Leerplan informatie en communicatietechnologie Toelichting

Leerplan informatie en communicatietechnologie Toelichting Waarom een nieuw raamleerplan? De evolutie De eindtermen Basisonderwijs De accenten Beginsituatie Technische/instrumentele vaardigheden Integratie Doelstellingen Evaluatie

Waarom een nieuw raamleerplan? 2 Waarom een nieuw raamleerplan? Een evolutie Het vorige leerplan van 2007 was een actualisering van het oorspronkelijk raamplan uit 2001. Het leerplan van 2007 wilde rekening houden met een aantal vaststellingen: De ICT-kennis en -vaardigheden van de leerlingen in de 1e graad varieert sterk. Al sinds 2000 werd onderkend dat ICT-vaardigheden zo snel mogelijk moeten worden aangeleerd; alleen zo heeft integratie ervan binnen andere vakken kans op slagen. Idealiter zou dat al - gedeeltelijk - in de basisschool moeten gebeuren. Men ging uit van een overgangsfase van 3 à 5 jaar. 1 Die termijn was in 2007 voorbij. Men moest vaststellen dat vertrouwdheid met ICT bij de instromers in de 1e graad weliswaar verhoogd is, maar dat er nog een zeer heterogene beginsituatie bestaat. In 2007 werden door de Vlaamse overheid de vakoverschrijdende eindtermen ingevoerd. De eindtermen beschrijven in algemene termen digitale competenties. Om tot die competenties te komen, moet de leerling een aantal essentiële basisvaardigheden beheersen. De doelstellingen in het raamleerplan zijn bedoeld om die minimale basis aan technische en instrumentele vaardigheden te verschaffen, nodig om de ICT-eindtermen over de vakken heen te kunnen realiseren. - met accentverschillen Ten opzichte van het vorige leerplan is het nieuwe leerplan duidelijker over de plaats van ICT en functie van ICT-onderwijs in de eerste graad. Het vertrekt van dezelfde vaststellingen, maar er zijn een paar verschuivingen. In het basisonderwijs hebben de meeste leerlingen elementaire basisvaardigheden ICT aangereikt gekregen, maar heterogeniteit blijft bestaan en gebrek aan systematiek kan een probleem zijn. De raamdoelstellingen in het leerplan zijn bedoeld om die systematiek te bieden en om "de eventuele gaten in de basisvaardigheden van de leerlingen te dichten " 2 Integratie van ICT binnen en over de vakken is het uiteindelijke streefdoel. De raamdoelstellingen beschrijven de technisch en instrumentele vaardigheden die de leerling moet bezitten en vormen dus de opstap naar het aanwenden van ICT in diverse contexten.

De evolutie 3 De evolutie De eindtermen In 2007 zijn de decretale eindtermen ICT een onderdeel geworden van het curriculum van alle leerlingen van het basisonderwijs én de eerste graad van het secundair onderwijs. De filosofie achter de eindtermen ICT is in essentie de volgende: 3 een competente ICT-gebruiker word je door probleemoplossend te werken: experimenterend met verschillende mogelijkheden uitvinden wat de meest geschikte manier is om je doel te bereiken; inhouden van het ICT-gebruik (contexten) worden aangereikt door de relevante eindtermen van de vakken; ICT-gebruik is gerelateerd aan een visie op goed onderwijs: wanneer is ICT een zinvol instrument om het onderwijs en het leren te verrijken? Het gaat bij ICT-integratie om onderwijsvernieuwing die door de hele school moet worden gedragen. De eindtermen zijn gegroeid uit de"ict-competenties voor het basisonderwijs" uit 2003, samengevat in een eerste versie van de "ICT-diamant". Het schema bevat negen overkoepelende competenties, zeven leerprocesgerichte doelen 1 De leerlingen kunnen functioneel samenwerken aan een opdracht waarbij zij ICT benutten 2 Met ondersteuning van ICTinformatie multimediaal voorstellen 3 Zelfstandig leren in een door ICT ondersteunde leeromgeving. 4 Informatie opzoeken, verwerken en bewaren met behulp van ICT 5 Met behulp van elektronische communicatiemiddelen eigen boodschappen zenden en voor hen bedoelde boodschappen ontvangen. 6 Met behulp van ICT zelfstandig oefenen 7 Met behulp van ICT zelfstandig een werkstuk creëren

De evolutie 4 tegen een achtergrond van technische doelen en een ethische component: 8 De nodige instrumentele kennis en vaardigheden bezitten om de ICT-apparatuur in relevante contexten te kunnen hanteren. 9 ICT adequaat gebruiken, en er op een verantwoordelijke wijze mee omgaan. De al vermelde brochure "ICT-competenties in het basisonderwijs" beschrijft deze hoofdcompetenties en de constituerende deelcompetenties uitgebreid. Belangrijk is dat ze een reeks voorbeelden van good practice bevat: modellen van mogelijk gebruik van ICT in diverse toepassingsgebieden. Deze brochure is nog steeds beschikbaar op de website van Onderwijs Vlaanderen, en vormt een rijke bron van inspiratie. De voorbeelden worden gepresenteerd in een vast schema: Woordspinnen Leergebied Nederlands 10+ SITUERING Wie wil leren schrijven, moet leren een aantal systematische stappen te zetten. We herkennen hierbij drie grote fasen: plannen, formuleren en reviseren. Woordspinnen maken (mindmapping) kan ons helpen bij de schrijfstrategische vaardigheden in de fase van het plannen. Tijdens deze eerste fase leren we verzamelen, selecteren en ordenen. Via het maken van woordspinnen kan dit op een gestructureerde wijze verlopen. AANLEIDING TOT ICT-INTEGRATIE Bij het schrijven stellen we vast dat de fase van het plannen niet steeds een duidelijke plaats krijgt. Leerlingen hebben het moeilijk om die planning gestructureerd aan te pakken en ervaren het soms als overbodig en/of inefficiënt. Wanneer we dit proces klassikaal gaan begeleiden en enkele tools benutten (waaronder ook ICT-tools) ervaren de leerlingen het voordeel van deze wijze van werken. Het selecteren en ordenen van het verzamelde materiaal verloopt vlotter, het resultaat is erg visueel en duidelijk. De leerling krijgt zijn schrijfproces beter onder controle. De ICTcomponent brengt variatie in de werkvorm en werkt motiverend. De leerling kan nadien, door gebruik te maken van het mindmap-programma, zelfstandig de mogelijkheden verder benutten bij komende schrijfopdrachten. LEERKRACHT LEERLING VOORBEREIDING Je zorgt ervoor dat het programma Mindman De leerlingen kunnen eventueel een voortaak Personal op de computers geïnstalleerd is en je krijgen waardoor de schrijfoefening reeds bepaalt de doelen en de opdracht bij de komende opgewarmd wordt (motivatie). Dit kan gaan van schrijfoefening. het verzamelen van informatie tot het bevragen van derden en/of het raadplegen van bronnen. ORIËNTATIE Het maken van een mindmap is voor vele leerlingennieuw. Je bouwt het werken met een mindmap Zij leggen het onderwerp van hun mindmap vast. De verzamelde informatie krijgt een plaats in

De evolutie 5 dan ook geleidelijk op. Vanuit de fase van verzamelen gaan we geleidelijk over naar selecteren en ordenen. Je zorgt ervoor dat de leerlingen de noodzaak aan structuur ervaren. In een initiatiefase wordt er klassikaal op bord gewerkt, nadien eerst individueel op papier. Pas later zullen we gebruik maken van ICT. Je legt dan kort de wijze van werken uit (kan even tueel ook aan de hand van een stappenkaart) bij het programma. Naargelang de schrijfopdracht kan men beslissen individueel te werken of in coöperatieve vorm met duo s. De keuze kan afhangen van het al dan niet vertrouwd zijn met de software. De resultaten van de mindmap worden waar nodig individueel bijgestuurd door de leerkracht vooraleer de leerling tot uitschrijven overgaat. Eventueel kan er ook aan partner-evaluatie worden gedaan waarbij leerlingen elkaars mindmap verduidelijken en openstaan voor wederzijdse opmerkingen. Ik laat de leerlingen ook nadenken over hun werkwijze: Ben je tot een beter resultaat gekomen? Voor welke opdrachten kan je dit later nog gebruiken (transfer)? ERVARINGEN EN SUGGESTIES Het gebruiken van een woordspin tijdens het uitwerken van een schrijfoefening geeft heel goede resultaten. De leerling wordt verplicht de stappen te volgen die eigen zijn aan een goede schrijfstrategie. Door het gebruik van de mindmapsoftware is de leerling ook extra gemotiveerd en is het resultaat duidelijk en overzichtelijk (succeservaring). Daarnaast leert de leerling een werkwijze kennen die hij ook kan toepassen bij: - het studeren van leerstofeenheden (leren leren) - structureren van teksten (begrijpend lezen) - het maken van boekbesprekingen - het voorbereiden van spreekoefeningen. deze mindmap. Zaken worden aangevuld, verwijderd en/of krijgen een andere plaats in de mindmap. Er wordt een structuur opgebouwd vertrekkende van een kernbegrip (titel). Van daaruit vertrekken hoofdtakken en fijnere vertakkingen. Ze ontwikkelen begrippen op verschillende niveaus en koppelen begrippen aan elkaar. De schrijfopdracht krijgt langzamerhand meer inhoud en structuur. In het programma leren leerlingen ele menten gebruiken die de structuur visueel sterker maken (zoals o.a. het gebruik van kleur) Zij evalueren hun mindmap tussendoor wat betreft juistheid, volledigheid (W-H-vragen: Wat? Waar? Wie? Wanneer? Waarom? Waarmee? Hoe? Hoeveel?...) en structuur. Pas eenmaal zij tevreden zijn over hun mindmap en na evaluatie door de leerkracht starten zij met het uitschrijven EVALUATIE Leerlingen printen hun mindmap uit. Ze tonen en bespreken de verschillende resultaten met elkaar. Eventueel kunnen een paar mindmaps op slides geprint worden en geprojecteerd (overheadprojector) op groot scherm om ze te bespreken en bij te sturen waar nodig. RELEVANTE ICT-COMPETENTIES Het gebruik van de computer in de klas moet toch al enigszins tot de dagelijkse realiteit behoren. Het gebruik van deze ICT-toepassing als EERSTE kennismaking is misschien toch wat te hoog gegrepen WEBSITES/SOFTWARE/HERKOMST Achtergrondinformatie over mindmapping kan je o.a. vinden op volgende website: http://www.vwocampus.net/leerling/pws/hulpmiddelen/mindmapping_leerling.php of gewoon de term mindmapping bij de zoekrobot Google invoeren. De gratis mindmap-software kan je vinden op volgende website: Website van de Virtual School (Primary Education) Freeware Teachers Aids http://www.en.eun.org/eun.org2/eun/en/vs-primary/content.cfm?lang=en&ov=7963 Geert Kraeye

De evolutie 6 In 2006 zijn de eindtermen in hun huidige vorm gepubliceerd. Er is opzettelijk gekozen om dezelfde eindtermen voor het basisonderwijs en de eerste graad van het secundair onderwijs te hanteren (met 2 extra alleen voor de eerste graad): daardoor moet de verticale samenhang tussen lager en secundair onderwijs worden benadrukt. De nieuwe diamant schematiseert de nieuwe versie van de eindtermen. De meest opvallende wijziging is dat de instrumentele vaardigheden - apparatuur hanteren - er uitdrukkelijk niet in zijn opgenomen, omwille van de vrees dat "een concrete invulling enkel kan leiden tot grenzeloze opsommingen van vaardigheden, die snel achterhaald zullen zijn. Achterliggend zijn instrumentele, en een minimale technische vaardigheid vereist, maar niet in een eindterm geformuleerd. Met 'oefenen' en 'leren' bedoelen we dus hoegenaamd niet het oefenen en leren van ICT-toepassingen op zich: wie denkt enkel met muisvaardigheid, Word, Excel en Powerpoint aan de eindtermen te voldoen, schiet dus gigantisch ver naast het doel." 4 Basisonderwijs In het basisonderwijs is sinds 2003 bijzonder veel initiatief ontwikkeld. Daarbij worden ICT-middelen vooral gebruikt als ondersteuning bij het leren. In de geest van de eindtermen staat integratie in allerlei activiteiten daarbij voorop. Het is expliciet niet de bedoeling dat ICT in een apart vak wordt aangeboden: de ICT-toepassingen moeten worden ingeschakeld bij de gewone lessen, het onderwijzen van instrumentele kennis en vaardigheden moet beperkt blijven tot wat minimaal nodig is voor de ICT-toepassingen die in het basisonderwijs aan de orde zijn. "Niet wat de kinderen weten of kennen over de computer is belangrijk, wel wat ze ermee kunnen doen" 5

De evolutie 7 Belangrijk is streven naar inzet van geëigende middelen en diversiteit: oefen- en drilprogramma's tutoriële- of dialoogprogramma's simulatieprogramma's half-open internetomgevingen (webquests, wiki's, ) toets- en zelfevaluatieprogramma's e-mail algemene toepassingssoftware (tekstverwerking, presentatiepakketten, ) multimedia De leerkracht moet zich daarbij systematisch afvragen of sommige werkvormen kunnen worden ondersteund, aangevuld of vervangen door ICT-toepassingen. "Het komt er dus op aan ICT en onderwijsleerstrategieën zodanig te 'ritsen' dat daaruit een krachtiger leeromgeving resulteert" 6 'Ritsen' van leerdoelen met ICT-competenties via onderwijsleeromgeving: voorbeeld Jeugdboeken leerplandoel leeromgeving ICT-competentie kinderen kunnen informatie zoeken, ordenen, rubriceren, klassificeren kinderen. combineren woord en beeld om ervaringen te communiceren kinderen kunnen zich verplaatsen in de gedachten van anderen en houden daar rekening mee Kinderen kunnen vragen stellen waarvan de antwoorden opzoekbaar zijn kinderen kunnen informatiebronnen op een doeltreffende manier hanteren kinderen kunnen verslag uitbrengen over hun bevindingen kinderen kunnen nauwkeurig waarnemen kinderen kunnen en durven problemen aanpakken soorten boeken bespreken verhaal voorlezen verhaal dramatiseren een goed einde verzinnen aan een verhaal illustraties bij verhaal verzamelen en van onderschriften voorzien woorden die niet gekend zijn opzoeken informatie opzoeken over auteur 1 - lln. hebben positieve houding tegenover ict 2 - lln.gebruiken ict op een verantwoorde manier 5- lln. kunnen ict gebruiken om eigen ideeën creatief vorm te geven 6- lln. kunnen met behulp van ict voor hen bestemde digitale informatie opzoeken, verwerken en bewaren 7- lln. kunnen ict gebruiken bij het voorstellen van informatie aan anderen 8- lln. kunnen ict gebruiken om op een veilige, verantwoorde en doelmatige manier te communiceren

De evolutie 8 Er is geen afzonderlijk leerplan, maar het VVKBaO hanteert wel een "leerlijn basisvaardigheden ICT" 7, die gedetailleerd de opbouw van vaardigheden van kleuteronderwijs tot zesde leerjaar uitzet. Een streepjeslijn duidt aan dat een kind van dat leerjaar kennis heeft gemaakt met activiteiten gericht op dat doel. De leerkracht dient aanzetten te geven. Een vette lijn duidt aan dat het kind dat doel verworven moet hebben in dat leerjaar. Aan die doelen dient systematisch te worden gewerkt. Een gerasterde lijn duidt aan dat het kind die verworven kennis, inzichten, en vaardigheden verder integreert, verdiept en/of verbreedt. De kinderen moeten de termen uit de lijst vlot en correct kunnen gebruiken Deelgebied K 1 2 3 4 5 6 1 De computer bedienen De begrippen beeldscherm, CB1 toetsenbord, muis, printer (afdrukapparaat), actief gebruiken CB2 De startknop van de computer indrukken CB3 De muispijl gericht bewegen over het scherm en aanwijzen CB4 Selectief aanklikken met de muis CB 5 Dubbelklikken Slepen met de muis (selecteren en CB6 verplaatsen door de muisknop ingedrukt te houden) Weten dat de muiscursor (blinker) verschillende vormen kan aannemen CB7 en die vormen kunnen verbinden met de handeling die kan worden uitgevoerd. CB8 Het numeriek blok gebruiken CB9 Het alfanumeriek klavier hanteren Toetsen die gebruikt worden voor CB10 invoer van specifieke tekens hanteren zoals wisseltoets(shift), vergrendeltoets (shift-lock), AltGr, ) Escapetoets, invoertoets (Enter), CB11 terugkeertoets (Back) en wistoets (Delete) hanteren Toetsen zoals Begin (home), Eind (end), vorige pagina (page up), volgende pagina (page down), CB12 pijltjestoetsen... en andere hulpmiddelen (zoals schuifbalken..) die gebruikt worden om snel te navigeren door een document of om een toepassing te hanteren Deelgebied K 1 2 3 4 5 6 2 Het besturingssysteem gebruiken Een programma of document starten/openen door BG1 klikken van een snelkoppeling op het bureaublad

De evolutie 9 BG2 BG3 BG4 BG5 BG6 BG7 Navigeren door het startmenu met de muis om een programma op te starten of een document te openen Een programma of document kunnen opzoeken in de mappenstructuur Bestanden kunnen overzetten van verschillende mediadragers tussen mediadragers onderling Het snelmenu hanteren (door rechts klikken) Een venster maximaliseren, minimaliseren, sluiten, verplaatsen De klembordfunctie kennen en hanteren Deelgebied K 1 2 3 4 5 6 3 Applicatiesoftware gebruiken AG1 Ervaringen opdoen in verband met het openen, doorbladeren en sluiten van een toepassing Ervaringen opdoen in verband met het intikken en AG2 verbeteren van getallen, woorden, eenvoudige zinnen Ervaringen opdoen in verband met het positioneren AG3 van de cursor in een tekst en het selecteren van tekstgedeelten AG4 AG5 AG6 AG7 AG8 AG9 AG10 AG11 AG12 AG13 AG14 AG15 Ervaringen opdoen met het hanteren van een menusysteem en van dialoogvensters Ervaringen opdoen met verplaatsen, opmaken van objecten (figuren, foto s,...) Ervaringen opdoen i.v.m. het vragen van hulp aan de computer (helpfunctie) Het doel en het nut kennen van tekstverwerkingsteken-, presentatie- en bladerprogramma s [browser] Basishandelingen bestanden: nieuw, openen, opslaan, afdrukken Basishandelingen bewerken van elementen uit een document: knippen, kopiëren en plakken, zoeken en vervangen Tekstgedeelten (woord, zin, alinea) opmaken: vet, onderstreept, cursief Tekstgedeelten uitlijnen: links uitvullen, centreren, rechts uitvullen Basishandelingen i.v.m. figuren: invoegen, selecteren, verplaatsen, vergroten, afdrukken Basishandelingen i.v.m. tabellen: invoegen, navigeren, opmaken Een hyperlink (bijv. naar internet) invoegen in een tekstdocument, een blog een mail of presentatie Weten dat er in elke applicatie een helpfunctie is ingebouwd waarmee men zelfstandig een aantal problemen kan oplossen AG16 Creatief combineren van beeld, tekst en/of geluid

10 Deelgebied K 1 2 3 4 5 6 4 Informatie zoeken en verwerken Navigeren en zoeken binnen een toepassing (bijv. IZ1 een educatieve cd-rom) via grafische elementen (pictogrammen) IZ2 Navigeren en zoeken via teksthyperlinks (bijv. in een informatieve cd-rom, in een website ) IZ3 Navigeren en zoeken binnen een website IZ4 Navigeren op het internet: een website-adres (URL) invoeren IZ5 Navigeren op het internet: bestaande adressen in map Favorieten gebruiken IZ6 Webadres opnemen in een persoonlijke favorietenmap IZ7 Zoeken op het internet via zoekrobot IZ8 Enkelvoudige zoekopdracht opstellen en uitvoeren (gebruik van +;-; ;"") IZ9 Informatie ongewijzigd overnemen/afdrukken IZ10 Informatie selectief overnemen/afdrukken IZ11 Informatie ordenen, rubriceren, classificeren... IZ12 Een digitaal naslagwerk (o.a. encyclopedie) raadplegen Deelgebied K 1 2 3 4 5 6 5 Communiceren C1 Een e-mail lezen C2 Een e-mail opstellen, versturen, beantwoorden C3 Een foto, tekening, document als bijlage met een e- mail versturen C4 Een e-mailadres noteren C5 Een adresboek beheren C6 Een chat programma gebruiken C7 Een elektronisch dagboek (blog) gebruiken Als methodiek voor het aanbrengen van technische vaardigheden wordt gesuggereerd: stappenplannen (instructiekaarten) gebruiken voor het aanleren van operationele vaardigheden; occasioneel systematische instructie kan wanneer nodig. De accenten Beginsituatie De verwachting is dat de invoering van de eindtermen ICT in 2007 richtinggevend zal zijn: een uniform kader moet het de scholen mogelijk maken om in dezelfde richting te werken en om de lat voor alle leerlingen gelijk te leggen voor wat betreft het verwerven van de minimaal vereiste vaardigheden, kennis en attitudes. Daarmee moet ook een einde komen aan de ondoorzichtige beginsituatie bij leerlingen die in het secundair starten.

11 Wellicht is het nog wat vroeg om al duidelijk waarneembare resultaten te onderkennen. Het nieuwe leerplan vertrekt wel van de vaststelling dat de eerste effecten van de inspanningen in het basisonderwijs voelbaar zijn bij instromers in de eerste graad. In de geschetste beginsituatie wordt rekening gehouden met een redelijke vertrouwdheid met apparatuur en programmatuur. Wel wordt er op gewezen dat de vaardigheden, omwille van de geïntegreerde aanpak, niet altijd systematisch, coherent en gestructureerd zijn aangebracht. 8 Technische/instrumentele vaardigheden Bij de introductie van de ICT-basiscompetenties is steeds sterk benadrukt dat vaardigheden moeten worden aangeleerd op het ogenblik dat de noodzaak zich voordoet, hetzij met zoeken en proberen, hetzij met hulp van medeleerlingen of van de leraar. De opsteller van de eindtermen wilden door het verwijderen van de technische vaardigheden vooral voorkomen dat het onderwijs zich zou richten op of beperken tot het gradueel aanleren en evalueren van specifieke softwareprogramma s. "De voorgestelde eindtermen kunnen voldoende instrumentele vaardigheid bij leerlingen opleveren, op voorwaarde dat ze op een kwalitatieve en kwantitatieve wijze worden geïntegreerd in de dagelijkse leeromgeving." 9 Van in het begin is dit standpunt op een genuanceerde manier benaderd. In de concepttekst van de Werkgroep ICT VVKBaO lezen we dat "Soms zal de leerkracht het nuttig achten om op bepaalde aspecten van een competentie of een instrumentele vaardigheid in te zoomen, maar de hoofdweg blijft de geïntegreerde aanpak." 10 Men heeft wel degelijk oog voor het feit dat het misschien toch niet altijd vanzelfsprekend is dat bepaalde technische vaardigheden zomaar worden opgepikt. Het hanteren van een leerlijn wijst toch op de betrachting van een zekere systematiek in het verwerven van vaardigheden. Vergelijk bijvoorbeeld het verschil in benadering bij de toelichting bij eindterm 5, De leerlingen kunnen ICT gebruiken om eigen ideeën creatief vorm te geven,.zoals die te vinden is in de uitgangspunten ICT 11 : 2.5 Eindterm/ontwikkelingsdoel 5 Toelichting "ICT kan het creëren faciliteren. Dat betekent dat zij creatief kunnen omgaan met beelden, woorden, eventueel klank. Wij denken aan het maken van een attractieve affiche met woord en beeld, een menukaart, het illustreren van een zelfgemaakte tekst, het maken een elektronische collage, het gebruik van digitale fotografie. De leerlingen kunnen daarbij gebruik maken van de elementaire mogelijkheden die allerlei tekst-, beeld- en tekenprogramma s bieden. Door het aanwenden van ICT krijgen leerlingen bijkomende kansen om hun ideeën te verwezenlijken." en in de tekst van de werkgroep: 12 Dit houdt in Specifieke techn. vaardigheden Activiteiten+ didactische tips De lln. gebruiken beeld, AG5 Ervaringen opdoen met verplaatsen, opmaken van objecten om hun creaties vorm te geven. Voor- De lln. gebruiken verschillende kanalen geluid, foto, tekst, video, of een combinatie ervan om (figuren, foto's, ) beeld: blog, eenvoudig fotobewerkingsprogramma, websites, tekenprogramma, eigen ideeën vorm te geven. AG7 Het doel en het nut kennen De lln. kunnen het meest van tekstverwerking-, teken-, presentatie-, en bladerprogramma's affiches videoclip, portfolio, muziekopname, doeltreffende programma maken,

12 en/of hulpmiddel gebruiken bij het uitvoeren van ICTtaken. De lln. kunnen hun creatie kritisch beoordelen (door zichzelf en door anderen). De lln. kunnen creaties van anderen beoordelen en positieve en negatieve argumenten geven. (browser) AG10 Tekstgedeelten (woord, zin, alinea) opmaken: vet, onderstreept, cursief. AG11 Tekstgedeelten uitlijnen: links uitvullen, centreren, rechts uitvullen. AG12 Basishandelingen i.v.m. figuren: invoegen, selecteren, verplaatsen, vergroten, afdrukken. AG16 Creatief combineren van beeld en geluid. Laat creaties van kinderen door ICT vorm gegeven (vb. weblog, video, tekenprogramma, ) waarderen en kritisch beoordelen. Laat lln. een presentatie maken met foto, tekst, video, geluid over een uitstap, gebeurtenis, Laat lln. kennismaken met diverse media: beeld, woord en geluid. Laat lln. kostenbesparend denken (niet alles afdrukken, afdrukken in kleur, ) Respecteer de auteursrechten Er is altijd als de bekommernis geweest om technisch-instrumentele vaardigheden op systematische manier aan te brengen. Dat wordt als voorwaarde gezien om 1 in het secundair onderwijs systematisch en structureel te kunnen voortbouwen op kennis en vaardigheden verworven in het basisonderwijs; 2 in de eerste graad garanties te creëren voor succesvol verderwerken in de tweede graad; 3 de integratie van ICT te doen slagen. In het vorige leerplan werden deze voorwaarden al onderkend: "de doelstellingen vormen een minimale basis waarmee de eindtermen ICT over de vakken heen kunnen gerealiseerd worden. Het raamplan beschrijft de technisch en instrumentele vaardigheden". Het eigenlijke doel is: leerlingen tot competente ICT-gebruikers maken (d.i. ze hebben de eindtermen verworven) - het middel daartoe: een systematisch aanbrengen van basisvaardigheden: "bij de meeste doelstellingen ligt de klemtoon op het utilitaire aspect: het kunnen is primordiaal." 13 Deze visie wordt in het nieuwe leerplan overgenomen: de basisvaardigheden ICT worden uitdrukkelijk ten dienste gesteld van integratie van ICT in de vakken, maar het leerplan vraagt ook expliciet aandacht "voor de nodige systematiek waarmee de basisvaardigheden ICT dienen aangebracht te worden" 14. Dit leerplan lijkt nog een stapje verder te gaan. Er wordt gesteld dat "voorbije ervaringen met het raamleerplan hebben geleerd dat het aanleren van ICT-basisvaardigheden binnen andere vakken niet eenvoudig is. Het verdient aanbeveling dat in het eerste jaar de doelstellingen van het raamplan ICT worden gerealiseerd in een apart vak." Daardoor worden andere vakken er "niet (mee) belast technische ICT-vaardigheden aan te leren en kunnen ze van meet af aan focussen op het gebruik van ICT ter ondersteuning van de vakdoelstellingen." 15 De scholen blijven echter vrij om te kiezen de gekende scenario's: basisvaardigheden ICT aanbieden: 1 als afzonderlijk vak; 2 geïntegreerd binnen diverse vakken; 3 ondergebracht in het vak Technologische opvoeding; 4 via remediëring.

13 Integratie De grote uitdaging voor de komende jaren zal ontegensprekelijk zijn om een goed evenwicht te zoeken tussen systematiek en spontaneïteit. Ontegensprekelijk komt een geïntegreerde aanpak tegemoet aan een aantal pedagogische verworvenheden van de laatste jaren: leerlingen aanzetten tot actief leren; leerlingen aanzetten tot coöpererend leren; leerlingen zoveel mogelijk zelf hun leerproces te leren sturen. De aanpak ligt eigenlijk al formeel besloten in de twee eindtermen die specifiek voor de eerste graad zijn bedoeld: 9. De leerlingen kunnen afhankelijk van het te bereiken doel adequaat kiezen uit verschillende ict-toepassingen. 10. De leerlingen zijn bereid hun handelen bij te sturen na reflectie over hun eigen en elkaars ict-gebruik. Ervaring opdoen gebeurt experimenterend. Men kan gebruik maken van verschillende oplossingen en middelen voor eenzelfde doel. Maar om dat adequaat te doen, moet men kunnen vergelijken, het voor en tegen afwegen van benaderingen en mogelijkheden in verschillende programma's. Het verdient aanbeveling in het aanwenden van programma's eens verder te kijken dan het traditionele trio tekstverwerker, presentatiepakket, internetbrowser. Ook het leerplan suggereert dit in de toegevoegde voorbeelden 16 Wiki's en blogs laten toe informatieverwerking en informatiepresentatie te benaderen op een manier die aansluit bij het ontwikkelingsniveau van de leerlingen, maar biedt ook mogelijkheden om nader in te gaan op bepaalde ethische aspecten. On line werken biedt een meerwaarde wat samenwerkingsmogelijkheden betreft. Het gebruik van Webquests is een uitstekend middel om paal en perk te stellen aan de alomtegenwoordige kwaal van doelloos ronddwalen resultaten van té open gestelde zoekopdrachten. Zelfstandig werk en remediëring via mogelijkheden van elektronisch leerplatform of e- learning

14 Er zijn de laatste jaren veel bruikbare toepassingen gratis beschikbaar geworden: een (ver van volledig) overzicht: De brochure "Web 2.0 Van installatie tot implementatie" van REN-Vlaanderen is een rijke bronverzameling om bruikbare programma's op het spoor te komen. Er worden een heleboel toepassingen beschreven en de brochure bevat ook een set instructiekaarten voor diverse applicaties. Ze is gratis te verkrijgen bij REN-Vlaanderen of te downloaden van http://www2.renvlaanderen.be/web2/materiaal/web 2.0 Van installatie tot implementatie.pdf Ook op http://www.lerarentools.be zitten verwijzingen naar meestal gratis programma's. Een eenvoudig programmaatje om e-learning pakketten te ontwerpen is Exe. Nederlandse versie met handleiding op : http://www.ictedu.be/exeleren/index.html Voor alles over Webquests (kant-en-klaar, sjablonen, handleidingen) is http://www.webkwestie.nl/ een geschikt portaal. www.webquest.be bevat nog maar zeer weinig voorbeelden. Een elektronisch oefen- en toetsplatform is: www.usolvit.be Cursusmateriaal over "veilig ICT-gebruik" op cd of op http://www2.renvlaanderen.be/veiligheid/ Foto- en videobewerking: http://www2.renvlaanderen.be/multimedia/ en http://www.klascement.net/bis/syllabus/alles/ Achtergronden bij http://www.edublogs.nl/blog/ en http://www.digitaledidactiek.nl/ Als ICT aangeboden wordt binnen andere vakken, ligt het gebruik van meer diverse toepassingen en invalshoeken meer voor de hand. Er worden dan echter hoge eisen gesteld aan het leerkrachtenteam: er moeten dan binnen het team immers dwingende afspraken worden gemaakt over creëren heterogene beginsituatie (hoe lln. zo snel mogelijk op dezelfde lijn krijgen?), wijze van aanpak (manier waarop vaardigheden worden aangebracht), timing (wanneer komen welke vaardigheden aan bod?), wijze van evalueren (hoe ICT-gebruik beoordelen binnen context van verschillende vakken?), Een overzicht van wie wat wanneer heeft gedaan kan er dan ongeveer zo uitzien:

15 ICT-activiteit: klasgroep(en): vak(ken): periode/data: lesonderwerp(en): eindtermen: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 doelstellingen: Organisatievorm: Lesverloop: individueel klassikaal groepswerk evaluatie: Bij integratie in de vakken zal aanbrengen van ICT-vaardigheden ook meer in de tijd gespreid gebeuren. Het integratieproject slechts voor één jaar inplannen is dan geen goed idee.

16 Doelstellingen In het vorige leerplan vonden we de doelstellingen gepresenteerd in de structuur DOELSTELLINGEN - INHOUDEN, bijvoorbeeld: DOELSTELLINGEN 6.2 Verwerking door de computer De rol van de processor in algemene bewoordingen toelichten. De rol van het werkgeheugen (intern geheugen) en de belangrijkste kenmerken ervan toelichten. Zich permanent bewust zijn van de gevaren verbonden aan de vluchtigheid van het werkgeheugen. De eenheden waarmee de capaciteit van een geheugen uitgedrukt wordt, kennen en kunnen gebruiken. Het verband aangeven tussen de capaciteit van een geheugen en de omvang van bestanden. DIDACTISCHE WENKEN INHOUDEN Centrale verwerkingseenheid Capaciteit, vluchtigheid Byte, kbyte, Mbyte, Gbyte, Tbyte, Bij het werkgeheugen enkel de functie (tijdelijke opslag van programma's en gegevens) toelichten, niet ingaan op de technische realisatie zoals de interne busarchitectuur e.d. Wat betreft capaciteit en vluchtigheid voor de gebruiker: wat zijn de gevolgen van een stroomuitval, Ervaringsgericht werken bij capaciteit en eenheid van geheugen. Bijvoorbeeld: hoeveel bytes zijn nodig om een document van één pagina te bewaren. Geen ASCII-codes, geen berekeningen met binaire of hexadecimale codestelsels Die manier van indelen nodigt uit tot "afvinken" van te behandelen leerstof (de inhoud), minder tot realiseren van doelen. Het nieuwe leerplan hanteert die indeling niet meer. In de plaats daarvan geven raamdoelstellingen de grote lijnen aan. De raamdoelstellingen worden verduidelijkt door en doelstellingen onder te plaatsen die aangeven wat met de raamdoelstellingen wordt bedoeld. Deze doelstellingen zijn dus niet bedoeld als limitatieve lijst, ze mogen worden aangevuld als de leerkracht dat nodig vindt. De doelstelling 6.2 uit het vermelde voorbeeld heeft als equivalent in het nieuwe leerplan Raamdoelstelling 1 De belangrijkste kwalitatieve kenmerken van een computersysteem toelichten DOELSTELLINGEN 4.1 Computersystemen De belangrijkste componenten van een computersysteem en hun kenmerken toelichten, onder meer - de processor en zijn snelheid, - het werkgeheugen en de harde schijf en hun grootte, - het beeldscherm en zijn resolutie. De verschillende soorten geheugen in een computersysteem met hun kenmerken onderscheiden: - intern en extern geheugen, - vluchtig en permanent geheugen. De eenheden waarmee de grootte van geheugen wordt uitgedrukt gebruiken en ze kunnen

17 rangschikken. DIDACTISCHE WENKEN Niet ingaan op historische, technisch of commerciële aspecten. Beperken tot actuele apparatuur. De leerinhouden met betrekking tot computers en netwerken vormen geen doel op zich, maar dienen steeds gezien te worden in relatie tot het gebruiken dat de leerlingen ervan zullen maken. Het onderscheid lijkt futiel, maar is toch relevant: raamdoelstellingen zijn ongeveer gelijk te stellen met competenties die de leerlingen geacht worden te bereiken. Wat in de onderliggende doelstellingen wordt vermeld, zijn mogelijkheden om tot de competenties te komen. Dit opzet is niet overal geslaagd. Door de hoofdstuktitels - "4.1 Computersystemen" - worden inhouden toch weer binnengesmokkeld. En niet altijd zijn de raamdoelstellingen gelijk te stellen aan competenties. In het nieuwe leerplan is geen tabel meer toegevoegd met het aantal lesuren (indicatief) per hoofdstuk. De geraamde lestijden zijn wel nog per hoofdstuk toegevoegd. Ze mogen uitsluitend geïnterpreteerd worden als aanduiding voor het relatieve gewicht dat aan de doelstellingen onder het hoofdstuk moet worden gegeven. Het is niet de bedoeling x aantal lessen (aansluitend) aan het onderwerp te weiden. een paar aanvullingen bij de didactische wenken Raamdoelstelling 1 De belangrijkste kwalitatieve kenmerken van een computersysteem toelichten. - absoluut minimum aan "les over" - ter sprake brengen bij bijvoorbeeld benodigde opslagruimte bij bewaren van afbeeldingen, moeilijkheid van filmbewerking op computers met te lage processorsnelheid, uitzicht van websites bij veranderde resolutie, Raamdoelstelling 2 Een goed schijf- en bestandsbeheer nastreven. - altijd binnen context van opdracht, project; - laat ook eens bewaren op bijvoorbeeld Microsofts Skydrive, Google Documenten, Zoho.Docs of soortgelijk; - bewaren geheugenstick (ontkoppelen), branden op cd; - aandacht voor documentnaamgeving - standaarden hanteren; Raamdoelstelling 3 Spontaan zorgzaam omgaan met de computerinfrastructuur van de school. De mogelijkheden van computers in netwerken onderkennen. - gedragscode opstellen voor werken in de computerlokalen;

18 - uitgebreid aandacht voor login in netwerk, in leerplatform, andere - aandacht voor "computerhygiëne": niet te pas en te onpas snelkoppelingen maken of bewaren op bureaublad; Raamdoelstelling 4 De belangrijkste vaardigheden en attitudes verwerven die relevant zijn bij het werken met software Raamdoelstelling 5 Inzichtelijk en efficiënt de belangrijkste mogelijkheden van een tekstverwerker toepassen in realistische voorbeelden. - "aanvaardbare vlotheid" vingerblind; - veel laten werken met al ingevoerde tekst; - hanteer een eindige lijst met do's and don'ts: tekst inspringen met spaties, regels toevoegen voor bladschikking, te pas en te onpas van lettertype/grootte wijzigen, gebruik zachte ipv harde spaties en koppeltekens, opsommingstekens, - geen tabs maar tabellen; - sjablonen gebruiken: eenvoudige modellen voor bijvoorbeeld taak, verslag, niet zelf laten maken; uniformiteit in alle vakken! - opletten al te dicht bij programmaversie te blijven: gebruik "tekstverwerking" in verschillende contexten, bijvoorbeeld on line editor; Raamdoelstelling 6 Inzichtelijk en efficiënt de belangrijkste mogelijkheden van een presentatie pakket toepassen in realistische voorbeelden. - ook hier een lijst met goede praktijk en te mijden technieken hanteren (zie o.a. http://gethelp.library.upenn.edu/workshops/biomed/ppt/dodont.html ) - gelijkvormigheid, afspraken met alle collega's! Raamdoelstelling 7 Vlot en efficiënt informatie zoeken op internet. Uit de gevonden informatie taakgericht en kritisch keuzes maken. - overweeg gebruik van webquests i.p.v. open gebruik; - controleer eens op plagiaat: tekstfragmenten in zoekprogramma intypen of: mogelijk in elov (zie nascholing VVKSO 0910/02/023 EloV: wat is nieuw in Blackboard 9? Sessie voor elov-schoolverantwoordelijken); mogelijk in Smartschool (extra te betalen, voorwaarden op www.smartschool.be); http://www.plagiarismdetect.com/ (gratis na registraties) Raamdoelstelling 8 Vlot, efficiënt en correct communiceren via het internet.

19 - altijd in context van opdracht, project - aandacht voor problemen verzenden grote bestanden, andere oplossingen? Raamdoelstelling 9 Aandacht hebben voor correcte en beleefde communicatie via het internet en e-mail. - altijd in context van opdracht, project; Raamdoelstelling 10 Bewust zijn van de gevaren die verbonden zijn aan het gebruik van internet en e-mail. - zie hoger Cursusmateriaal over "veilig ICT-gebruik" op cd of op http://www2.renvlaanderen.be/veiligheid/ Raamdoelstelling 11 Efficiënt eenvoudige handelingen op grafische objecten en multimediale bestanden uitvoeren in realistische voorbeelden. - altijd in context van opdracht, project; Raamdoelstelling 12 Enkele vaardigheden en attitudes verwerven die relevant zijn bij het ergonomisch werken met computers. uitsluitend attitudevormend, wat niet belet dat kan gewezen worden op principes Evaluatie Ook hier zal moeten gezocht worden naar een oplossing die tegenstrijdigheden verzoent. Enerzijds: het leerplan formuleert doelstellingen, evaluatie moet duidelijk maken of de doelstellingen zijn bereikt of niet. Anderzijds: de eindtermen moeten nagestreefd worden, niet noodzakelijk bereikt; evalueren van de ICT-competenties is dus niet aan de orde. 17 Het leerplan stelt voor: permanente evaluatie en diagnostische procesevaluatie. Assessment is de wat modieuzere term voor diagnostische procesevaluatie. De klemtoon moet liggen op integratie van instructie en evaluatie: bezorg de leerling de informatie die hij nodig heeft om zich te verbeteren. De moeilijkheid is dat de doelstellingen grotendeels vaardigheden en attitudes beschrijven, en dat de competenties worden aangebracht middels meer constructivistische onderwijsleeromgevingen zoals samenwerken, zelfstandig werken, enz.. Klassieke tests werken niet in zo een omgeving. Een paar suggesties: Beoordeel altijd een volledige opdracht, werkstuk, project, uiteraard aan de hand van een gekende lijst van criteria.

20 Leg beoordeling voor een stuk bij de leerling zelf: door hem de kans te geven zichzelf te verbeteren (na gewezen te hebben op tekortkomingen), door evaluatiegesprek, Maak consequent gebruik van een portfolio waarin ook misstappen en mislukte pogingen terechtkomen. Zeker wanneer gekozen is voor de integratie van ICT-basisvaardigheden in verschillende vakken, is een portfolio een aangewezen middel om overzicht te behouden. Hou rekening met wat de leerling doet met beoordeling van vorige soortgelijke opdrachten. 1 De plaats van ICT in het secundair onderwijs, mededeling M-VVKSO-2000-57 2 Informatie- en communicatietechnologie, 1e graad 1e leerjaar A en/of 2e leerjaar, raamplan secundair onderwijs, D/2007/7841/037,Brussel, 2007, p. 9 3 Delcour, Daniel, ICT-eindtermen in het gewoon en buitengewoon basis-en secundair onderwijs: karwei of opportuniteit? in: ICT-eindtermen in school- en klaspraktijk, Plantyn 2008, p. 29-99 4 Delcour, Daniel, 2008, p. 46, 48 5 ICT-competenties in het basisonderwijs, via integratie naar ICT-competentie, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Departement Onderwijs, 2004, p. 7 http://www.ond.vlaanderen.be/dvo/ict/brochurebao/indexbrochure.htm 6 Werken aan de realisatie van ICT-leerplandoelen en -eindtermen, werkgroep ICT, versie 2008-5-15, VVKBaO, 2008, p. 8 http://media.vsko.be/vademecumict/pdf/2008-05-15_concretisering_eindtermen.pdf 7 Werken aan de realisatie van ICT-leerplandoelen en -eindtermen, 2008 8 Informatie- en communicatietechnologie, eerste graad eerste leerjaar A en/of tweede leerjaar, raamplan secundair onderwijs, D/2009/7841/048, p. 12 9 Waarom zijn er geen technische of instrumentele vaardigheden? http://www.ond.vlaanderen.be/ict/beleid/etfaq/ 10 Werken aan de realisatie van ICT-leerplandoelen en -eindtermen, werkgroep ICT, p.13 11 http://www.ond.vlaanderen.be/dvo/basisonderwijs/lager/uitgangspunten/ict.htm 12 Werken aan de realisatie van ICT-leerplandoelen en -eindtermen, werkgroep ICT, p.29