NOORDZEEKANAALGEBIED, BASIS VOOR BRAKKE NATUUR Ontwikkelingsplan voor natuur en landschap & uitwerking van een natuurvriendelijke oever Zuiderpolder. Planperiode onderzoek Ontwerp & Uitwerking oever Realisatie oever 1996-1997 1997-2000 2002-2004 Probleemstelling en programma van eisen Het Noordzeekanaalgebied is een gebied dat volop in ontwikkeling is en blijft, maar waar tevens nog veel natuur voorkomt die gerelateerd is aan brak water. In een aantal omliggende veen- en kleipolders wordt dit veroorzaakt door zouthoudende bodemlagen die ontstaan zijn door vroegere zeedoorbraken. Het NZK zelf is relatief brak door de constante toevoer van zeewater via de sluizen in IJmuiden. Een zogenaamde zouttong reikt tot aan Amsterdam. Het NZK vormt echter door het ontbeken van onder andere gradiënten en ondiep rustig water toch een barrière in de ecologische verbindingen van noord naar zuid. De barrièrewerking van het kanaal wordt zo veel mogelijk gereduceerd door de toepassing van ecologische zones langs de diverse (vm. zee-)dijken, zoals de gerealiseerde natuurontwikkeling langs de Inlaagse Dijk in de Houtrakpolder. Door de aanleg van nieuwe natuurvriendelijke oevers op strategische plekken langs het Noordzeekanaal worden oversteek situaties voor flora en fauna gecreëerd. Voor één locatie, een voormalig zanddepot ten westen van Pontveer Nauerna is een natuurvriendelijke oever uitgewerkt volgens de principes uit de visie. De milieuvriendelijke oever is een plek voor vogels om te verblijven, te rusten en te foerageren. Vissen en amfibieën kunnen in het ondiepe water paaien en zich makkelijker verplaatsen over en langs Lengteprofiel Noordzeekanaal met aanduiding zouttong Studiegebied en locatie natuurvriendelijke oever Zuiderpolder het kanaal. Voor zaden en planten biedt de natuurvriendelijke oever gelegenheid om d.m.v. dispersie aan de overzijde te geraken. Hierbij is het belangrijk om de uitwisseling van water tussen het kanaal en de Natuurvriendelijke oever te stimuleren door een zekere mate van dynamiek (stroming en golfslag) toe te staan. Daartoe is gebruik gemaakt van de zuigende werking van passerende schepen (boeg- en Dwarsprofiel Noordzeekanaal met natuurvriendelijke oevers hekgolven) die via de openingen in de strekdam het water tijdelijk uit de natte oeverstrook wegzuigt. Tevens heeft de plek een verblijfs- en recreatieve functie: een mengeling van natuurbeleving en uitzicht op scheepvaart NOORDZEEKANAALGEBIED, BASIS VOOR BRAKKE NATUUR / NVO Zuiderpolder - Blad 1
Planbeschrijving Brak is de basis, samenhang in ontwikkeling Landschap, natuur en recreatie zijn geen op zichzelfstaande fenomenen. Ze moeten bij de ontwikkeling van plannen worden geïntegreerd. De basis is het karakteristieke open Noord-Hollandse landschap met zijn verschillendepoldertypen, lijnvormige structuren en knooppunten. Het agrarische grondgebruik op nat grasland is extensief. Verspreid in het gebied liggen moerassige terreinen; de natuur die hier van oorsprong thuishoort is brak. Voor een optimale ontwikkeling van natuur zijn goede verbindingen nodig tussen de verschillende kerngebieden. Grotendeels zijn deze al aanwezig in de huidige structuur van dijken en kanalen. Waar barrières liggen, kunnen versterkende maatregelen worden getroffen. Te denken valt aan de versterking van de landschappelijke samenhang, de aanleg van natuurvriendelijke oevers langs het Noordzeekanaal en het verbrakken van sommige polders. Een gevarieerd landschap met een goed ontwikkelde natuur vormt een belangrijk Visieschets: duidelijk is dat de ecologische dragers en het brak nat grasland bij Nauerna / Zuiderpolder het NZK raken Principe opbouw natuurvriendelijke oever fundament voor recreatievormen als fietsen, wandelen, schaatsen, vissen en varen. Het beleven van rust, ruimte en natuur staat hierbij centraal. Een landschap dat voor veel mensen betekenis heeft, schept een draagvlak voor behoud en bescherming van natuur en landschap. Knooppunt Buitenhuizen ter hoogte van de Zuiderpolder: Bij het pontveer Nauerna komen naast de natuur ook recreatieve en visueel-landschappelijke verbindingen samen. Dat is een duidelijk uitgangspunt voor het ontwerp van de natuurvriendelijke oever Impressie principe natuurvriendelijke oevers langs het noordzeekanaal NOORDZEEKANAALGEBIED, BASIS VOOR BRAKKE NATUUR / NVO Zuiderpolder - Blad 2
Ideeënschets natuurontwikkeling Noordzeekanaalgebied NOORDZEEKANAALGEBIED, BASIS VOOR BRAKKE NATUUR / NVO Zuiderpolder - Blad 3
Plankaart natuurvriendelijke oever Zuiderpolder P. de Medinalaan 128 1086 XR Amsterdam 020-6923007 buro@vlugp.nl www.vlugp.nl NOORDZEEKANAALGEBIED, BASIS VOOR BRAKKE NATUUR / NVO Zuiderpolder - Blad 4
Planbeschrijving Natuurvriendelijke oever Zuiderpolder Huidige situatie - Bocht in kanaal - Gronddepot - Pontveer Buitenhuizen Brakwaternatuur op voormalig gronddepot langs het Noordzeekanaal Project: NVO Zuiderpolder Opdracht: Ontwerp natuurvriendelijke oever Locatie: Vm. gronddepot ten westen van pontplein Nauerna Opdrachtgever: Rijkswaterstaat, directie Noord-Holland I.s.m. RIZA - IH Planperiode: 1997-1998 Aanleg: 2002-2004 Hoofdingreep - Doorbreken oeverlijn NZK - Brakwaterinlaat - Verwijderen gronddepot Het Noordzeekanaal (NZK) doorsnijdt een ecologisch waardevol gebied Hoofdindeling - Open brak water - Brak boezemland - Vooroever met een voor Nederland uniek brakwater-ecosysteem. Tot voor kort vormde het kanaal een forse barrière voor de bij het brakke ecosysteem behorende flora en fauna. Rijkswaterstaat Directie Noord-Holland werkt aan inrichtings- en herstelmaatregelen in het Noordzeekanaal. In 1997 is door het RIZA in samenwerking met VLUG & Partners het rapport Onderverdeling - Dwarssloten - Reliëf / begreppeling - Onderwaterplateau s Brak is de Basis opgesteld. Hierin staat een integrale visie op de inrichting van het Noordzee-kanaalgebied. Het ontwerp voor de natuurviendelijke oever is gebaseerd op de uitgangspunten uit dit rapport. De natuurvriendelijke oever is gelegen naast het pontplein van het veer Nauerna. Deze plek is een belangrijke knoop in de ontsluiting van de omgeving en vormt de schakel in de ruimtelijk-visuele verbinding Serie grondprofielen t.b.v. grondverzetsberekeningen: ontgravingen en ophogingen in combinatie met de afvoer van bruikbaar zand uit het depot tussen de open gebieden ter weerszijden van het Noordzeekanaal. Ontwerp Ruimtelijke markeringen - Markering pontplein met populierenblokken - Vensters op het open veenweidelandschap in samenhang met begeleidende wegbeplanting Toelichting ontwerp natuurvriendelijke oever Bij dit ontwerp is als doelstelling nagestreefd een optimale situatie te creëren voor de functie natuur in de vorm van een maximale oppervlakte brak grasland (boezemland) en open ondiep brak water. De boezemlanden zullen worden begraasd. Deze percelen met grasland en ruigte gaan over in een langgerekte, zo breed mogelijk gehouden waterpartij die in open verbinding staat met het Noordzee-kanaal. De oude oeververdediging is gedeeltelijk verlaagd en voorzien van een viertal versterkte ruime instroomopeningen. O-W De oever is vormgegeven als een cultuurdaad met een duidelijke referentie naar het technische uiterlijk van het kanaal en de omliggende veenpolders. Het plangebied is van oost naar west te typeren als een groen bastion (direct naast het Pontplein), een reeks boezemlandpercelen en een beëindiging met een steile wand voor oeverzwaluwen en een drinkpoel voor grazers. Informeel recreatief pad langs de natuurvriendelijke oever Impressie ontwerp natuurvriendelijke oever NOORDZEEKANAALGEBIED, BASIS VOOR BRAKKE NATUUR / NVO Zuiderpolder - Blad 5
N-Z In de noord-zuidrichting is het plangebied globaal genomen in vier delen opgedeeld. Tegen de provinciale weg bevindt zich een hoger gelegen deel met een beplantingsstrook en een informeel recreatief pad. Hierop sluiten de zogenoemde laaggelegen boezemlandpercelen aan die onder invloed staan van het brakke water van het Noordzeekanaal. Aan de zuidzijde wordt een open strook ondiep water gemaakt en direct tegen het kanaal ligt de voormalige waterkering met riet- en biezenvegetatie. Inhoudelijke inbreng van de landschapsarchitect in het project In een dergelijk grootschalig project hebben natuurlijk veel mensen een inbreng, vaak vanuit een bepaald vakgebied en/of specialisme. Als het gaat om natuurontwikkeling wordt al snel verwezen naar natuur-referenties met de daarbij behorende beeldtaal en vormgeving. Wij vinden Gecontroleerde erosie door kunstmatige eb en vloed Lepelaars op de vooroever dat een dergelijk project een integratie moet zijn van natuur en cultuur en dat de natuurvriendelijke oever beleefbaar moet zijn voor passanten en recreanten. Onze opvatting is dat de aanleg van een natuurvriendelijke oever in feite een cultuurdaad is. Dat houdt in dat er een toevoeging aan een (groot) infrastructureel element in het landschap wordt gemaakt. Dit moet volgens ons gebeuren op een niet verhullende wijze. Daarbij is het fascinerend hoe de natuur het gebied overneemt, verzacht en transformeert waardoor de oever uiteindelijk als vanzelfsprekend in het landschap komt te liggen. We hebben bewezen dat deze opvatting leidt tot een goed werkende natuurvriendelijke oever, die past in de schaal van het kanaal, met een aantrekkelijk en beleefbaar uiterlijk. Zicht op het pontplein vanuit de oever Dynamiek in de oever door scheepvaart Spectaculaire ontmoeting van scheepvaart, bedrijvigheid en natuur Versterkte instroomopening tijdens de aanleg NOORDZEEKANAALGEBIED, BASIS VOOR BRAKKE NATUUR / NVO Zuiderpolder - Blad 6