Inhoud. D.P. Engberts. D.P. Engberts. Literatuur... 19 XVII. 1 Inleiding... 1

XVII 1 Inleiding............................................................................ 1 1.1 Wat houdt de samenleving bijeen?................................................... 3 1.2 Werkelijkheid en normativiteit........................................................ 3 1.2.1 Wetenschappen....................................................................... 3 1.2.2 Geneeskunde.......................................................................... 4 1.2.3 Recht en ethiek........................................................................ 4 1.3 Typen van normativiteit.............................................................. 4 1.3.1 Fatsoen-etiquette...................................................................... 4 1.3.2 Ethiek................................................................................. 4 1.3.3 Recht................................................................................. 5 1.4 Typen van recht....................................................................... 5 1.4.1 Publiekrecht........................................................................... 5 1.4.2 Privaatrecht........................................................................... 6 1.5 Bronnen van recht.................................................................... 6 1.5.1 Rangorde............................................................................. 6 1.5.2 Later gaat voor eerder.................................................................. 8 1.5.3 Specifiek gaat voor algemeen.......................................................... 8 1.6 Gezondheidszorg en recht............................................................ 9 1.6.1 Verandering........................................................................... 9 1.6.2 Toename............................................................................. 10 1.6.3 Andere regels......................................................................... 10 1.7 Gezondheidsrecht................................................................... 11 1.7.1 Privaatrecht.......................................................................... 11 1.7.2 Publiekrecht.......................................................................... 12 1.7.3 Tuchtrecht: publiek en privaat......................................................... 14 1.8 Drie voorbeelden.................................................................... 15 1.8.1 Kwaliteitswet zorginstellingen (KWZ).................................................. 15 1.8.2 Wet BIG.............................................................................. 15 1.8.3 WGBO................................................................................ 17 1.9 Ter afsluiting......................................................................... 18 Literatuur............................................................................ 19 2 Relatie arts-patiënt............................................................... 21 2.1 Inleiding............................................................................. 22 2.1.1 Ontvoogding en emancipatie......................................................... 22 2.1.2 Rechten van de patiënt................................................................ 23 2.1.3 Dwingend recht...................................................................... 25 2.2 De behandelingsovereenkomst...................................................... 26 2.2.1 Totstandkoming...................................................................... 26 2.2.2 Spoedeisende hulp................................................................... 27 2.2.3 Recht op informatie................................................................... 27 2.2.4 Toestemmingsvereiste................................................................ 31 2.2.5 Het medisch dossier.................................................................. 34

XVIII 2.2.6 Geheimhouding...................................................................... 37 2.2.7 Minderjarige patiënt.................................................................. 47 2.2.8 Meerderjarige wilsonbekwame patiënt................................................ 50 2.3 Plichten van de patiënt.............................................................. 57 2.4 Patiëntenrechten in overige wetgeving.............................................. 58 2.5 Toekomstperspectief................................................................ 59 Literatuur............................................................................ 59 3 Opneming en behandeling in de geestelijke gezondheidszorg.............. 61 L.E. Kalkman-Bogerd 3.1 Inleiding............................................................................. 63 3.1.1 Reikwijdte van de Wet Bopz........................................................... 63 3.1.2 Wanneer is de Wet Bopz niet van toepassing?.......................................... 63 3.2 Opneming van de psychiatrische patiënt............................................ 64 3.2.1 Inleiding............................................................................. 64 3.2.2 De voorlopige machtiging............................................................. 65 3.2.3 De inbewaringstelling................................................................. 69 3.2.4 De rechterlijke machtiging op eigen verzoek........................................... 71 3.2.5 De voorwaardelijke machtiging........................................................ 72 3.2.6 Zelfbinding........................................................................... 75 3.3 Opneming van de patiënt met een verstandelijke beperking en de psychogeriatrische patiënt.......................................................... 76 3.3.1 Opneming zonder rechterlijke tussenkomst............................................ 76 3.3.2 Opneming met rechterlijke tussenkomst............................................... 77 3.4 Interne rechtspositie van de onvrijwillig opgenomen patiënt........................ 78 3.4.1 Algemeen............................................................................ 78 3.4.2 Patiëntendossier...................................................................... 78 3.4.3 Behandel(plan)....................................................................... 79 3.4.4 Dwangbehandeling................................................................... 79 3.4.5 Middelen en maatregelen............................................................. 82 3.4.6 Klachtrecht........................................................................... 82 3.4.7 Verlof en ontslag...................................................................... 84 3.5 Interne rechtspositie van de patiënt die op basis van een indicatieadvies is opgenomen....................................................................... 85 3.5.1 Zorgplan............................................................................. 85 3.5.2 Dwangbehandeling, dwangmiddelen en -maatregelen; klachtrecht..................... 85 3.5.3 Verlof................................................................................ 85 3.5.4 Problemen........................................................................... 86 3.6 Rechtspositie van de vrijwillig opgenomen patiënt.................................. 86 3.6.1 Behandeling met toestemming van de patiënt......................................... 86 3.6.2 Toestemming van een vertegenwoordiger............................................. 87 3.6.3 Verzet................................................................................ 87 3.6.4 Noodsituatie......................................................................... 87 3.6.5 Omzetting van vrijwillig in onvrijwillig verblijf.......................................... 87 3.6.6 Huisregels, gedwongen ontslag....................................................... 88 3.7 De toekomst......................................................................... 89 3.7.1 Het wetsvoorstel Verplichte geestelijke gezondheidszorg (VGGz)........................ 90 3.7.2 Het wetsvoorstel Zorg en dwang...................................................... 91 Literatuur............................................................................ 93

XIX 4 Vruchtbaarheid en voortplanting............................................... 95 L.E. Kalkman-Bogerd 4.1 Inleiding............................................................................. 96 4.2 Sterilisatie........................................................................... 96 4.2.1 Sterilisatie van mensen met een verstandelijke beperking............................... 96 4.2.2 Schadevergoeding in geval van mislukte sterilisatie.................................... 97 4.3 Verplichte anticonceptie en dwang tijdens de zwangerschap?....................... 97 4.4 Zwangerschapsafbreking............................................................ 99 4.4.1 Bepalingen in het Wetboek van Strafrecht.............................................. 99 4.4.2 Wet afbreking zwangerschap........................................................ 102 4.5 Fertiliteitsbevordering en draagmoederschap..................................... 106 4.5.1 Zeggenschap over geslachtscellen en embryo s...................................... 108 4.5.2 Wetenschappelijk onderzoek met embryo s.......................................... 111 4.5.3 Evaluaties van de Embryowet en wetswijziging....................................... 113 4.5.4 (Opheffing van de) anonimiteit van de donor......................................... 114 4.5.5 Draagmoederschap................................................................. 119 4.6 Status van de ongeborene, geboorte.............................................. 122 4.6.1 Status ongeborene................................................................. 122 4.6.2 Geboorte........................................................................... 122 4.6.3 Geboorteattest..................................................................... 123 Literatuur.......................................................................... 123 5 Rondom het einde van het leven.............................................. 125 5.1 Inleiding........................................................................... 126 5.2 Algemene regels................................................................... 126 5.2.1 Behandelend arts................................................................... 127 5.2.2 Natuurlijk en niet-natuurlijk......................................................... 128 5.2.3 Verklaring van overlijden............................................................ 128 5.2.4 Minderjarigen...................................................................... 129 5.2.5 Sectie, obductie, autopsie........................................................... 130 5.2.6 Ontleding.......................................................................... 132 5.3 Beslissingen rond het levenseinde................................................. 132 5.3.1 Einde van de behandeling........................................................... 132 5.3.2 Euthanasie en hulp bij zelfdoding.................................................... 138 5.3.3 Actieve levensbeëindiging zonder verzoek........................................... 142 Literatuur.......................................................................... 145 6 Orgaantransplantatie en bloedtransfusie.................................... 147 6.1 Inleiding........................................................................... 148 6.1.1 Organen en weefsels................................................................ 149 6.1.2 Commercie......................................................................... 149 6.2 Donatie van organen bij leven..................................................... 149 6.2.1 Toestemming....................................................................... 150 6.2.2 Wilsonbekwame donors............................................................. 151 6.2.3 Minderjarige donors................................................................ 152 6.3 Donatie van organen na overlijden................................................ 152

XX 6.3.1 Wilsverklaring...................................................................... 152 6.3.2 Ontbreken van een wilsverklaring................................................... 153 6.3.3 Het vaststellen van de dood......................................................... 153 6.3.4 Protocol in het ziekenhuis........................................................... 154 6.3.5 Toewijzing organen................................................................. 154 6.3.6 Voorbereidende en preserverende maatregelen...................................... 155 6.3.7 Evaluaties van de wet op de orgaandonatie.......................................... 155 6.3.8 Het Masterplan Orgaandonatie...................................................... 156 6.4 Xenotransplantatie en artificiële organen.......................................... 157 6.5 Donatie van bloed of bestanddelen van bloed..................................... 158 6.5.1 Doel en uitgangspunten............................................................ 158 6.5.2 Veiligheid.......................................................................... 158 6.5.3 Uitsluiting van risicodonors......................................................... 160 Literatuur.......................................................................... 160 7 Belangen van derden: medische verklaringen, keuringen en adviezen.... 163 L.E. Kalkman-Bogerd 7.1 Inleiding........................................................................... 164 7.2 Medische verklaring............................................................... 164 7.2.1 Voorwaarden voor het afgeven van een medische verklaring.......................... 164 7.3 Medische keuringen............................................................... 165 7.3.1 Definitie............................................................................ 165 7.3.2 Soorten medische keuringen........................................................ 166 7.3.3 Kritiek op medische keuringen...................................................... 167 7.3.4 Wet op de medische keuringen (WMK)............................................... 168 7.3.5 Medische keuring en WGBO......................................................... 174 7.4 Bedrijfsgezondheidszorg en sociale verzekeringsgeneeskunde.................... 177 7.4.1 Inleiding........................................................................... 177 7.4.2 Geneeskundig onderzoek........................................................... 177 7.4.3 Beroepsgeheim van de bedrijfsarts.................................................. 179 7.4.4 Beroepsgeheim verzekeringsgeneeskundige werkzaam voor het UWV................. 185 7.5 Geneeskundig adviseur in particuliere verzekeringszaken en personenschadezaken............................................................. 188 7.5.1 Geheimhouding.................................................................... 190 Literatuur.......................................................................... 192 8 Preventieve gezondheidszorg................................................. 195 Y.M. Drewes 8.1 Inleiding........................................................................... 196 8.2 Typen van preventie............................................................... 196 8.3 Domeinen in de preventieve gezondheidszorg.................................... 197 8.3.1 Openbare gezondheidszorg......................................................... 197 8.3.2 Individuele gezondheidszorg........................................................ 198 8.4 Wettelijke kaders voor preventie................................................... 199 8.4.1 Wet publieke gezondheid (WPG).................................................... 199 8.4.2 Wet op het bevolkingsonderzoek (WBO)............................................. 203 Literatuur.......................................................................... 207

XXI 9 Wetenschappelijk onderzoek.................................................. 209 en Y.M. Koster-Reidsma 9.1 Wetenschappelijk onderzoek met mensen......................................... 210 9.1.1 Inleiding........................................................................... 210 9.1.2 Normering van medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen................... 210 9.1.3 Doel en reikwijdte van de WMO..................................................... 213 9.1.4 Toetsing............................................................................ 213 9.1.5 Het toestemmingsvereiste.......................................................... 215 9.1.6 Minderjarigen en wilsonbekwamen.................................................. 215 9.1.7 Verzekering en aansprakelijkheid.................................................... 218 9.1.8 Onafhankelijk deskundige........................................................... 218 9.1.9 Geneesmiddelenonderzoek EU-richtlijn good clinical practice....................... 218 9.1.10 Multicenteronderzoek.............................................................. 219 9.1.11 Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek...................................... 219 9.1.12 Tweede evaluatie van de WMO...................................................... 220 9.2 Wetenschappelijk onderzoek met humaan lichaamsmateriaal..................... 221 9.2.1 Inleiding........................................................................... 221 9.2.2 Materiaal afgenomen voor wetenschappelijk onderzoek.............................. 222 9.2.3 Restmateriaal....................................................................... 222 9.3 Wetenschappelijk onderzoek met medische gegevens............................. 223 9.3.1 Gegevens verzameld ten behoeve van WMO-onderzoek.............................. 223 9.3.2 Gegevens verzameld ten behoeve van niet-wmo-onderzoek.......................... 223 9.4 Wetenschappelijk onderzoek met dieren.......................................... 225 9.4.1 Inleiding........................................................................... 225 9.4.2 Opzet Wet op de dierproeven....................................................... 225 9.4.3 Evaluatie Wet op de dierproeven.................................................... 226 Literatuur.......................................................................... 226 10 Klachtrecht en aansprakelijkheid.............................................. 229 L.E. Kalkman-Bogerd 10.1 Ontevreden patiënt................................................................ 231 10.1.1 Het belang van goede communicatie................................................ 231 10.1.2 Overleg met advocaat of collega-arts................................................ 231 10.2 Klachtrecht op grond van de Wet klachtrecht cliënten zorgsector.................. 232 10.2.1 Inleiding........................................................................... 232 10.2.2 De WKCZ op hoofdlijnen............................................................ 232 10.2.3 Enkele kanttekeningen.............................................................. 237 10.2.4 Klachtencommissies: een aanwinst?................................................. 240 10.2.5 Toekomst van het klachtrecht....................................................... 240 10.3 Tuchtrecht voor de gezondheidszorg.............................................. 241 10.3.1 Inleiding........................................................................... 241 10.3.2 Werkingssfeer, tuchtnormen en maatregelen......................................... 242 10.3.3 De procedure....................................................................... 254 10.3.4 Het beroep......................................................................... 257 10.3.5 Maatregelen wegens ongeschiktheid................................................ 258 10.3.6 Toekomst van het tuchtrecht........................................................ 258 10.4 Civielrechtelijke aansprakelijkheid................................................. 260 10.4.1 Inleiding........................................................................... 260

XXII 10.4.2 Gronden voor aansprakelijkheid..................................................... 261 10.4.3 Voorwaarden voor aansprakelijkheid................................................ 262 10.4.4 Bewijs.............................................................................. 267 10.4.5 Geheimhouding.................................................................... 270 10.4.6 Een spraakmakende casus tot slot (baby Kelly-zaak).................................. 271 10.5 Strafrechtelijke aansprakelijkheid................................................. 272 10.5.1 Inleiding........................................................................... 272 10.5.2 Voorwaarden voor strafrechtelijke aansprakelijkheid.................................. 276 10.5.3 Geheimhouding.................................................................... 278 10.5.4 Enkele voor de gezondheidszorg relevante strafbare feiten........................... 280 10.6 De arts met een klacht............................................................. 281 Literatuur.......................................................................... 281 11 Beroepenwetgeving............................................................ 283 A.C. Hendriks 11.1 Inleiding........................................................................... 284 11.2 Regulering van de beroepsuitoefening............................................ 284 11.2.1 Achtergrond van de Wet BIG......................................................... 284 11.2.2 De Wet BIG in hoofdlijnen........................................................... 285 11.3 Uitoefening van de individuele gezondheidszorg.................................. 286 11.4 De verschillende beroepsgroepen................................................. 288 11.4.1 Beroepstitels (art. 3 Wet BIG)......................................................... 288 11.4.2 Opleidingstitels (art. 34 Wet BIG)..................................................... 292 11.4.3 Overige beroepen, inclusief niet-reguliere beroepsbeoefenaren....................... 292 11.5 Kwaliteitswaarborgen............................................................. 293 11.5.1 Bevoegdheid....................................................................... 293 11.5.2 Deskundigheid..................................................................... 296 11.5.3 Voorbehouden handelingen en bekwaamheid....................................... 297 11.5.4 Overige waarborgen................................................................ 300 11.6 Arts (in opleiding)................................................................. 301 11.6.1 Opleidingseisen, (her)registratie en bevoegdheid..................................... 301 11.6.2 Deskundigheid en bekwaamheid.................................................... 301 11.6.3 Opleiding tot arts en tot (medisch) specialist......................................... 302 11.7 Verpleegkundige (in opleiding)................................................... 303 11.7.1 Opleidingseisen, (her)registratie en bevoegdheid..................................... 303 11.7.2 Deskundigheid en bekwaamheid.................................................... 304 11.8 Buitenlands gediplomeerden...................................................... 305 11.9 Taakherschikking, physician assistant en verpleegkundig specialist............... 306 11.10 Toezicht, handhaving en strafrecht................................................ 307 11.10.1 Toezicht en handhaving............................................................. 308 11.10.2 Strafrecht.......................................................................... 310 Literatuur.......................................................................... 310 12 Het stelsel van gezondheidszorg.............................................. 311 H.L. Hoeksema, Y.M. Koster-Reidsma en W. Kool 12.1 Inleiding........................................................................... 312 12.1.1 De basis van het systeem............................................................ 312 12.1.2 Uitgangspunten voor een nieuw stelsel van gezondheidszorg......................... 313

XXIII 12.2 Wettelijke kaders.................................................................. 314 12.2.1 Zorgverzekeringswet............................................................... 315 12.2.2 Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten.............................................. 317 12.2.3 Wet maatschappelijke ondersteuning................................................ 320 12.3 Drie partijen en drie markten...................................................... 323 12.3.1 De drie partijen..................................................................... 323 12.3.2 De drie markten.................................................................... 326 12.3.3 Dbc s, DOT en prestatiebekostiging.................................................. 328 12.4 Sturing door de overheid.......................................................... 328 12.4.1 Kwaliteit............................................................................ 328 12.4.2 Toegankelijkheid................................................................... 329 12.4.3 Betaalbaarheid..................................................................... 330 12.4.4 Adviesorganen en toezichthoudende en uitvoerende organen........................ 330 12.5 Kwaliteitsbeleid................................................................... 333 12.5.1 Zorginstellingen.................................................................... 333 12.5.2 Verantwoorde zorg................................................................. 334 12.5.3 Kwaliteitssysteem................................................................... 334 12.5.4 Patiëntveiligheid.................................................................... 335 12.6 Uitdagingen voor de toekomst.................................................... 336 Literatuur.......................................................................... 337 13 Gezondheidsrecht en Europa.................................................. 339 A.C. Hendriks 13.1 Inleiding........................................................................... 340 13.2 EVRM en rechtspraak EHRM........................................................ 341 13.2.1 Inleiding........................................................................... 341 13.2.2 Belang EVRM voor gezondheidsrecht en gezondheidszorg............................ 343 13.3 EU en rechtspraak Hof van Justitie................................................. 346 13.3.1 Inleiding........................................................................... 346 13.3.2 Belang EU-recht voor gezondheidsrecht en gezondheidszorg......................... 347 13.4 Slot................................................................................ 349 Literatuur.......................................................................... 349 14 Gezondheidsrecht en medische ethiek........................................ 351 14.1 Inleiding........................................................................... 352 14.2 Recht en ethiek: plaatsbepaling................................................... 352 14.2.1 Empirische wetenschap............................................................. 352 14.2.2 Wetenschap van normativiteit....................................................... 353 14.2.3 Verschillen......................................................................... 353 14.3 Recht en ethiek: raakvlakken...................................................... 354 14.3.1 Het domein van het recht........................................................... 354 14.3.2 Het domein van de ethiek........................................................... 355 14.3.3 Grensverkeer....................................................................... 355 14.3.4 Patronen........................................................................... 356 14.3.5 Ethiek in het recht.................................................................. 357 14.4 Nogmaals: gezondheidsrecht en medische ethiek................................. 358

XXIV 14.5 Natuurrecht....................................................................... 359 14.6 Ter afsluiting....................................................................... 360 Literatuur.......................................................................... 360 Bijlage Burgerlijk Wetboek..................................................... 363 Register.......................................................................... 369 D.G. Tersmette