Abstract expressionisme en de Koude Oorlog.

Abstract expressionisme en de Koude Oorlog. De relatie tussen de ideologie van het Abstract expressionisme en de Koude Oorlog ideologie. Datum: 16 december 2009 Auteur: Walther Geerts

Inhoudsopgave: 2 1. Inleiding 1.1 Op bezoek in het Museum of Modern Art. 3 1.2. Het Abstract expressionisme. 3 1.3. De Koude Oorlog. 4 1.4. Waarom dit onderzoek? 4 1.5. De centrale vraag en de beantwoording. 4 2. De ideologie van het Abstract expressionisme. 2.1 Kenmerken van Abstract expressionisme. 5 2.2 Wat dachten de Abstract expressionisten? 6 2.3 De ideologie van Robert Motherwell, Barnett Newman en Jackson Pollock. 8 2.4 De ideologie van Rockefeller en het Museum of Modern Art. 9 3. De ideologie van de Koude Oorlog. 3.1 Het einde van de Tweede Wereldoorlog. 11 3.2. Het verschil tussen de ideologie van Rusland en Amerika. 12 3.3 Amerika als grootmacht en het anticommunisme. 13 4. Conclusie. 4.1. Overeenkomsten. 14 4.2. Samenvatting. 16 Bibliografie: 18 2

1. Inleiding 1.1 Op bezoek in het Museum of Modern Art. Ik moest hem aanraken, dat zat in mijn hoofd. Ik stond in het Museum of Modern Art (MOMA) en zag hem voor me. Een schilderij van Jackson Pollock. De dikke verf met de dunne slierten maakte al een grote indruk op mij, toen ik het voor het eerst zag in een boek, en nu stond ik er vlak voor. Mijn bezoek aan New York en de keuze om het Museum of Modern Art te bezoeken zorgden ervoor dat ik nu in het echt een schilderij van één van de hoofdfiguren van de Abstract expressionisten van dichtbij kon zien. Ik zag de uitgedrukte peuken, munten, spijkers en punaises die Jackson Pollock in zijn verf had geduwd. Toen ik ervoor stond raakte ik in een nanoseconde met mijn vinger de zijkant van het doek aan. Als een soort van persoonlijk succes in de vorm van lichamelijk contact met iets wat in handen was geweest van de meester zelf. Het schilderij zat als medium direct één stap verwijderd tussen mij en Jackson Pollock. Voor mij was het schilderij wat in Byzantium voor een christen een icoon was. 1.2. Het Abstract expressionisme. Van 1946 tot 1960, zo net na de Tweede Wereldoorlog domineerde er een Amerikaanse expressieve stroming in de kunstwereld genaamd het Abstract expressionisme. 1 Kunstenaars zoals Jackson Pollock, Clifford Still en Willem de Kooning maakten deel uit van deze stroming die zijn oorsprong vindt in New York. Hoewel de Abstract expressionisten sterke individuele schilders waren hebben ze toch samen New York en Amerika op de kaart gezet van de internationale kunstmarkt. De kunstenaars van het Abstract expressionisme waren beïnvloed door kunstenaars uit Europa die kort daarvoor bezig waren met het kubisme, surrealisme en expressionisme. Maar de Abstract expressionisten hadden een andere aanpak, en een nieuwe stijl die typerend en kenmerkend was voor Amerika ten tijden van de Koude Oorlog. 1 Abstract expressionisme wordt ook wel Amerikaans expressionisme genoemd. In deze scriptie wordt aan Abstract expressionisme de voorkeur gegeven, omdat deze term meer het abstracte karakter van de kunststroming benadrukt. 3

1.3. De Koude Oorlog De Tweede Wereldoorlog was net afgelopen en West Europa was bevrijd van de nazi s. Amerika speelde bij de bevrijding een cruciale rol. Er werd na de bevrijding om de rust te bewaren een muur geplaatst in Duitsland die het land in twee gedeeltes splitste. In het Westen ontstond een maatschappij met een eigen sociaal en economisch stelsel gebaseerd op de normen en waarden afkomstig van het Democratische Amerika. Aan de andere kant, het Oosten gebeurde precies hetzelfde maar dan vanuit het communistische Rusland. De twee grootmachten stonden recht tegenover elkaar, maar er werd niet gevochten, vandaar ook de naam Koude Oorlog. In deze periode moest West Europa opnieuw opgebouwd worden. Veel Europese kunstenaars waren al voor de oorlog naar het buitenland vertrokken, naar bijvoorbeeld Amerika. Vanuit Rusland en Amerika werd er een machtspel gespeeld, waarbij internationale verhoudingen en ideologieën aan elkaar duidelijk werden gemaakt. 1.4. Waarom dit onderzoek? Het feit dat Amerika en Rusland een machtspel speelde, en dat er gelijktijdig in Amerika een nieuwe kunststroming is ontstaan, die vervolgens 15 jaar lang de kunstwereld domineerde, is de belangrijkste reden voor dit onderzoek. Je kunt de Abstract expressionisten niet los zien van de periode waarin ze actief waren. Hoewel de kunstenaars er voornamelijk van een afstand mee te maken hadden, ze zaten immers in Amerika, hebben ze toch een grote rol gespeeld in het nieuwe artistieke beeld van Amerika, dat door de kunstenaars is neergezet. Daarom is het van belang te onderzoeken welke factoren daarbij een rol hebben gespeeld. 1.5. De centrale vraag en de beantwoording In de scriptie wordt onderzocht of dat het Abstract expressionisme en de politiek van de Koude Oorlog aan elkaar te koppelen zijn als een logische gang van zaken of waarbij het één in dienst stond van het ander. De centrale vraag van dit onderzoek is: In hoeverre is er een overeenkomst tussen de ideologie van het Abstract expressionisme en de ideologie van de Koude Oorlog? Om deze vraag te kunnen beantwoorden is het van 4

belang goed te kijken naar de kenmerken van de Abstract expressionisten. Daarna is het belangrijk om te kijken of er een ideologie achter zit. Ook is het noodzakelijk aandacht te besteden aan de kunstenaars. Hadden ze wel een ideologie? Of werden er ideologieën aan hun toebedeeld? In vervolg daarop moeten we een beeld hebben van de ideologie van de Koude Oorlog. Hoe is deze ideologie tot stand gekomen? Wie waren daarvoor verantwoordelijk? Is er een verschil tussen de ideologie van Rusland en Amerika? Deze vragen moeten allemaal worden beantwoord. Dan pas kan er een antwoord worden gegeven op de centrale vraag die is gesteld. 2. De ideologie van het Abstract expressionisme. 2.1 Kenmerken van Abstract expressionisme. Een goed vertrekpunt om de ideologie van de Abstract expressionisten in kaart te brengen is om te kijken of er kenmerken zijn die de groep aan elkaar verbind. En meteen valt één ding op. De schilderijen van de Abstract expressionisten hebben geen uniforme stilistische kenmerken. Een aantal schilderde ongeremd en spontaan zonder gericht idee, en anderen schilderden enorm sober en vol zelfbeheersing. Ze hadden wel een overduidelijke energie gemeen en een voorliefde voor het kolossale. De Abstract expressionisten hadden ook een gezamenlijk gevoel in een complexe problematische situatie te verkeren, het feit van Amerikaan te zijn vlak na de Tweede Wereldoorlog. 2 Dit gevoel probeerde de kunstenaars uit te drukken op het doek, en daarmee waren het uiterst persoonlijke schilderijen. De Abstract expressionistische schilderkunst valt in twee groepen in te delen: die van de action of gesture schilders, bijvoorbeeld Jackson Pollock en die van de schilders van de kleurenvelden waarvan Clyfford Still, Mark Rothko en Barnett Newman de belangrijkste vertegenwoordigers waren. 3 De eerste groep was meer geïnteresseerd in de manier van het aanbrengen van de verf op het doek, dit leidde tot abstractie. Bij de tweede groep speelde een heel ander aspect een rol, namelijk het emotionele aspect. Mark Rothko en Adolph Gottlieb 2 Honour en Flemming 2000: 835 3 Honour en Flemming 2000: 839 5

omschreven Abstract expressionisme als volgt Wij zijn voor de eenvoudige uitdrukking van de complexe gedachte. 4 2.2 Wat dachten de Abstract expressionisten? De Abstract expressionisten waren dus van de ene kant doeners en aan de andere kant denkers. De Avant garde 5 wilde zich manifesteren en besefte dat als ze kans wilde maken in de kunstwereld een compleet nieuwe aanpak nodig was. Een nieuwe aanpak vroeg erom dat er werd afgerekend met de oude aanpak van de Europese voorgangers. Kunstenaars zoals Leger, Mondriaan en de kunstenaars van het surrealisme werden gezien als mislukkelingen. 6 De opvattingen en theorieën van deze kunstenaars werden vervangen door jaloerse theorieën van de Abstract expressionisten zelf. Een opmerkelijk detail is wel dat ze dus goed op de hoogte waren van de kunstenaars uit Europa. Dit kwam vooral door de grote immigratie van kunstenaars uit Europa naar Amerika. De kunstenaars die gevlucht waren voor de oorlog, Artists in exile zoals ze werden genoemd waren onder andere Salvador Dali, André Breton, Max Ernst en Yves Tanguy. De Artists in exile organiseerden exposities en bleven werk maken in Amerika. Daardoor kreeg het surrealisme en het werken vanuit dromen en irrationele handelingen bekendheid op de Amerikaanse bodem. Het automatisch schrijven een techniek die door de surrealisten werd uitgevonden heeft verwantschap met de vrije handeling van het verf en de driptechniek 7 van Jackson Pollock. De techniek van de surrealisten kan daardoor worden gezien als een voorloper van Jackson Pollock. Ook het 4 Mark Rothko en Adolph Gottlieb schreven in 1949 een brief aan de New York Times. In: Honour en Flemming 2000: 839. 5 Avant garde is een term voor een actie of beweging die nieuw en experimenteel van aard is. Het is vaak een kleine groep intellectuelen of kunstenaars die voor de massa uitlopen. In: Digitale Bibliotheek voor Nederlandse letteren. dbnl.org. 2009 6 Kozloff 1985: 107 123 7 De driptechniek van Jackson Pollock hield in dat hij zijn canvas plat op de grond legde en daarover gecontroleerd verf vanaf een kwast of rechtsreeks uit blik over het canvas goot. Dit resulteerde in een spinnenwebachtig effect van slierten verf over elkaar heen. 6

kubisme, en de constructie van ruimte kan worden gezien als een voorloper van het Abstract expressionisme. Naast de overeenkomsten zijn er ook tegenstellingen. Zo schilderden de kunstenaars in Europa op een klein formaat, en de Abstract expressionisten op een groot formaat. Dit was niet met de bedoeling om frescoachtige schilderijen te maken maar ze gingen opzoek naar een manier om hun individuele gevoel uit te drukken. 8 Deze persoonlijke manier van werken werd door het grote formaat ook een verklaring of een statement. De Abstract expressionisten waren zich ook bewust van de tijd waarin ze leefden. Hoewel ze de oorlog niet zelf hadden meegemaakt wisten ze er wel veel van door het lezen van de Partisan Review. 9 Veel auteurs van de Partisan Review waren Joodse immigranten afkomstig uit Europa en mede daardoor had de Partisan Review een sterk anticommunistisch karakter. Hierdoor kregen de Abstract expressionisten het gevoel dat na de atoombom moderniteit anders uitgedrukt moest worden. 10 Het werd tijd om op een andere manier een dialoog aan te gaan met de tijd waarin ze leefden. In de jaren 50 werd ook duidelijk dat het Abstract expressionisme verwant was aan het Franse existentialisme. Vooral het emotionele aspect van angsten en bevreesd zijn speelde bij beide stromingen een rol. Denk hierbij aan het typerende probleem van van Sartre, over hoe je persoonlijke vrijheid vertaalt naar politieke vrijheid en hoe als mens om te gaan met vrijheid. 11 Op dit vraagstuk is het niet altijd makkelijk antwoord te geven, je moet dat zelf ontdekken en dat kan een wanhopige en noodlottige situatie opleveren. 12 Het Abstract expressionisme was ook de kunst van het uitwissen en 8 Guilbaut 1983 9 The Partisan Review was een politiek en literair tijdschrift wat is gepubliceerd tussen 1934 en 2003, en een grote invloed had op de Amerikaanse moderne cultuur tussen 1930 en 1960. 10 Guilbaut 1983 11 Het favoriete thema van de Franse filosoof Jean Paul Sartre was de existentiële vrijheid in een wereld waar geen hogere macht zin en betekenis geeft aan het leven. Als dat het geval is moet je als mens zelf betekenis geven aan het leven. In: Desan, Wilfrid. Encyclopedia Britannica. Britannica.com. 2009 12 Kozloff 1985: 107 123 7

opnieuw beginnen. Er waren al eerder abstracte werken gemaakt, maar de Avant garde was agressief in hun individualiteit. Alle kunstenaars waren sterke individuen en maakten geen deel uit van een groep en dat was karakteristiek. 13 2.3 De ideologie van Robert Motherwell, Barnett Newman en Jackson Pollock. Het sterke individualisme wat opmerkelijk was voor het Abstract expressionisme, had verschillende oorzaken. Schilders zoals Jackson Pollock, Clifford Still, Mark Rothko en Willem de Kooning waren trotse en goed geïnformeerde mannen. Ze hadden deel uit gemaakt van de Work Progress Administration. 14 Jarenlang waren ze door de overheid gesteund en stonden op het punt om hun schilderijen te tonen en Amerika te veroveren. Allemaal waren ze op een niveau dat ieder afzonderlijk toe was aan een solo expositie. 15 Zoals eerder genoemd was er geen sprake van een collectieve stijl, maar elke kunstenaar had een eigen stijl in de vorm van zijn persoonlijkheid. 16 Er was een groot verschil tussen het werk van Jackson Pollock en Barnet Newman of Mark Rothko. 17 Wat Robert Motherwell deed was de ultieme vrijheid. Hij drukte zich kritisch uit tegen over zichzelf maar ook tegen zijn eigen land. In Amerika kon dat, in het Oosten was dat ondenkbaar. 18 Barnett Newman was geïnspireerd door het sublieme. 19 Hij wilde vooral vanuit de traditie van de romantiek, die te zien was bij Goya en Turner 13 Guilbaut 1983 14 De Work Progress Administration (WPA) was een programma van president Roosevelt om geschoolde arbeiders aan een baan te helpen. Onderdeel van dit programma was het Federal Art Project wat tot doel had het creëren van banen voor kunstenaars en het vervaardigen van kunstwerken. In: Encyclopedia Britannica. Britannica.com. 2009 15 Kozloff 1985: 107 123 16 Guilbaut 1983 17 Guilbaut 1983 18 Kozloff 1985: 107 123 19 Het sublieme is een term uit de romantische schilderkunst. Hiermee wordt een gemoedstoestand bedoeld die huiveringwekkend en angstaanjagend is. Dit gevoel werd beschouwd als een ultieme vorm van schoonheid. 8

verder werken. Barnett Newman en Adolph Gottlieb wilden verder dan schoonheid en mythe op zoek gaan naar het sublieme en tragische. 20 Barnett Newman schreef hierover We herbevestigen de menselijke behoeften voor het verhevene en gaan op zoek naar de absolute emoties. 21 Ook Jackson Pollock belichaamde die Amerikaanse vrijheid. Zijn techniek waarbij hij verf uitgoot op een doek die op de grond lag, was een actie die hem fysiek alle vrijheid gaf om de verf precies te laten vallen op het doek waar hij dat wilde. Zijn schilderijen werden dan ook al snel symbool gesteld voor de Amerikaanse vrijheid. De expressieve grenzeloze stijl maakte hem tot een vooraanstaand schilder van de Abstract expressionisten. Jackson Pollock werd ook wel de vrijheidsstrijder van de Koude Oorlog genoemd. 22 2.4 Rockefeller en de ideologie van het Museum of Modern Art. Een grote rol in de totstandkoming van de ideologie van de Abstract expressionisten zijn niet de abstract expressionisten zelf. Jackson Pollock had de titel vrijheidsstrijder van de Koude Oorlog niet zelf bedacht. De titel was afkomstig van mensen die er belang bij hadden een politieke draai te geven aan zijn imago. De titel kwam mede tot stand door het Museum of Modern Art. 23 Het Museum of Modern Art (MOMA) gevestigd in Manhattan in New York is een museum voor moderne en hedendaagse kunst en heeft een enorme kunstcollectie bestaande uit beeldhouwkunst en schilderkunst van de 20 e eeuw. Het Museum is in 1928 opgericht door Abby Aldrick Rockefeller en had als doelstelling het tentoonstellen en verzamelen van moderne kunst. Het MOMA in de handen van de familie Rockefeller speelde een cruciale rol in de acceptatie van het Abstract expressionisme. 24 Zo werd bijvoorbeeld Nelson Rockefeller in 1939 directeur 20 Kozloff 1985: 107 123 21 Newman 1948: 53 22 Guilbaut 1983 23 Het Museum Of Modern Art is een van de oudste en belangrijkste musea ter wereld voor moderne kunst. In 1929 tijdens een opening waren er schilderijen te zien van Vincent van Gogh, George Seurat, Paul Gauguin en Salvador Dali. 24 Cockcroft 1985: 125 133 9

van het MOMA en een jaar later ook de coördinator van de Office of Inter American Affairs van President Roosevelt. Nelson Rockefeller domineerde het MOMA in de jaren 40 en 50 terwijl tegelijkertijd de familie Rockefeller ook vorm gaven aan de politiek van de Koude Oorlog. Niet alleen had Nelson Rockefeller als coördinator van de Office of Inter American Affairs veel invloed, maar dat had de familie ook op managementniveau. Ze controleerde namelijk bureaus en stichtingen die bezig waren met naoorlogse politiek en wederopbouw. Ook zorgde de familie voor expansie van grote coöperaties en banken waar ze zelf bij betrokken was. 25 Na de Tweede Wereldoorlog werd de positie van het MOMA in de Koude Oorlog nog duidelijker door een onderschept telexbericht wat claimde dat Het MOMA de laatste en bijzonderste soldaat was in de verdedigingslijn van Uncle Sam. 26 Het MOMA en Nelson Rockefeller s Inter Americain Affairs organiseerde in de jaren daarna 19 tentoonstellingen over moderne Amerikaanse schilderkunst. Deze tentoonstellingen gingen naar Latijns Amerika waar Nelson Rockefeller belangrijke investeringen deed. In 1949 werd Rene d Harnoncourt de nieuwe directeur van het MOMA. Onder hem werkte Porter A. McRay die verantwoordelijk was voor de internationale programmering terwijl hij ook bij the Office of Inter American Affairs werkte. Onder Porter McRay organiseerde het MOMA internationale tentoonstellingen over moderne kunst en voornamelijk ook met de Abstract Expressionisten. Ze werden geëxposeerd in landen zoals Londen, Parijs, Sao Paulo, Tokyo en de Verenigde Staten. Tijdens deze tentoonstellingen werd het werk van de Abstract expressionisten quasiformeel gepresenteerd als het werk van Amerika 27. Deze aanpak paste allemaal perfect bij de Amerikaanse politiek ten tijden van McCarthy. De Abstract expressionisten stelden de delicate kwesties zoals de vrijheid van expressie en artistieke vrijheid aan de kaak. De politiek was hier erg meegeholpen omdat dit onderwerp gevoelig lag voor de politiek in die tijd. 28 25 Cockcroft 1985: 125 133 26 Het MOMA wordt getypeerd als de laatste strijdkracht in de Koude Oorlog die diende in het leger van Uncle Sam, een personificatie voor de Verenigde Staten van Amerika. 27 Cockcroft 1985: 125 133 28 In hoofdstuk 3.3 wordt nader ingegaan op de Amerikaanse politiek en het anticommunistische gevoel ten tijden van McCarthy. 10

Tijdens de Biënnale van Venetië 29 koos Amerika wederom voor de Abstract expressionisten. In 1948 werd het werk van Willem de Kooning geëxposeerd en twee jaar laten waren dat Willem De Kooning, Arshile Gorky en Jackson Pollock. Het MOMA was eigenaar van het Amerikaanse paviljoen in Venetië, en daarmee het enige paviljoen in privé bezit. Na de Biënnale van Venetië gingen de Amerikaanse expressionisten de hele wereld over en werden tentoongesteld in Venezuela, India, Japan en later ook in Europese steden zoals Wenen en Belgrado. Schilders zoals Gorky, Guston, Hartigan, De Kooning, Kline, Motherwell, Pollock, Rothko, en Still deden aan deze tentoonstellingen mee. De schilders werden gepresenteerd als Moderne Kunst in de VS. 3. De ideologie van de Koude Oorlog. 3.1 Het einde van de Tweede Wereldoorlog. De ideologie van het MOMA maakte deel uit van een veel grotere ideologie, die je alleen kan begrijpen als we terug gaan tot na de Tweede Wereldoorlog. Tegen het einde van de Tweede Wereld Oorlog kwamen de leiders van de grootste machten bij elkaar op een conferentie in Jalta. Winston Churchill, Franklin Roosevelt en Jozef Stalin spraken daar over de toekomst van Duitsland. Eerst kwamen ze er niet uit, maar op een latere conferentie in Potsdam werd besloten om Duitsland op te delen. Een deel zou worden bestuurd door een geallieerde controleraad bestaande uit Frankrijk, Engeland en de Verenigde Staten en het andere gedeelte kwam onder toezicht van de Russen. Dat werd de Duitse Democratische Republiek (DDR). In de periode daarna vormden zich twee blokken. Het Oostblok ontstond doordat Jozef Stalin op alle Oost Europese landen die veroverd waren op Duitsland communistische regeringen plaatste. Bulgarije, Roemenie, Hongarije, Polen en Joegoslavië werden allemaal communistisch. Amerika riep in 1947 het Marshallplan in leven en bood daarmee economisch herstel aan de landen Ierland, 29 De Biënale van Venetië is sinds 1895 een tweejaarlijkse internationale kunstmanifestatie in Venetië waarbij 28 landen in een paviljoen een kunstenaar presenteren uit hun eigen land. In: Encyclopedia Britannica. Britannica.com. 2009 11

Groot Brittannië, Nederland, België, Luxemburg, Noorwegen, Italië, Spanje en Portugal. Zo ontstond aan de andere kant het blok van het Westen. Ook werden er andere allianties gesloten met als doel elkaar militair bij te staan. Zo werd in 1949 de NAVO opgericht. De NAVO bestaande uit de Verenigde Staten, Canada en tientallen West Europese landen sloten een verdrag waarbij één van de belangrijkste punten was gezamenlijk op te treden als een lidstaat wordt aangevallen. Rusland richt in 1955 een soort gelijk bondgenootschap op met de andere communistische landen genaamd het Warschaupact. 30 3.2. Het verschil tussen de ideologie van Rusland en Amerika. Door de ontwikkelingen na de Tweede Wereldoorlog ontstond er een verschil in wereldbeeld en ideologie tussen de twee grootmachten. In Rusland was men communistisch en volgde men de ideologie van Karl Marx (1818 1883). Karl Marx vond dat het kapitalistisch systeem via de dictatuur moest overgaan in het socialisme. Privaat bezit van productiemiddelen moest worden afgeschaft en zo zou het verschil kleiner worden tussen de kleine groep rijke fabriekseigenaren en de grote groep arme arbeiders. Hier tegenover stond het westen. De Verenigde Staten, Canada en de westelijke landen van Europa beschouwde zich als democratieën. Met een eigen vrije ondernemingsgezinde productiewijze en vrije markt. Ook andere grondbeginselen van de democratie stonden daarbij hoog in het vaandel zoals vrije verkiezingen, vrijheid van meningsuiting, vrijheid van godsdienst, vrijheid van vergadering, en de scheiding van de politieke macht in drie delen, wetgevend, rechtsprekend en uitvoerend. 31 3.3 Amerika als grootmacht en het anticommunisme. Amerika ontwikkelde zich tot een grootmacht met veel invloed over de hele wereld. Zo was West Europa afhankelijk van Amerika geworden. Amerika zelf was zelfverzekerd en 30 Cranston, Maurice. Encyclopedia Britannica. Britannica.com. 2009 31 Cranston, Maurice. Encyclopedia Britannica. Britannica.com. 2009 12

nog intact na de oorlog. De Amerikanen waren zo overtuigd van zichzelf dat ze vonden dat de hele wereld het recht had te leven zoals zij dat deden. 32 Het land stond eigenlijk nog in de kinderschoenen, maar was al wel opgezadeld met een enorm verantwoordelijkheidsgevoel ten opzichte van de rest van de wereld. Amerika was verantwoordelijk voor globale reconstructie en moest leiderschap tonen, ze had immers een deel van Europa bevrijd en deze politieke daad vroeg om een vervolgbeleid. De Russen waren onder de indruk van Amerika door het feit dat Amerika in het bezit was van een superwapen, de atoombom. Ze hadden hiermee Japan al tot capitulatie gedwongen in 1945 en nu lieten de Amerikanen aan de Russen zien waartoe ze in militair opzicht instaat waren. Van 1947 tot 1949 werd het anticommunistische gevoel een onderdeel van de Amerikaanse cultuur. Het waren jaren van politieke aanpassingen. Amerika wilde duidelijk afstand nemen van het communisme en het marxisme van na de oorlog. 33 Ook stemde de Verenigde Staten zijn beleid af op de simpele aanname dat als Amerika ergens op de wereld waar dan ook zijn zwakte liet zien, de balans de verkeerde kant op kon slaan en dat de macht dan uit handen werd gegeven. Een belangrijke publicatie die ook een bijdrage leverde aan de anticommunistische politiek was het boek van de Harvard Historicus Arthur Schlesinger Jr. Hij publiceerde in 1949 een boek met de titel The Vital Center: Politics of Freedom. Dit boek verdedigde de liberale democratie en een door de staat gereguleerde markteconomie. Dit als tegenhanger tegen het totalitarisme van het communisme en fascisme. Deze ideologie was typerend voor Amerika van die tijd en paste perfect in de traditie van het Amerikaanse leiderschap in de liberale wereldorde en van de nationale hervormingen van Franklin en Theodore Roosevelt. Het zou het herstel zijn van het evenwicht tussen de individu en de gemeenschap. Het evenwicht was met het communisme naar de verkeerde kant doorgeslagen en ging ten koste van de individuele vrijheid. Het was voor Amerika nu zaak de strijd aan te gaan met het communisme. Geluiden die anticommunistisch waren en de vrijheid van expressie verdedigden werden aangemoedigd, uitvergroot en ingezet. Dat was de nieuwe ideologie van politiek Amerika. 34 32 Kozloff 1985: 107 123 33 Guilbaut 1983 34 Guilbaut 1983 13

4. Conclusie. 4.1 Overeenkomsten. Er zijn veel verschillende factoren die allemaal een grote rol hebben gespeeld in de acceptatie van de Abstracte expressionisten. Ten eerste zijn er de kunstenaars zelf. Als er een ideologie te bespeuren is dan is het er één van afzetten tegen de gevestigde orde en het op een individueel niveau compleet anders willen doen. Ten tweede zijn er de ideologieën van het communistische Rusland en die van het democratische Amerika. Daarbij kunnen we al vrij snel concluderen dat er weinig overeenkomsten zijn tussen de Abstract Expressionisten en de ideologie van Rusland. Er is niets communistisch terug te vinden in het Abstract expressionisme als stroming en bij de kunstenaars zelf. Wel zijn er overeenkomsten tussen de ideologie van de Abstract expressionisten en de ideologie van het democratisch Amerika. De sterke individuele vrijheid waarvoor wordt gepleit in The Vital Centre, zien we terug in de sterke individuele vrijheid van de Abstract expressionisten. De kunstenaars maakten geen deel uit van een collectief, en waren ieder afzonderlijk erg sterk en individualistisch. Je zou voorzichtig kunnen concluderen dat er een overeenkomst over het individualisme die van de ene kant wordt verdedigd door The Vital Centre, en aan de andere kant wordt uitgevoerd door de Abstract expressionisten. Dit sluit logisch op elkaar aan en is daardoor met elkaar verwant. Ook de democratie die in The Vital Centre wordt uitgedragen, met als speerpunt de individuele vrijheid van de mens komt erg tot uitdrukking bij de Abstract expressionisten. Ze hadden allemaal een eigen stijl, eigen ideeën, en eigen gedachtes over de politiek. Daar komt nog bij dat de kunstenaars enorme sterke individuen waren die ook voor zichzelf durfden op te komen. Dat is alleen weggelegd voor de sterke individuen en daarmee pasten de Abstract expressionisten precies in de strijd tegen het anticommunisme en hoorden ze thuis in een democratie. In het communisme is juist gelijkheid en uniformiteit belangrijk en als je daar als individu aan wilt ontstijgen dan kom je niet ver met slap gedrag. Nog een overeenkomst is te zien in het afwijzen van voorgangers. De Abstract expressionisten volgden de Europese voorgangers niet maar probeerden juist om het op 14

een andere manier te doen. 35 Dat afwijzen van voorgangers komt overeen met het afwijzen van het communisme en dan niet in de zin van letterlijk het communisme maar meer een samensmelting van het communisme met de Europese kunst. Amerika neemt verantwoordelijkheid na de oorlog, toont leiderschap en wil het geheel anders doen en ook in de kunst. In de kunsttraditie waren de Amerikanen nooit overtuigend geweest, en nooit beschikten ze over het zelfvertrouwen dat ze het anders moesten gaan doen en dat ze daarvoor het talent hadden. Maar nu was dat anders. Amerika wil op beide vlakken de strijd aangaan in de kunsttraditie en het anders doen in wereldpolitiek. Een competitie tussen de Amerikanen en de rest van de wereld. Er zijn meer overeenkomsten te zien. Zeker als je het Abstract expressionisme ziet als de kunst van het uitwissen en opnieuw beginnen. Dit zelfde sentiment zie je terug in de Amerikaanse politiek van na de oorlog. Ook Amerika wil opnieuw beginnen en de oorlog uitwissen en een nieuwe sociaal en economisch stelsel opzetten als tegenhanger van het communisme. Ook is een erg duidelijke overeenkomst te zien tussen de Amerikaanse ideologie en de kunstenaar Jackson Pollock. Je ziet het in de vrijheid van expressie van Pollocks schilderijen. Pollock is daarmee het ultieme voorbeeld van de vrijheid van expressie die elke Amerikaanse staatsburger heeft. De Amerikanen waren niet alleen in het bezit van het superwapen de atoombom, maar waren ook in het bezit van het icoon van de vrijheid in de vorm van Jackson Pollock. 4.2. Samenvatting. Om het goed af te ronden is het van belang antwoord te geven op de centrale vraag: In hoeverre is er een overeenkomst tussen de ideologie van het Abstract expressionisme en de ideologie van de Koude Oorlog? Het antwoord hierop is voor een groot gedeelte beantwoord door alle gevonden overeenkomsten in punt 4.1. Er zijn veel overeenkomsten tussen de ideologie van de Amerikaanse politiek ten tijde van de Koude Oorlog en de ideologie van de Abstract expressionisten. Om te 35 Hoewel het automatisme, tekenen op een automatische onderbewuste manier, onderdeel van het surrealisme kan worden gezien als een voorganger van Jackson Pollock, heeft hij dat zelf nooit zo uitgelegd. 15

beginnen de overeenkomst van de sterke individuele vrijheid, aanwezig bij de Abstract expressionisten en verdedigd door politiek Amerika. Daarnaast de duidelijke overeenkomst tussen het afwijzen van de voorgangers door beide partijen zowel de kunstenaars als de Amerikaanse politiek en de parallel tussen het gevoel van uitwissen en opnieuw beginnen van beide ideologieën. Het laatste voorbeeld is de typerende personificatie van Jackson Pollock als vrijheidstrijder. Het gelijktijdig ontstaan van een vrije expressie zowel bij politiek Amerika en de Abstract expressionisme is geen toeval. Bij de Abstract expressionisten vond het plaats op een individueel niveau maar wel met een collectief bewustzijn. De kunstenaars wilde het allemaal op een andere manier doen dan de voorgangers uit Europa. Ook wisten ze wat er in de oorlog gebeurd was en dat het tijd werd voor een andere aanpak. Dit paste uitstekend bij de Amerikaanse politiek. Het was een overeenkomst waarbij beide partijen niets te verliezen hadden, en het eerder een situatie was waar beide partijen baat bij hadden. De Abstract expressionisten konden het werk maken en tentoonstellen wat ze wilden, zelfs al was het werk kritisch tegenover de politiek, en de politiek kon de kunstenaars inzetten als ultieme voorbeelden van hun internationale campagne. Dat werd gedaan op een manier die zo subtiel en uitgedacht was dat de boodschap helder en internationaal uitgedragen kon worden. Het is zo dat de acceptatie van de Amerikaanse expressionisten enorm is geholpen door het Amerikaanse beleid ten tijde van de Koude Oorlog en vooral door het MOMA en de Rockefellers. Dat is duidelijk als je kijkt naar de internationale programmering en de rol van de familie Rockefeller. De Abstract expressionisten hebben deel uitgemaakt van een groter geheel. Namelijk de internationale campagne die Amerika voerde om het Amerikaanse politieke ideaal van democratie en vrijheid van het individu aan de rest van de wereld kenbaar te maken. De kunstenaars waren een strijdmacht in de Koude Oorlog. Het werk was anders dan hun Europese voorgangers en bevatte een hoge mate van individualiteit. Het werk was nieuw en het was ondenkbaar dat dezelfde kunstenaars uit het Oostblok zouden kunnen komen. Daar was het werk te eigenzinnig voor. Het was van de Amerikaanse politiek een slimme zet om kunstenaars te gebruiken om een internationaal standpunt te verkondigen. Kunstenaars waren uitgesproken, excentriek en de schilderijen zelf waren beelden, niets anders dan beelden die internationaal heel goed te begrijpen zijn. Wat de bedoelingen zelf ook waren van de 16

kunstenaars, de boodschap van de ultieme vrijheid en een nieuw begin was duidelijk te zien voor iedereen. De Abstract expressionisten hadden eigen ideeën over kunst, en eigen manieren om tot de schilderijen te komen. Jackson Pollock met klodders verf en Barnett Newman met kleurvlakken. De schilderijen zijn allemaal meesterwerken die in de kunsttraditie niet weg te denken zijn. Ze zijn ook allemaal erg uniek in zijn soort, groot, opvallend en expressief. De Abstract expressionisten zijn goed te begrijpen maar je kan ze niet los zien van de periode na de Tweede Wereldoorlog en politiek Amerika. Dat doet ook niks af aan de artistieke kwaliteit, omdat de Abstract expressionisten deden wat ze wilden doen. Namelijk, kunst maken en de wereld veroveren. Hoewel dat laatste misschien wel meer een ambitie was van politiek Amerika. Walther Geerts, Amsterdam, 2009. 17

Bibliografie Anfam, David. Abstract Expressionism. London: Thames and Hudson Ltd, 1990. Cockcroft, Eva. Abstract Expressionism, Weapons of the Cold War. (1974) In Francis 133 Cranston, Maurice. Encyclopedia Britannica. Britannica.com. 16 december 2009 <http://www.britannica.com/ebchecked/topic/125110/cold War> Craven, David. Abstract expressionism as cultural critique. Dissent during the McCarthy Period. Cambridge: Cambridge University Press, 1999. Desan, Wilfrid. Encyclopedia Britannica. Britannica.com. 16 december 2009 < http://www.britannica.com/ebchecked/topic/524547/jean Paul Sartre> Digitale bibliotheek voor Nederlandse letteren. dbnl.org. 16 december 2009 < http://www.dbnl.org/tekst/weil004kuns01/weil004kuns01_0001.htm#a1922> Encyclopedia Britannica. Britannica.com. 16 december 2009 Frascina, Pollock and After. The Crititical Debate. London: Harper & Row, 1985, p. 125 <http://www.britannica.com/ebchecked/topic/648178/works Progress Administration> Encyclopedia Britannica. Britannica.com. 16 december 2009 < http://www.britannica.com/ebchecked/topic/1098571/venice Biennale> Guilbaut, Serge. How New York Stole the Idea of Modern Art. Abstract Expressionism, Freedom, and the Cold War. Chicago and London: Chicago University Press, 1983 Guilbaut, Serge. Reconstructing Modernism: Art in New York, Paris, and Montreal 1945 1964. Cambridge, Massachusetts, London: The MIT Press, 1991 18

Honour, Hugh. John Flemming. Algemene kunstgeschiedenis. Amsterdam: Meulenhof, 2000. Kozloff, Max. American Painting During The Cold War. (1973) In Francis Frascina, Pollock and After. The Crititical Debate. London: Harper & Row, 1985, p. 107 123 Newman, Barnett. The sublime is Now. The Ideas of Art: 6 Opinions on What Is Sublime in Art? The Tiger s Eye, no. 6, December 15, 1948. P.53 * Het gebruik van noten met een aparte literatuurlijst achter in de tekst schrijft voor om de notatie in de noot te voorzien van een paginanummer. Dit was helaas voor het artikel van Serge Guilbault How New York Stole the Idea of Modern Art. Abstract Expressionism, Freedom, and the Cold War. Chicago and London: Chicago University Press, 1983 niet mogelijk. Dit was omdat ik niet in het bezit was van het boek zelf, maar van het artikel waarop geen paginanummers aanwezig waren. Ik heb dan wel het jaartal van de publicatie en de auteur aangegeven. 19