Inhoud Inleiding 7 1 Wat is ingebeelde lelijkheid of bdd? 9 1.1 Inleiding 9 1.2 De kenmerken van bdd 9 1.3 bdd: preoccupaties en gedragingen 15 1.4 Van normale ontevredenheid naar bdd 21 1.5 Hoe ontstaat bdd? 27 1.6 Bijkomende problemen 35 1.7 Samenvatting 38 2 bdd en cosmetische behandeling 39 2.1 Inleiding 39 2.2 Hoe vaak kiezen mensen met bdd voor een cosmetische behandeling? 40 2.3 Wanneer helpt een cosmetische behandeling wel en wanneer niet? 41 2.4 Hoe maak je een verstandige keuze tussen een cosmetische behandeling en een psychiatrische behandeling? 43 2.5 Samenvatting 44 3 bdd en de psychiatrische behandeling 45 3.1 Inleiding 45 3.2 Stoppen van dwangmatige handelingen en doorbreken van vermijdingen 46 3.3 Interventies om het bdd-leed te verzachten 49
3.4 Wat kun je zelf doen en wat kan je omgeving doen? 58 3.5 Samenvatting 60 Tot slot 62 Bijlage 1: Locaties in het uiterlijk 63 Bijlage 2: Cosmetische behandelingen 65 Bijlage 3: Dwanghandelingen van een fictieve patiënt 68 Bijlage 4: Dwanghandelingen, aangevuld met genormaliseerde gedragingen 69 Bijlage 5: Vermijdingen 71 Bijlage 6: Vragenlijst lichaamsattitude 72 Literatuur en websites om je verder te informeren 78 Geraadpleegde literatuur 79 Over de auteur 80
Inleiding Als je willekeurig mensen vraagt naar de tevredenheid met hun uiterlijk zul je van de meesten wel een enkel minpuntje te horen krijgen. Bijna niemand ziet zichzelf als volmaakt, maar meestal lijdt men daar niet onder. Als je zelf wel last hebt van je uiterlijk, zul je ongetwijfeld herkennen dat mensen tegen je hebben gezegd dat iedereen wel iets heeft. Maar voor jou voelt het alsof die anderen het leven goed voor elkaar hebben, geen gevoelens van onzekerheid kennen en in feite alles in het leven kunnen krijgen wat ze maar willen: een leuke baan, een relatie, vrienden, et cetera. Voor jou zelf voelt het steeds alsof je uiterlijk je in de weg staat om een gelukkig leven te leiden en om succesvol te zijn in relaties en werk. Hoe kan het toch dat jij daar zo mee tobt, terwijl anderen ogenschijnlijk gemakkelijk met zichzelf in de wereld kunnen staan? Daarover gaat dit boek. Je zult er al lezend achterkomen dat er een verschil is tussen lelijk zijn en je lelijk voelen. Ook zal blijken dat je nare gevoel over je uiterlijk bijna altijd betrekking heeft op je gevoel van ontevredenheid over andere zaken in je leven. Je hebt bijvoorbeeld last van onverwerkte emoties, van sociale angst en verlegenheid, of van een depressie. Sociale angst wil zeggen dat je je in gezelschap niet op je gemak voelt, zeker in situaties waarin ook nog de aandacht op je gevestigd is. Daarom is het nare gevoel ook niet op te lossen met veranderingen in je uiterlijk. De fixatie op je uiterlijk lijkt een samenvatting te zijn van 7
de ellende in je leven. Waar het dan wel om gaat? Ik nodig je uit om dit boek te lezen! In het eerste hoofdstuk wordt uit de doeken gedaan wat de kenmerken zijn van ingebeelde lelijkheid, verstoorde lichaamsbeleving of Body Dysmorphic Disorder (bdd). Voor het leesgemak zal ik vanaf nu steeds de term bdd gebruiken, omdat deze term gebruikt wordt in de medische wereld, bijvoorbeeld door psychologen en psychiaters. Je zult zien dat het gaat om een emotionele stoornis, die als psychiatrische aandoening bekend is. Ik ga in op de mogelijke oorzaken en op de in stand houdende factoren van bdd, dus waarom het niet zomaar weggaat. Ook de gevolgen licht ik toe. In het tweede hoofdstuk besteed ik veel aandacht aan het fenomeen cosmetische behandeling (bijvoorbeeld plastische chirurgie of een dermatologische behandeling). Dit is niet toevallig gekozen, omdat veel bdd ers de oplossing van hun probleem zoeken in een medisch-cosmetische behandeling. Vervolgens beschrijf ik in het derde hoofdstuk de (psychiatrische en psychotherapeutische) behandelmogelijkheden van bdd, wat je er zelf aan kunt doen en waar je professionele hulp kunt vinden. Ik hoop van harte dat je na het lezen van dit boek meer begrip voor je eigen leed hebt gekregen, dat je beseft dat het hier om een ernstig emotioneel probleem gaat en dat er echt wat aan te doen is, zonder dat je uiterlijk verandert. 8
1 Wat is ingebeelde lelijkheid of bdd? 1.1 Inleiding Ingebeelde lelijkheid, stoornis in de lichaamsbeleving, dysmorfofobie, Body Dysmorphic Disorder (bdd): het zijn allemaal benamingen voor hetzelfde emotionele probleem. Mensen die aan bdd lijden, hebben een sterk negatief gevoel over hun uiterlijk. Sterker nog: ze voelen zich lelijk. Het kan daarbij gaan om een vermeende grote neus, afstaande oren, te dikke bovenbenen, een rare kaaklijn, een afzichtelijke huid, et cetera. Allemaal uiterlijkheden die in de beleving van degene met bdd onvolkomen of zelfs afzichtelijk zijn. Daarbij voel je een sterke drang om dat lichaamsdeel te veranderen, op wat voor manier dan ook. Een buitenstaander zal je vermeende onvolkomenheid niet opmerken, of hooguit een beetje, zoals iedereen wel iets heeft. De nare gevoelens die iemand over zijn uiterlijk heeft, worden meestal niet door de omgeving begrepen. In dit hoofdstuk beschrijf ik de officiële kenmerken van bdd, andere psychische aandoeningen die gepaard gaan met bdd, het verschil tussen normale ontevredenheid over het uiterlijk en bdd, de mogelijke oorzaken en de in stand houdende factoren, en de vaak dramatische gevolgen voor iemands leven. 1.2 De kenmerken van BDD Joep is 31 als hij zich meldt voor een intake bij een ggz-instelling. De directe aanleiding om hulp te zoeken was een verbroken relatie. De relatie had 9
weliswaar kort geduurd, maar hij was erg depressief geworden nadat zijn vriendin de relatie verbrak. De recente breuk was voor hem een bevestiging dat hij lelijk is, hoewel zijn ex-vriendin dat nooit tegen hem heeft gezegd. Wel vond ze hem te stil en teruggetrokken, en dat benauwde haar. Gaandeweg het eerste gesprek erkent Joep dat hij zich altijd al onzeker heeft gevoeld over zijn uiterlijk. Dit is begonnen rond zijn veertiende jaar. Hij werd toenemend ontevreden over zijn uiterlijk, vond zijn haar stom zitten, was ontevreden over zijn eihoofd zoals hij het zelf noemde, schaamde zich voor zijn oren en vond zijn ogen debiel staan als hij lachte. De ontevredenheid werd een obsessie voor hem rond zijn zestiende jaar. Hij herinnert zich nog heel duidelijk een voorval waarbij hij met zijn familie in een restaurant zat. Ongelukkigerwijs zat hij precies tegenover een grote wandspiegel, zodat hij zijn gezichtsuitdrukkingen steeds kon zien. Vanaf dat moment kon hij de gedachte niet meer van zich afzetten dat hij eruitzag als een mongool. Op de middelbare school was Joep al wat verlegen en werd hij soms gepest. Vanaf zijn zestiende begon hij vaker contacten te vermijden, en waar mogelijk ook confrontaties met zijn uiterlijk. Hij vergeleek zich steeds met andere jongens en mannen die er in zijn ogen altijd beter uitzagen en meer kans hadden om een vriendin te krijgen. Dit was Joep tot zijn eenendertigste nog nooit gelukt. In al die jaren heeft Joep zich erg geschaamd voor zijn uiterlijk en was hij vaak vele uren per dag bezig met het goed doen van zijn haar, wenkbrauwen bijwerken, het doen van kaakspieroefeningen om zijn kaaklijn strakker te krijgen en het piekeren over zijn lelijkheid. Als hij nou eens aantrekkelijker zou zijn, dan kon hij tenminste ook een vriendin krijgen, zo was zijn gedachte. Joep heeft het vwo afgerond, maar heeft sindsdien altijd magazijnwerk gedaan. Hij kon zich niet voorstellen dat hij net als anderen zou gaan studeren. Hij zou toch geen aansluiting vinden met studiegenoten, dacht hij. Hij verlangt heel erg naar een normaal leven met vrouw, kinderen en vrienden, maar zijn uiterlijk zit hem in de weg. Een normaal leven leiden, dat zit er voor hem niet in, is de overtuiging van Joep. Hij heeft weinig contact met vrienden en familie. Als de psycholoog hem voorlegt dat zij niets opvallends of raars kan ontdekken aan zijn uiterlijk, kan hij dat niet geloven. Dat zegt ze zeker om mij gerust te stellen, denkt hij. 10
Voor iemand die geen bdd heeft, is het vaak lastig voor te stellen dat iemand zich zo rot kan voelen over zijn uiterlijk. De volgende oefening geeft je een beetje een idee hoe bdd voelt. Stel je voor dat je net je sportkleding hebt aangetrokken om te gaan sporten. Je wordt onverwacht opgehaald door je partner om naar een galafeest te gaan. Je partner heeft je nette feestkleding al meegenomen, je hoeft je alleen nog maar te verkleden ergens vlak bij de feestzaal. In de verkleedruimte kom je tot de ontdekking dat je partner alles bij zich had behalve je nette schoenen. Tijd om deze op te halen is er niet, je moet met je sportschoenen onder je nette kleding de zaal binnengaan. Laat deze situatie eens op je inwerken Wat merk je? Waarschijnlijk gaat al je aandacht naar je schoenen. In je verbeelding worden ze steeds groter en belachelijker, en je bent bang dat anderen het zien (zelfs als je kleding aan hebt die de schoenen min of meer bedekt). Voor de meesten zal ontspannen feestvieren er niet meer bij zijn. Natuurlijk is de bovenstaande situatie geen realistisch voorbeeld. Bovendien staan sportschoenen inderdaad raar onder een galajurk of galapak. Overigens staan prachtige schoenen ook raar onder sportkleding! Maar het gaat om het gevoel: iemand met bdd heeft ditzelfde gevoel ten aanzien van zijn uiterlijk, en dat terwijl er meestal niets afwijkends te zien is. De definitie van bdd In de dsm-iv, het officiële diagnostische handboek van de psychiatrie, wordt bdd als volgt omschreven: A. Preoccupatie met een vermeende onvolkomenheid van het uiterlijk. Indien er een geringe lichamelijke afwijking aanwezig is, dan is de ongerustheid van betrokkene duidelijk overdreven. B. De preoccupatie veroorzaakt in significante mate lijden of beperkingen in het sociaal of beroepsmatig functioneren of het functioneren op andere belangrijke terreinen. C. De preoccupatie is niet eerder toe te schrijven aan een andere psychische stoornis (bijvoorbeeld ontevredenheid over de lichaamsvorm en omvang bij anorexia nervosa). 11
Preoccupatie wil zeggen: je moet er de hele tijd aan denken, je bent continu bezig met je uiterlijk en de nare gevoelens die dat geeft. Je kunt het maar niet van je afzetten en de gedachten aan je uiterlijk beheersen een groot deel van je leven. Oftewel: je wordt volledig in beslag genomen door de gedachten en gevoelens over je uiterlijk. En dat op een negatieve manier. De vermeende onvolkomenheid wil zeggen dat je zelf vindt dat er iets aan je uiterlijk mankeert, terwijl anderen dat niet vinden. Jouw idee over je uiterlijke onvolkomenheid wordt niet gedeeld door anderen. Het mankement kan een detail zijn, bijvoorbeeld je neus, je huid of je kaaklijn. Maar het kan ook je hele gezicht of zelfs je hele persoon betreffen. In dat laatste geval voel je je in je totaliteit lelijk. Als anderen al een afwijking kunnen ontdekken aan je uiterlijk, staat dat niet in verhouding tot wat je er zelf van vindt. Dat is lastig voor jezelf, maar ook voor je naasten. Je kunt het er namelijk bijna niet over hebben of je krijgt te horen dat je mooi bent, goed zoals je bent, dat je je niet moet aanstellen; of je merkt dat anderen het echt niet begrijpen. Omdat je uiterlijk zo overheersend is in jouw leven, kun je dus een groot deel van je belevenissen niet delen met anderen. Isolement en gevoelens van eenzaamheid zijn dan vaak het gevolg. Vervolgens lijd je in significante mate onder je klachten. Significant betekent dat je aanmerkelijk lijdt, de klachten spelen een belangrijke rol in heel je functioneren. In feite zul je steeds het gevoel hebben dat het leven voor jou niet verder kan met dit uiterlijk. Pas als je je lelijkheid hebt opgelost, gaat de wereld voor je open: dan pas kun je een relatie hebben, kun je verder met studie of werk en zul je succesvol, of domweg gelukkig zijn. Althans, dat denk je. Verderop in dit hoofdstuk ga ik in op de gevolgen van bdd. En in hoofdstuk 3 zul je zien dat een geslaagd sociaal en maatschappelijk leven van heel andere zaken afhangt dan van je uiterlijk. bdd of een andere psychische stoornis? Ontevredenheid over het lichaam kan onderdeel zijn van een andere psychische stoornis. Een van de bekenste stoornissen in dit verband is anorexia nervosa. Bij deze aandoening vind je jezelf 12