Inhoudsopgave Introductie Escher 4 Escher biografie 5 Escher van toen... 7 Escher stijl 8 Escher werk 10 Escher van nu... 14 Museum 16 Escher zelf... 18 Colofon 19 03
Introductie Escher Maurits Cornelis Escher is een van de meest beroemde grafici. Hij leefde van 1898 tot 1972 en is dus 74 jaar oud geworden. Vooral zijn onmogelijke kunstwerken zijn zeer geliefd. Wat veel mensen echter niet weten, is dat hij ook realistische werken heeft gemaakt, gedurende de tijd dat hij in Italië woonde. Behalve het maken van grafische werken, illustreerde Escher ook boeken. Hij ontwierp ook tapijten, postzegels en wandschilderingen. Escher heeft in totaal 448 litho s, houdsnedes en houtgravures gemaakt. Ook maakte hij meer dan 2000 tekeningen en schetsen. Escher is het meest beroemd geworden om zijn zogenaamde onmogelijke tekeningen, zoals Klimmen en Dalen en Relativiteit, maar ook om zijn metamorphoses, zoals Metamorphose I, II en III, Lucht en Water I en Reptielen. 04
Escher Biografie Maurits Cornelis Escher (Leeuwarden, 17 juni 1898 Hilversum, 27 maart 1972) was een Nederlandse kunstenaar, die bekend is om zijn houtsneden, houtgravures en lithografieën, waarin hij vaak speelde met wiskundige principes. Zijn gravures verbeelden vaak onmogelijke constructies, studies van oneindigheid en in elkaar passende meetkundige patronen (vlakverdelingen) die geleidelijk in volstrekt verschillende vormen veranderen. Veel van de werelden die hij tekende zijn ontworpen rond onmogelijke objecten zoals de Necker-kubus en de Penrosedriehoek. Pas in de jaren vijftig van de vorige eeuw kreeg hij in bredere kring erkenning als kunstenaar, vooral in de VS. Kristallografen en wiskundigen ontdekten in zijn werk symmetrieën en thema s uit hun vakgebieden. Jeugd Escher werd geboren als de jongste zoon van waterbouwkundig ingenieur George Arnold Escher en zijn tweede vrouw, Sarah Gleichman. De uit Duitsland stammende familie telde intellectuelen en andere kunstenaars. In 1903 verhuisde de familie naar Arnhem, waar Escher de HBS volgde. Hij was goed in tekenen, maar verder was hij geen goede leerling. Zijn vader vond dat Escher een solide opleiding moest krijgen, zodat hij enkele maanden Bouwkunde studeerde aan de TH Delft. Maar in 1919 ging Escher naar de School voor Bouwkunde en Sierende Kunsten in Haarlem. Al gauw schakelde Escher over naar de richting van de sierende kunsten, waar hij les kreeg van Samuel Jessurun de Mesquita, een schilder en graficus uit een Portugees-Joodse familie, met wie hij contact had tot in 1944, toen Jessurun de Mesquita in het concentratiekamp Auschwitz werd vermoord. In 1922 verliet Escher de school. 05
Escher Biografie Verdere leven Van dan af reisde Escher regelmatig en graag naar Spanje en vooral Italië, waar hij Jetta Umiker ontmoette, met wie hij in 1924 trouwde en die hem drie zonen zou schenken: George, Arthur en Jan. In deze zuidelijke landen tekende Escher landschappen (die hij zou gebruiken in latere werken) en planten, en in Spanje bestudeerde hij de Moorse decoraties. Escher en zijn vrouw vestigden zich in Rome tot in 1935, toen het regime van Mussolini voor Escher onaanvaardbaar werd, en de familie verhuisde naar Château-d Ex in Zwitserland. Escher voelde zich niet thuis in Zwitserland en in 1937 verhuisde de familie naar Ukkel, nabij Brussel. In 1941 verhuisde de familie naar Baarn in Nederland, waar hij verbleef tot in 1970. Deze periode is Eschers productiefste, echter twee operaties weerhielden hem ervan prenten te maken. Eschers vrouw kon echter niet aarden in Baarn en in 1968 verhuisde ze terug naar Zwitserland, waar ze de rest van haar leven zou doorbrengen. 06 In 1970 verhuisde Escher naar de Rosa-Spier-Stichting in het Noord-Hollandse Laren, een rusthuis voor bejaarde kunstenaars waar hij een eigen atelier had. Maurits Cornelis Escher overleed op 73-jarige leeftijd te Laren/Hilversum. Hij werd begraven op de Nieuwe Algemene Begraafplaats aan de Wijkamplaan te Baarn.
Escher van toen... Wie zich van jongs af aan hartstochtelijk overgeeft aan het beoefenen van grafische technieken, kan zo ver komen dat hij een volmaakte beheersing van het vlak als zijn hoogste ideaal gaat beschouwen. Deze bezigheid neemt zijn tijd geheel in beslag en eist zijn aandacht zo volkomen op, dat hij zelfs de keuze van zijn onderwerp dikwijls ondergeschikt maakt aan en afhankelijk van zijn verlangen naar het onderzoek van een bepaald facet van de techniek. Persoonlijk heb ik mij jaren lang in een dergelijke toestand van zinsbegoocheling bevonden. Maar toen kwam de tijd dat het was alsof de schellen van mijn ogen vielen. Ik merkte dat het beheersen van de techniek mijn doel niet meer was, want ik werd gegrepen door een ander verlangen, waarvan ik het bestaan tot dusver niet had gekend. Het ontstaan van een grafische verbeelding valt voortaan uiteen in twee scherp gescheiden fasen. Het proces begint met een speurtocht naar een visuele vorm die onze gedachtegang zo duidelijk mogelijk vertolkt. Het duurt meestal lang voordat wij menen dat zij ons helder voor ogen staat. Maar een denkbeeld is iets volkomen anders dan een visueel beeld en hoe wij ons ook inspannen, nooit lukt het om de volmaaktheid die ons voor de geest zweeft en die wij ten onrechte menen te zien, perfect te verwezenlijken. Na een lange reeks probeersels gieten wij ten slotte, min of meer ten einde raad, onze schone droom in de gebrekkige zichtbare vorm van een getailleerde ontwerptekening. Daarna breekt dan, als een verademing, de tweede fase aan: het vervaardigen van de grafische prent, waarbij onze geest kan uitrusten terwijl onze handen het werk overnemen. Aldus M.C. Escher 07
Escher stijl Escher had een sterke voorkeur voor technieken waarbij men met een zwart vlak begint en zwart weghaalt. Escher gebruikte dan ook houtsnede, houtgravure, lithografie en mezzotint. Tijdens zijn HBS-opleiding maakte hij ook enkele lino s. Escher erfde van Jessurun de Mesquita een voorliefde voor houtsnede op langs hout, maar later (vanaf 1931) gebruikt Escher ook houtgravure, omdat men hiermee gedetailleerder kan werken. Houtsnede zou echter voor Escher een veelgebruikte techniek blijven. In 1929 maakte Escher zijn eerste lithografie. Met lithografie kan men ook grijstinten gebruiken, maar het contrast is beperkt. In 1946 waagt Escher zich dan ook aan mezzotint, ook wel zwarte kunst genoemd, omdat hiermee sterker contrast mogelijk is. Mezzotint vergde echter te veel geduld en Escher zou in totaal slechts zeven mezzotinten maken.escher bezat een grote technische vaardigheid. Een voorbeeld hiervan is de prent Draaikolken, waarin afbeeldingen van rode en groene vissen het vlak vullen. 08 Beide kleuren werden afgedrukt met hetzelfde blok hout, maar bij het afdrukken van de ene kleur was het blok 180 graden gedraaid ten opzichte van de afdruk van de andere kleur. In het begin was techniek belangrijk voor Escher, maar op een gegeven ogenblik was technische vaardigheid niet meer het hoofddoel. Escher wil dan de wonderlijke ideeën in zijn hoofd uitdrukken in prenten, en techniek is hiervoor (slechts) een middel.
Escher stijl In Eschers vroegste werk vinden we vooral landschappen, waarvoor hij inspiratie vond in Italië, en ook wat stillevens en portretten. Pas vanaf zijn veertigste maakte Escher Escheriaanse prenten. Regelmatige vlakvulling: Met regelmatige vlakvulling bedoelt men een prent die volledig gevuld is met gelijkvormige figuurtjes die elkaar nergens overlappen. Twee of drie dimensies: Een voorbeeld hiervan is de prent Tekenen. Enerzijds lijkt het alsof Escher een afbeelding heeft gemaakt van een eerste driedimensionale hand, die een tweede, tweedimensionale hand tekent. Onmogelijke ruimtelijke objecten: Een voorbeeld hiervan is Klimmen en dalen. Perspectief: Escher had een voorkeur voor eigenaardige gezichtspunten. Een voorbeeld is Boven en onder. Oneindigheidsbenaderingen: Voorbeelden hiervan zijn Cirkellimiet I, II en III, en Vierkantlimiet. Deze zijn allemaal regelmatige vlakvullingen. Simultane werelden: Een voorbeeld hiervan is de prent Drie werelden; de bomen die weerspiegeld worden in de vijver, de bladeren die op de vijver drijven, en de vis die erin zwemt. Isometrische illusies: Het is soms niet duidelijk of iets juist dichtbij of ver weg is, zoals in het werk Hol en bol. 09
Drie bollen I, houtgravure, 1945. Bovenaan deze prent is de ruimtelijkheid van een bol zo sterk mogelijk gesuggereerd. Maar het is geen bol, slechts de projectie daarvan op een stuk papier, die wij als een schijf afgebeeld en in twee helften gevouwen: een vertikaal stuk en een horizontaal stuk, waar de bovenste bol op rust. Onderaan wordt zo n discus nog eens getoond, maar nu zonder vouw en perspectivisch gezien als een rond tafelblad. Escher werk 10
Escher werk Belvedere, litho 1958. Op de voorgrond, links onderaan, ligt een vel papier waarop de ribben van een kubus zijn getekend. Twee cirkeltjes geven de plaatsen aan waar ribben elkaar kruisen. Welke ribbe ligt voor, welke achter? Voor-en-achter tegelijkertijd is in een drie-dimensionale wereld niet mogelijk en kan dus ook niet worden afgebeeld. Maar wel kan een voorwerp getekend worden dat van boven een andere realiteit weergeeft dan van onderen. De knaap die op de bank zit, heeft zo n kubusachtige absurditeit in zijn handen. Hij bekijkt het onbestaanbare voorwerp peinzend en is er zich blijkbaar niet van bewust dat de belvedere achter zijn rug op dezelfde onmogelijke manier is gebouwd. 11
Knopen, houtsnede van 3 blokken gedrukt, 1965. Drie gesloten knopen zijn hier afgebeeld, m.a.w.: drie maal is een enkelvoudige knoop gelegd in een band waarvan de uiteinden in elkaar overlopen. De doorsnede loodrecht op de lengterichting is voor elke knoop verschillend. Rechtsboven is het profiel rond als bij een worst; linksboven kruisvormig, door twee platte linten die elkaar rechthoekig snijden; beneden is het een vierkante, holle buis met gaten waardoor de binnenkant zichtbaar is. Als wij, op een willekeurig punt beginnend, een platte wand met het oog volgen, dan blijkt dat wij vier maal een rondgang moeten maken voor wij datzelfde punt weer bereiken. De buis bestaat dus niet uit vier afzonderlijke stroken, maar uit een enkele. Escher werk 12
Escher werk Drie werelden, litho 1955. De weergave van deze bosvijver bestaat uit drie elementen: de herfstbladeren die de wijking van het wateroppervlak aanduiden, de spiegelbeelden van drie bomen op de achtergrond, en de vis op de voorgrond in het doorzichtige water. 13
Escher van nu... 14 Escher was een pioner van zijn tijd, met zijn stijl en originele ontwerpen werd hij zeer bekende en gewaarderd. Zijn onmogelijk tekeningen heeft hem bekend gemaakt maar Escher was meer dan dat. Naast zijn werk als graficus, illustreerde M.C. Escher boeken, ontwierp tapijten, postzegels en wandschilderingen. Tekenen, schetsen, schilderen, de werkelijkheid ombuigen...hij deed van alles, hij wilde uniek zijn en het meest uithalen van zijn werk en technieken. Hij speelde met architectuur, perspectief en onmogelijke ruimtes. Zijn kunst blijft miljoenen mensen over de hele wereld verbazen en in verwondering brengen. In zijn werk herkennen wij zijn uitstekende observatie van de wereld om ons heen en de uitdrukking van zijn eigen fantasie. M.C. Escher laat ons zien dat de werkelijkheid wonderlijk, begrijpelijk en fascinerend is.
Escher van nu... Zoals vele talenten en grote namen van de 17eeuw tot 19eeuw leeft M.C. Escher niet meer, maar ze werkt blijft voortleven. Hij wordt vereerd in een museas en met de interesse van vele. Zijn kunst blijft leven, niet alleen in museas maar ook op kinder speelkamers, moderne namaak designs, tattoages, kantoren en op straat. 15
Museum Het Paleis 16 Pieter de Swarte ontwierp in 1760 voor Anthony van Patras een woonhuis aan het Lange Voorhout. Patras was burgemeester van het Friese Sloten en Gedeputeerde bij de Staten-Generaal. Uiteindelijk werd het gebouw in 1796 door Archibald Hope gekocht. De familie Hope was in die tijd de financiers van de Europese adel en soms leenden ze beide partijen van een conflict geld voor hun oorlogsvoering. Het was dan ook misschien niet toevallig dat Napoleon op doorreis in ons land in 1811 hier veertien uur verbleef. Koningin Emma kocht het pand in 1896 uit de nalatenschap van haar overleden zwager Prins Hendrik, bijgenaamd de Zeevaarder. Ze liet het uitgebreid verbouwen voor ze hier in 1901, na het huwelijk van koningin Wilhelmina, naar toe trok. Bij deze renovatie werd onder meer een nieuwe trap naar de eerste verdieping aangelegd met een koperen leuning die in die tijd wekelijks glanzend gepoetst moest worden. Daar was de majesteit nogal precies in.
Museum Escher in Het Paleis opende in november 2002, sinds die tijd komen hier jaarlijks meer dan 70.000 bezoekers, ruim 20 % is jonger dan 15 jaar, of scholier. Er wordt gebruik gemaakt van de Escher collectie van het Gemeentemuseum Den Haag Escher in het Paleis wordt bezocht door de liefhebber en de kenner, maar ook door gezinnen en kunstclubs, door scholen in het kader van ckv onderwijs. Bij uw bezoek, of voor een speciaal evenement kunt u een gids boeken. Dinsdag t/m zondag 11.00 tot 17.00 uur Adres: Escher in Het Paleis, Lange Voorhout 74, 2514 EH Den Haag telefoon: 070-4277730 telefax: 070-4277731 email info@escherinhetpaleis.nl 17
Escher zelf... 18 Ik wandel steeds in raadselen. Er komen telkens jongelui die zeggen: u maakt ook popart. Ik weet helemaal niet wat dat is, popart. Dit werk maak ik al dertig jaar. Aldus M.C. Escher