TIJD VAN ONTDEKKERS EN HERVORMERS 1500-1600 PERIODE: DE VROEGMODERNE TIJD
DE KENMERKEN VAN HET TIJDVAK het begin van de Europese overzeese expansie; het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling; de hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke Oudheid;
DE KENMERKEN VAN HET TIJDVAK de protestantse reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had; het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat.
5.1 Ontdekkers leggen de wereld open
Kaart die Columbus gebruikte (boven) Eerste Reis Columbus
Spanje > Reconquista (1492 VOLTOOID) Weg naar Azië via West Rijkdommen voor het rijk (ZILVER) > SPANJE GROOTMACHT VESTIGINGSKOLONIALISME > MEXICO/PERU > 2 ONDERKONINGEN > BEGIN SLAVERNIJ
Portugal Hendrik de Zeevaarder Interesse in techniek SCHEEPSBOUW (KARVEEL) NAVIGATIE KAARTEN
KOOPWAAR UIT MIDDEN-AFRIKA OP ZOEK NAAR PRIESTER-KONING PAPE JAN 1488 BARTHOLOMEUS DIAZ HANDELSKOLONIALISME (DUNBEVOLKT)
Portugese ontdekkingsreizen
HET PORTUGESE RIJK 1497 VASCO DA GAMA > CARREIRA DA INDIA 1500 PEDRO CABRAL > BEZIT VAN BRAZILIË > OORLOGEN TEGEN INDIAASE VORSTEN ONTSTAAN FACTORIJEN (COMBINATIE VAN LEGER- PLAATS EN HANDELSPOST) BEHEERSING HANDEL VAN AZIË NAAR EUROPA
Spaanse koloniale Rijk (rood): grote delen ingenomen en bestuurd = vestigingskolnialisme landbouw (o.a. tabak) en delfstoffen (goud, zilver) Portugese koloniale rijk (blauw): handelsposten langs de kust
1494 VERDRAG VAN TORDESILLAS
5.2 Een nieuwe kennisdrager: de atlas OT-kaart
zonale kaart
Vergelijking Middeleeuwen - Renaissance Middeleeuwen Memento Mori: gedenk het sterven Het leven na de dood stond centraal > Meer aandacht voor hemel en hoe je er moet komen dan voor het leven op aarde > Grote invloed van christelijk geloof en de kerk.
Renaissance = wedergeboorte (van de kunst en ideeën uit de Klassieke Oudheid) Carpe diem = pluk de dag Meer interesse voor leven op aarde + individu a. Omgeving/ onbekende wereld (ontdekkingsreizen) b. Heelal + plaats van de aarde (Copernicus, Galilei) c. Menselijk lichaam (anatomie; toegepast in de kunst); afbeelding: David, gemaakt door Michelangelo d. Klassieke wereld (Grieks-Romeinse cultuur) bestudering van geschriften (Humanisme) Opdrachtgevers: naast de kerk nu ook rijke burgers (met name in de steden van Noord-Italië was door de handel veel rijkdom)
5.3 Erasmus en het Humanisme Past bij kenmerken: het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling meer aandacht voor de individu wetenschappelijke bestudering van oude geschriften de hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke Oudheid: Erasmus bestudeert de klassieke geschriften
de hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke Oudheid David van Michelangelo (1475-1564), Renaissancekunstenaar Vormgeving beeld gebaseerd op Grieks-Romeinse (= klassieke) cultuur. (nb David is figuur uit de Bijbel)
5.4 Calvijn en de Reformatie Kritiek op de Katholieke Kerk de Hervorming: Erasmus; wel kritiek, maar bleef bij RK kerk Lutherstapte uit de kerk > protestantse kerk, Bijbel als basis Calvijn: Geloof boven staat; predestinatieleer.
Calvijn Protestante Hervormer Meer volgelingen in Nederlanden dan Luther Men moet gehoorzamen aan het gezag van God. Als koning zich hier niet aan houdt mag het volk zich verzetten.
Luther Luther: De machtsaanspraken en zelfgemaakte wetten en regels van de kerk zijn onterecht. De Bijbel is richtinggevend. De Bijbel moet in de volkstaal worden vertaald. Luther zocht en vond steun voor zijn opvatting bij Duitse vorsten 1555: cuius regio eius religio (wiens gebied, diens religie ) VREDE VAN AUGSBURG
Hervorming: kritiek op Rooms-katholieke kerk (RK) o.a. kritiek op aflatenhandel
Kerkscheuring Protest tegen manier van reageren op de aanhang voor het protestantisme onder een minderheid van de Nederlandse bevolking Discussies over het geloof hadden in begin 16 e eeuw geleid tot kerkscheuring
5.5 De opstand
Door huwelijken en erfenissen wordt Karel V heerser over grote delen van Europa, inclusief de Nederlanden (1515-1555)
Karel V wordt ook heerser over het Spaanse overzeese rijk
1555: Karel V doet troonsafstand, in de Nederlanden volgt zijn zoon, de Spaanse koning Filips ll hem op
Filips ll heerst over Spanje, delen van Italië en de Nederlanden
Karel V (l) en Filips ll (r)
Hoge edelen klagen bij Margaretha van Parma (landvoogdes) over de centralisatiepolitiek
Er is ook veel onvrede over de harde vervolging van protestanten door Karel V en Filips ll (bloedplakkaten)
Smeekschrift Smeekschrift 1566: Edelen proberen via smeekschrift Filips II over te halen de kettervervolgingen te matigen Landvoogdes Margaretha van Parma legt vervolgingen tijdelijk stil.
Hagepreken Door tijdelijke stop vervolgingen durfden veel mensen die zomer naar Calvinistische preken te gaan Calvinisten hadden geen kerken: preken vonden plaats in de buitenlucht
Beeldenstorm (1566)
Generaal Landvoogd van de Nederlanden Kwam in 1567 naar de Nederlanden om een eind te maken aan de politieke onrust Stelt Raad der Beroerten (Bloedraad) in om ketters te straffen Hertog van Alva
1572: Inname Den Briel > Opstand leeft op
Aanval Alva smoort; Alkmaar en Leiden niet heroverd (afbeelding: Leidens ontzet: 03 okt. 1573
Spaanse Furie(1576, Antwerpen)
Pacificatie van Gent (1576) Staten-Generaal bijeen om te vergaderen over vrede en de Spaanse muiterij (zonder toestemming van Filips ll) > Pacificatie van Gent: Nederlandse gewesten werken samen naar aanleiding van de Spaanse Furie en eisen: - Spaanse soldaten weg uit Nederlanden. - Gewetensvrijheid (= geen vervolging vanwege geloof). - later verder praten over godsdienstvrijheid.
Unie van Atrecht en Unie van Utrecht Zuidelijke (katholieke) gewesten kiezen toch weer de kant van de Spaanse koning: de unie van Atrecht De noordelijke gewesten sloten toen een verbond tegen de Spaanse koning: de unie van Utrecht. Maar toen kwam de nieuwe Spaanse landvoogd: de hertog van Parma, een zeer bekwame legerleider
Akte van Verlatinghe (1581); Filips ll wordt afgezworen als vorst
Moord op Willem van Oranje (1584)
Opstand in de verdrukking Nieuwe landvoogd hertog van Parma herovert Vlaanderen, Brabant en delen van Oost en Noord Nederland. Geuzen in het nauw gedrukt: verliezen aanvoerder (moord op Willem van Oranje) en vinden geen nieuwe leider: Hertog van Anjou (Frankrijk) + graaf van Leicester (Engeland) voldoen niet Opstandige gewesten gaan verder als Republiek (1588)
maar toch gered Spaanse koning Filips ll besluit Engeland aan te vallen hij zag protestantse Engeland als een concurrent Parma moet troepen leveren voor de invasie. De onoverwinnelijke Spaanse Armada wordt in het Kanaal vernietigd (1588) Republiek herovert grote delen. (zie kaartje p. 130); de opstand is gered