Jaargang 1, Nummer 6, juni 2010 Seksualiteit
Jaargang 1, Nummer 6, juni 2010 Seksualiteit Over bloemetjes, bijtjes en bijtijds beginnen Seksuele voorlichting: weinig ouders kijken er naar uit. Eén keer het technische verhaal vertellen volstaat niet, maar te veel aandacht besteden aan seksuele gevoelens van kinderen is ook niet goed. Bovendien hebben ouders zelf ook vaak remmingen, al zijn ze nog zo 'vrij' opgevoed. Pubers hebben op steeds jongere leeftijd seks. Daarom zijn deskundigen het erover eens dat voorlichten vroeg moet beginnen: kinderen horen vóór hun twaalfde al te weten over condooms, zwangerschap en seksueel overdraagbare aandoeningen (soa s). Bovendien, als kinderen op jonge leeftijd op een goede manier seksueel worden voorgelicht, is de kans groter dat ze in de puberteit geen onverstandige dingen zullen doen. Aan ouders dus het advies de voorlichting niet over te laten aan de school, maar om zelf het heft in handen te nemen. Gewoon tussen de bedrijven door. Dat is echter makkelijker gezegd dan gedaan. Want hoe vroeg is vroeg? Wat kunnen kinderen op welke leeftijd aan? Geven we jongens dezelfde voorlichting als meisjes? Doet de vader of de moeder dat? Wat te doen als je kind doktertje speelt? Wat als je zelf nogal verlegen bent? En hoe breng je het onderwerp ter sprake? Praten met je kind over seksualiteit Ouders vinden het niet altijd makkelijk om met hun kind over relaties en seksualiteit te praten. Deze Nieuwsflits is bedoeld voor iedereen die zich bezighoudt met opvoeding van kinderen. Waarom is seksuele opvoeding zo belangrijk? Seksuele opvoeding is belangrijk omdat kinderen dagelijks op straat, via de media, via internet en op school informatie krijgen over seksualiteit. Ook krijgen zij informatie van vriendjes en vriendinnetjes. Deze informatie klopt niet altijd. Als je zelf met je kind praat over seksualiteit dan weet je ook zeker dat je kind de informatie krijgt die je als ouder(s)/ verzorger(s) belangrijk vindt. In bepaalde culturen en religies is het bijvoorbeeld belangrijk om geen seks te hebben voor het huwelijk. Ook dan is het goed om met je kind te praten over seksualiteit. Seksualiteit, jaargang 1, nummer 6, juni 2010 2
De seksuele ontwikkeling Baby s ervaren de verzorger als iemand die voedsel en aandacht geeft. Voor een baby is er al vanaf de geboorte sensualiteit. De ouders strelen hun kind, houden het lekker tegen zich aan en geven het een gevoel van geborgenheid. Zo leren baby s dat de huid het grootste genotorgaan is dat je hebt. Baby s rond een half jaar oud ontdekken hun eigen geslachtsorganen. Dat gaat meestal min of meer toevallig, doordat ze met hun handjes hun hele lichaam verkennen. Ze zijn dan nog niet in staat een lekker plekje ook te onthouden. Baby s van anderhalf jaar kunnen dit meer doelgericht. Het aanraken van bijvoorbeeld hun piemel kan geleidelijk uitgroeien tot masturberen. Peuters worden zich al meer bewust van hun eigen lichaam. Ze ontdekken de lichamelijke verschillen tussen mannen en vrouwen. Ze gaan dan uitgebreid onderzoeken hoe hun moeder en vader eruit zien. Ze ontdekken ook dat ze zelf een jongetje of meisje zijn. Daarnaast gaan ze ook spelenderwijs bij leeftijdgenootjes 'kijken'. Kinderen vanaf 3 jaar hebben wel al heel goed door dat er iets geheimzinnigs met seksualiteit is. Ze kijken waar de grenzen van volwassenen liggen, door bijvoorbeeld zich expres op allerlei plekken uit te kleden of vieze woorden te zeggen. Bij kleuters gaat het verkennen van het lichaam verder. De fantasie speelt een steeds grotere rol via spel. We zien dat terug in spelletjes als 'vadertje en moedertje' of 'doktertje'. Kinderen gaan ook vragen stellen over de voortplanting en alles erom heen. Ze zijn goed in staat simpele uitleg hierover te begrijpen. In de zogenaamde 'latentiefase' bij kinderen tussen 6 en 12 jaar, zijn kinderen wat introverter. Ze maken in deze fase een strikt onderscheid tussen meisjes en jongens en spelen gezamenlijk spannende spelletjes op het schoolplein, zoals bijvoorbeeld 'indiaantje'. Ze worden voor het eerst verliefd. Sommige kinderen worden ook heel preuts en sluiten zich bijvoorbeeld opeens alleen op in de badkamer. Tussen 10 en 15 jaar kunnen jongens hun eerste zaadlozing krijgen en meisjes de eerste menstruatie. De helft van de jongens heeft rond het tiende jaar seksueel getinte spelletjes. Een derde van de meisjes rond het achtste jaar heeft seksueel spel met andere meisjes. Tien procent van de kinderen onder de twaalf heeft wel eens een orgasme gehad. Seksualiteit, jaargang 1, nummer 6, juni 2010 3
Praten over seks Met praten over seks kun je niet vroeg genoeg beginnen. Hoe kleiner ze zijn, hoe makkelijker dat gaat. Hoe opener je hen voorlicht, hoe meer je hen meegeeft dat seks iets is waarvan ze mogen en kunnen genieten. Praten met kinderen over seksualiteit betekent dat je daar ruimte voor maakt. Heb je op het moment van de vraag geen tijd, beloof dan er later op terug te komen. Dat geeft je tijd om over een eerlijk antwoord na te denken. Je kind ervaart bovendien dat je hem serieus neemt en het onderwerp open benadert. Je kunt kinderen ook een boekje hierover geven. Een andere manier om seksualiteit te bespreken is door te vragen wat het kind zelf al weet. Dan weet je wat je kind wel en niet weet. Als je er samen over praat, merk je dat het jezelf ook steeds makkelijker afgaat. Gebruik wel woorden die bij de leeftijd van je kind passen. Of je seksueel gedrag of vragen van je kind 'normaal' vindt, maak je als ouder zelf uit. Er is echter wel een uitgangspunt. Geef altijd aan waarom iets niet mag. Zit je kind met zijn hand in de broek aan tafel? Dan kun je gerust zeggen dat je ook niet aan tafel in je neus peutert. Zo maak je het onderwerp niet tot iets schaamtevols, maar bespreekbaar en open. Overigens komen kinderen ook op andere manieren aan informatie. Via de media, computerspelletjes en reclameboodschappen. Deze beelden zijn vaak rolbevestigend en stereotype en de informatie klopt niet altijd. Via vriendjes leren ze bijvoorbeeld schuttingtaal, zonder dit echt te begrijpen. Als ouder kun je dit beeld over seksualiteit bijstellen door met je kinderen hierover te praten. Juist het serieus praten over het omgaan met de 'emotionele' kanten van seks is iets waar ouders aan kunnen bijdragen. Zo kunt u uw kind de informatie meegeven die u belangrijk vindt en het kind leren gezonde en verantwoorde keuzes te maken als het gaat om relaties en seksualiteit. Seksuele spelletjes De nieuwsgierigheid van peuters zie je terug in de interesse die ze tonen in hun eigen lijf en het lichaam van hun vriendjes, tijdens het spelen met elkaar. Bij deze peuterleeftijd hoort ook dat kinderen steeds meer geïnteresseerd raken in andere kinderen. In hun spel, zijn ze doktertje en patiënt, vader en moeder. Ze kennen nog geen schaamte waardoor bij jou als ouder de vraag ligt wat kan wel en niet, waar ligt de grens. Het is belangrijk dat je kind open kan zijn in het spel. Tussen twee en vier jaar mag het niet geheimzinnig zijn. Je kunt je kind al wel leren dat de huiskamer misschien niet de juiste locatie is. Zoals je ook verteld dat je niet met je vinger in je neus Seksualiteit, jaargang 1, nummer 6, juni 2010 4
zit terwijl iedereen kan meegenieten, leer je je kind ook niet aan zijn plasser te zitten in het bijzijn van andere mensen. Niet omdat het slecht of stout is maar omdat sommige dingen niet horen. Als je je kind verbiedt om aan zijn lijf te komen gebeurd het vaak stiekem. Ben ook duidelijk, dat spelen wel mag maar dat er wel regels zijn. Alleen als beide speelkameraadjes het willen. Stoppen als een kind nee zegt. Elkaar geen pijn doen. Nergens iets instoppen. Kinderen moeten ongeveer van dezelfde leeftijd zijn en enigszins gelijkwaardig. Dus niet dat één kind de baas speelt. Ben je ervan bewust dat dit niets te maken heeft met wat je als volwassenen ervaart in seksualiteit, maar dat het voor je kind gewoon nieuwsgierigheid is en niets te maken heeft met seks. Vragen van kinderen Peuters zijn bezig met het ontdekken van de wereld, ze hebben dus veel vragen over van alles en nog wat: Hoe komt er een baby in de buik, wat is seks, hoe worden baby s gemaakt?. Hoe je als ouder reageert op deze vragen is ook afhankelijk van je eigen grenzen en naar je gevoel luisteren. Een ander kan niet zeggen hoe je het moet doen. Een aantal handvatten voor het reageren op vragen van uw kind zijn: Voor kinderen heeft alles een naam, ook hun geslachtsorganen. Kies een naam waarbij een ieder zich prettig voelt en waarvoor je je niet schaamt zodat je ook open over dit lichaamsdeel kunt praten. Antwoord niet meteen op vragen van uw kind maar ga eerst na wat ze werkelijk willen weten. Je denkt soms dat je alles tot in de puntjes uit moet leggen, terwijl je kind gewoon een eenvoudig antwoord wil. Je kunt dus gewoon antwoorden uit mama s buik, als je kind vraagt waar baby s vandaan komen. Je kind wil eenvoudige, duidelijke antwoorden. Als hij meer wil dan vraagt hij daar zelf naar. Deze leeftijdsfase kenmerkt zich door herhaling, dus ook de vragen die je peuter stelt herhaalt hij vaak. Gewoon omdat dat leuk is. Vraag af en toe wat terug en kom er op deze manier achter wat je kind weet en begrijpt. De geboorte van een broertje of zusje of de lente met overal jonge beesten in de Seksualiteit, jaargang 1, nummer 6, juni 2010 5
wei, zijn mooie gelegenheden om seksuele voorlichting te geven. Zeker als er een broertje of zusje geboren wordt zal de interesse van een peuter naar de voortplanting groeien en zal het kind vanzelf met allerlei vragen komen. Kinderen krijgen van jongs af aan seks gerelateerde beelden te zien. De enige manier om je kind te laten weten dat mannen en vrouwen in het echt niet zo met elkaar omgaan als op televisie, is door met je kinderen te praten over wat ze zien, horen en voelen over seks. Het is aan u als ouder/verzorger om zelf uw grenzen aan te geven. Samen douchen is oké, maar we raken elkaar niet aan. Op deze manier leert u uw kind ook dat je nee kunt zeggen als je iets niet prettig vindt en dat je voor jezelf grenzen kunt hebben. Tot zeven jaar Je kunt nooit te vroeg beginnen met praten over seks met je kinderen. Peuters en kleuters zijn heel nieuwsgierig naar hun eigen lichaam en dat van anderen. Op die leeftijd kennen kinderen maar weinig schaamte. En ze stellen vragen. Bijvoorbeeld waarom papa een piemel heeft en mama niet. En waarom mama dan wel borsten heeft. Als ouder kun je daar het beste gewoon antwoord op geven. Je hoeft daarbij niet een hele biologieles te geven, maar als je het simpel uitlegt snappen ze het wel. Of ze pikken eruit op wat bij hun ontwikkeling past. Kinderen denken bijvoorbeeld dat het zaadje bij het eitje komt doordat mama het heeft opgegeten. In de leeftijd van zes tot zeven jaar zijn kinderen supernieuwsgierig. Ze willen alles weten. Grijp deze kans aan om zo veel mogelijk uit te leggen. Van acht tot elf jaar Vieze moppen en vieze woorden vinden kinderen vanaf acht jaar zeer interessant. Ze zijn wel nieuwsgierig naar seks, maar er minder open over. Kinderen worden nu ook een stuk preutser. Zo vinden ze gemend douchen na de gymles op school niet fijn. Aan de andere kant experimenteren ze met relaties en kunnen ze gevoelens van verliefdheid hebben, waar jij je dan vooral niet mee mag bemoeien. Je kinderen worden altijd en overal geconfronteerd met seks: op straat, televisie en vaak ook (per ongeluk) op internet. Het is bepaald geen liefdevolle seks die ze te zien krijgen. Het is de 'gangster-rapper' met tien onderdanige vrouwen om zich heen of een rondborstige dame die een auto aanprijst. Zelfs een, zo op het oog onschuldig, programma als Goede Tijden, Slechte Tijden zit vol met overspel, verkrachting Seksualiteit, jaargang 1, nummer 6, juni 2010 6
en andere situaties die in het dagelijks leven gelukkig niet elke dag voorkomen. Als de beelden niet aan kinderen worden uitgelegd, kunnen ze gaan denken dat de verhouding tussen mannen en vrouwen altijd zo is. Het is goed om te laten merken dat het 'in het echt', bijvoorbeeld tussen papa en mama, toch anders gaat. Ook hierbij ben je als ouder/verzorger het voorbeeld voor je kinderen. Elf jaar en ouder Sommige kinderen van elf gaan al puberen. Meisjes lopen daarbij voorop. Ze zijn eerder 'rijp' en hebben het eerder over verliefd zijn en zoenen. Jongens doen wel alsof ze het weten, maar bij doorvragen blijkt vaak dat ze niet helemaal op de hoogte zijn hoe het allemaal werkt met seks. Vanaf de (pre)puberteit gaan kinderen zelf op zoek naar seks. Ook zijn ze heel erg bezig met hun uiterlijk en hoe ze in de markt liggen. Daarna pas raken ze geïnteresseerd in seks op zich. Je bent er nu niet altijd meer bij als je kinderen op internet zitten of televisie kijken. Ook dan krijgen ze een eenzijdig beeld binnen van hoe seks in elkaar zit. Ondanks dat het misschien moeilijk is om door te dringen tot een puber; praten met je kinderen over seks is essentieel. Door de komst van de nieuwe media worden jongeren overspoeld met allerlei beelden en boodschappen over seksualiteit. Het denken, praten en handelen van jongeren wordt niet alleen beïnvloed door hun eigen waarden en normen, maar ook door deze boodschappen. Soms lopen meisjes er bloot bij om erbij te horen, soms om sexy te zijn. Dat hangt van de leeftijd af. Van de twaalfjarigen doet 90% dit om erbij te horen; van de achttienjarige doet 90% het om sexy gevonden te worden. Vanaf een jaar of 15 zijn meisjes zich meestal wel bewust van de seksuele bood-schap die ze met bepaalde kleding afgeven. Zij beseffen: hoe bloter, hoe meer aandacht. Vroeger deden jonge meiden hun oudere zussen na om ouder te lijken of om erbij te horen. Maar nu gaat het om het kopiëren van kleding én gedrag dat een duidelijke seksuele uitstraling heeft. Een deel van de meiden begrijpt daar het effect nog niet van, een ander deel wel, maar is daar eigenlijk nog te jong voor. Daardoor kunnen zij de consequenties nog niet goed aan. Ze bezitten nog niet de emotionele bagage om seksualiteit op waarde te kunnen schatten. Daardoor zie je vaak dat seks op die jonge leeftijd als een instrument, als tijdverdrijf of als een spelletje wordt beschouwd. Wat kunnen ouders doen om hun dochters stevigheid mee te geven? Wat je niet moet doen is meiden opvoeden met het idee: Ik mag er niet sexy uitzien. Wel is het zaak hen van jongs af aan bewust te maken van hun seksuele uitstraling en duidelijk te maken dat er grenzen zijn. Behoed je kind tegen grenzeloosheid! Hoe kort mag een rokje zijn? Hoe strak een truitje? Dat hangt natuurlijk van de leeftijd af en van de plek waar ze het draagt. Seksualiteit, jaargang 1, nummer 6, juni 2010 7
Maar zodra jij vindt dat de grens is bereikt, ga je in discussie. Tot een jaar of 14, 15 kun je zaken als te blote kleding, te hoge hakken, piercings en tatoeages zeker verbieden. Wel met uitleg, anders werkt het niet. Natuurlijk gaat je dochter daar tegenin, maar soms moet je over háár grens heen wanneer zij de jouwe overtreedt. Doe het, want ze overziet niet welke seksuele boodschap ze afgeeft en welke consequenties dat kan hebben. Gelukkig staan sommige meiden heel stevig in hun schoenen. Meiden die heus niet in hobbezakken rondlopen hoor, maar die uitstralen: ik hoor er ook bij! Waarmee kunnen ouders jongeren van advies dienen? Probeer als ouder als vanzelfsprekend met meisjes én jongens over voorbehoedsmiddelen te praten. Waarbij je specifiek aan meiden overbrengt dat er vele soorten anticonceptiemiddelen op de markt zijn. Als ouder is vertrouwen meegeven het belangrijkst. Vertrouwen dat hun dochter mooi is zoals ze is en dat het goed is om bij haar eigen gevoel te blijven. Sommige meisjes hebben seks uit onzekerheid. Ze denken zich daarna beter te voelen. Bij meisjes is het extra belangrijk om hen te steunen bij hun zoektocht naar eigen wensen en gevoelens. Stimuleer het denken van de jongere, in plaats van jouw mening en gedachten op te leggen. Alle andere factoren, zoals de media, kun je bijna niet beïnvloeden. Kijk bijvoorbeeld eens mee naar een soapserie en zeg dan gerust eens: ''Het lijkt wel alsof die vrouwen seks allemaal zo makkelijk vinden, maar de werkelijkheid is iets heel anders. Alleen, de meeste jongeren durven het daar helemaal niet over te hebben. Wat denk jij daarvan?''. Informeer niet ongevraagd naar hun seksuele ervaring en vraag ook niet te veel naar hun mening. De essentie is dat kinderen alles wat ze leren over seks, kunnen plaatsen in een context. En dat hun schroom, hun giechelen en hun genot over seks allemaal mogen. Dingen verbieden is niet slim, want het gebeurt dan toch wel, maar stiekem. Het is prettig te weten als jongere dat je bij je ouders terecht kunt als er iets is, als jij daar behoefte aan hebt. Op preken van ouders/verzorgers zitten de jongeren echt niet te wachten. Seksualiteit, jaargang 1, nummer 6, juni 2010 8
Tips voor een goed gesprek met je kind over seks Seksuele opvoeding gaat niet alleen over de techniek. Het gaat vooral over gevoelens: zenuwachtig zijn, iets prettig vinden, nee durven zeggen en respect hebben voor iemands lichaam. Vermijd uitspraken als: "dat vertel ik je nog wel eens" en "daar ben je veel te jong voor". Als een kind iets vraagt, is het er blijkbaar aan toe. Wil je weten welke informatie hij aankan, vraag eens "hoe denk jij dat het is? Vind je het moeilijk om over seks te praten, of laat je kind niet zo veel los? Koop of leen een boekje over seks en ga het samen lezen. De meeste kinderen vinden voorlichtingsboeken razend interessant. Grijp spontane aanleidingen aan en houd het luchtig. Praat niet zomaar over je eigen seksuele belevenissen. Bespreek seks, seksualiteit, geslachtsziektes en veilig vrijen vóórdat je kind in de puberteit komt. Op de middelbare school krijgen ze pas in de tweede klas seksuele voorlichting. Jongere kinderen praten makkelijker over seks omdat het nog ver van hen afstaat. Benadruk het belang van het bewaken van de eigen grenzen en het respecteren van die van anderen. Pubers weten soms veel over de techniek van seks, maar weinig over de emotionele kant ervan. Bespreek seks in de media en hoe seksualiteit in videoclips, films en op internet weergegeven wordt. Wijs je kind op de nadelen van MSN en andere chatsites. Niet iedereen is wie hij/zij lijkt te zijn en grenzen worden makkelijk overschreden. Wees open en niet-oordelend over homoseksualiteit. Vermoed je dat je kind homoseksueel is, vraag er niet direct naar en laat het de geaardheid in eigen tempo ontdekken. Je bent zelf het voorbeeld. De manier waarop ouders met elkaar en anderen omgaan, ruzie maken en problemen oplossen is een voorbeeld voor kinderen hoe mensen zich horen te gedragen. Je hoeft niet alles te weten. Natuurlijk is het niet erg als je ergens geen antwoord op weet. Vertel je kind dat je het antwoord opzoekt (eventueel samen) en kom er later op terug. Creëer een situatie waarin je elkaar niet direct aan hoeft te kijken. Voor kinderen is het gemakkelijker om over een gevoelig onderwerp te praten als ze jou niet direct hoeven aan te kijken. Seksualiteit, jaargang 1, nummer 6, juni 2010 9
Bijvoorbeeld tijdens de afwas of het wandelen met de hond. Laat merken dat je om je kind geeft. Zeg of laat regelmatig merken dat je van je kind houdt! Gebruik humor. Bij het praten over relaties en seksualiteit mag je best een beetje humor gebruiken. Humor kan eventuele spanning doen afnemen. Websites www.stayinlove.nl www.nvsh.nl www.rutgersnissogroep.nl www.hulpmix.nl (mail en chatforum over relaties, seksualiteit, verslaving, geweld en andere onderwerpen voor allochtone jongeren) www.lokum.nl deze site geeft praktische informatie over seksualiteit, veilig vrijen en soa voor Turkse jongeren www.sexwoordenboek.nl www.weetal.nl informatiesite over seks en relaties voor jongeren met een beperking www.jopla.nl platform voor jongeren met een handicap www.zoenenzo.nl informatiesite over seks en relaties voor jongeren met een beperking www.seksualiteit.nl informatie voor ouders over seksuele voorlichting www.sensoa.be Belgische site met veel informatie voor ouders over seksuele voorlichting www.oudersonline.nl Literatuurlijst seksualiteit Sanderijn van der Doef Kleine mensen grote gevoelens. De seksuele opvoeding van kinderen 0-12 jaar Frédéric Geerdink Als je misbruikt bent. Gids voor verwerking. Sanderijn van der Doef en Bas Maliepaard OUT! Alles over homoseksualiteit en jongeren. Sanderijn van der Doef en Marian Latour. Ik vind jou lief. Een informatief prentenboek voor peuters en kleuters. (3+) Sanderijn van der Doef en Marian Latour; Ben jij ook op mij. Een boek over seks voor kinderen. (7+) Brigitte Minne Sexuele voorlichting. In vraag en antwoord. Voor kinderen vanaf 10 jaar. Inez van Eijk en Willeke Bezemer Alles over seks: Hoe doe je het? Hoe praat je erover? Hoe word je niet ziek of zwanger? (12+) M. Bos-Meeuwsen en N. Dijkstra-Algra Met kinderen praten over seks. John Bailey & J. MacCafferty Seks en puberteit en al dat gedoe. (11+) Kolet Janssen Seks hoe voelt dat? Eerlijke antwoorden over vrijen en zo. (11-14 jaar) Seksualiteit, jaargang 1, nummer 6, juni 2010 10
Sanderijn van der Doef Het puberboek. Robie H.Harris Seks en zo, voor wie groeit en verandert en alles wil weten. (9+) Martine Delfos De dicht-bij-je-bed show: seksuele voorlichting over geslachtsziekten. (11+) Erik Bosch en E. Suijkerbuik Seksuele voorlichting aan mensen met een verstandelijke handicap. Hans Hellemans, Peter Vermeulen, Greet Conix e.a. Seks@autisme.kom Een programma voor relationele en seksuele vorming voor jongeren en volwassenen met autisme. Channah Zwiep Wat is wijsheid? Seksuele opvoeding van jonge kinderen. Bronvermelding Folder GGD regio Noord Veluwe www.ouders.nl Medic info Materiaal GGD 'week van de lentekriebels' Rutgers Nisso Groep, Kenniscentrum Seksualiteit Artikel: Een beetje nieuwsgierig, seksualiteit bij kleine kinderen, door Drs. T. de Vos- van der Hoeven, te vinden op www.opvoedadvies.nl Artikel: Seksuele voorlichting: vroeg beginnen. door Channa Zwiep te lezen op www.peuterplace.nl Seksualiteit, jaargang 1, nummer 6, juni 2010 11
Voor meer informatie over dit thema of over opvoeden/opgroeien kunt u terecht bij: CJGgeeftantwoord Tel. 0800-2540000 www.cjggeeftantwoord.nl info@cjggeeftantwoord.nl In Boekel, Landerd (Schaijk en Zeeland), Sint Oedenrode, Uden en Veghel zijn inlooppunten van het CJGgeeftantwoord waar men zonder afspraak en verwijzing gratis terecht kan. Er is een deskundige medewerker aanwezig om u te woord te staan. Ook is er veel informatie aanwezig. Seksualiteit, jaargang 1, nummer 6, juni 2010 12