. Koster-Reidsma en R.E. van Hellemondt 13.1 Inleiding.... 354 13.1.1 De basis van het systeem.... 354 13.1.2 Uitgangspunten voor een nieuw stelsel van gezondheidszorg.... 355 13.2 Drie partijen en drie markten......................................................... 356 13.2.1 De drie partijen... 357 13.2.2 De drie markten.... 359 13.3 Wettelijke kaders.... 362 13.3.1 Zorgverzekeringswet (Zvw).... 362 13.3.2 Wet langdurige zorg (Wlz).... 365 13.3.3 Wet maatschappelijke ondersteuning 2015 (Wmo 2015).... 368 13.3.4 Jeugdwet.... 371 13.4 Sturing door de overheid.... 373 13.4.1 Kwaliteit.... 373 13.4.2 Toegankelijkheid.... 373 13.4.3 Betaalbaarheid.... 375 13.4.4 Adviesorganen en toezichthoudende en uitvoerende organen... 377 13.5 Kwaliteitsbeleid.... 379 13.5.1 Goede zorg.... 379 13.5.2 Zorgaanbieders.... 380 13.5.3 De kaders van de Wkkgz.... 380 13.5.4 Kwaliteitssysteem.... 381 13.5.5 Patiëntveiligheid.... 382 13.6 Uitdagingen voor de toekomst.... 383 Geraadpleegde literatuur... 384
XIV 14 Gezondheidsrecht en Europa.... 385 A.C. Hendriks 14.1 Inleiding.... 386 14.2 EVRM en rechtspraak EHRM.... 387 14.2.1 Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de fundamentele vrijheden (EVRM).... 387 14.2.2 Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM).... 388 14.2.3 Belang van het EVRM voor gezondheidsrecht en gezondheidszorg.... 390 14.3 EU en rechtspraak Hof van Justitie... 392 14.3.1 Europese Unie (EU).... 392 14.3.2 Hof van Justitie van de Europese Unie (HvJ EU).... 394 14.3.3 Belang van het EU-recht voor gezondheidsrecht en gezondheidszorg.... 394 14.4 Slot... 396 Geraadpleegde literatuur... 396 15 Gezondheidsrecht en medische ethiek.... 397 15.1 Inleiding.... 398 15.2 Recht en ethiek: plaatsbepaling.... 398 15.2.1 Empirische wetenschap................................................................ 398 15.2.2 Wetenschap van normativiteit... 399 15.2.3 Verschillen.... 399 15.3 Recht en ethiek: raakvlakken.... 400 15.3.1 Het domein van het recht.... 400 15.3.2 Het domein van de ethiek... 401 15.3.3 Grensverkeer.... 401 15.3.4 Patronen.... 402 15.3.5 Ethiek in het recht.... 403 15.4 Nogmaals: gezondheidsrecht en medische ethiek.... 405 15.5 Natuurrecht.... 405 15.6 Ter afsluiting.... 406 Geraadpleegde literatuur... 407 Bijlage Burgerlijk Wetboek... 409 Boek 7: Bijzondere overeenkomsten.... 410 Register.... 415