Matonge wijkwandeling Vademecum bij doe-boekje voor jongeren
Inleiding De Matongewijk aan de Naamse Poort in Elsene staat bekend als één van de belangrijkste ontmoetingsplaatsen van Afrikanen uit Brussel, België en daarbuiten. Maar Matonge is nog veel meer dan dat. Handelaars, bewoners en bezoekers uit meer dan honderd verschillende landen kruisen er dagelijks elkaars pad. Samen geven zij een eigentijdse interculturele wending aan de ontwikkeling van een stukje Brussel dat sinds het eind van de 19de eeuw prat gaat op zijn kosmopolitische karakter. De hoofdbedoeling van de Matonge wijkwandeling die Jeugd en Vrede samen met GC Elzenhof aanbieden is jongeren gedurende enkele uren te laten participeren in en nadenken over stedelijkheid en interculturaliteit vanuit een klein stukje Brussel met zijn specifieke geschiedenis en zijn onzekere toekomst. Om deze participatie en reflectie te versterken is er een doe-boekje met een zevental opdrachten. Dit vademecum helpt begeleiders en leerkrachten om deze opdrachten te omkaderen. Naast het doe-boekje en het vademecum is er de reisgids Op zoek naar Matonge, die vanaf september 2008 beschikbaar zal zijn. Daarin vind je meer uitgebreide historische, sociaal-economische en culturele gegevens met betrekking tot Matonge. Zowel het doe-boekje als dit vademecum zijn opgebouwd aan de hand van zeven thema s die ook terugkeren in de reisgids Op zoek naar Matonge. 2
De Matongewandeling Inhoud De wijkwandeling in Matonge bestaat uit twee delen. Eerst is er een inleiding die bestaat uit een videofilm en een korte bespreking. In de videofilm tonen vier jongeren van in en om Matonge op een eigenzinnige manier hoe zij de wijk bekijken en beleven. In de korte bespreking die daarop volgt wordt het verband gelegd tussen wat in de film te zien is en de zeven hoofdthema s van de wandeling. Deze thema s zijn: 1. Is dit Matonge? De grenzen van de wijk in ruimte en tijd; 2. De verschillende functies van de wijk: wonen, handel en ontspanning; 3. Nationale en culturele diversiteit; 4. Matonge als handelsruimte en wereldkeuken ; 5. Het Afrikaanse profiel en de koloniale en postkoloniale geschiedenis van de wijk; 6. Gebruik en schaarste van de publieke ruimte in de wijk; 7. Heden en verleden van de sociaal-culturele activiteit in de wijk. 3
Elk van deze zeven thema s correspondeert met een opdracht uit het doe-boekje. Deze zeven opdrachten worden ingeleid met een algemene opdracht die erin bestaat dat de jongeren het traject van hun wandeling aanduiden op een kaart. Op die manier vragen we aandacht voor de twee meest essentiële dimensies van het wandelen: de ruimtebeleving doorheen de tijd. Doelstellingen Hoewel de wandeling ook jongeren uit het Brussels Gewest aantrekt, is de voornaamste doelgroep jongerengroepen uit Vlaanderen. Jarenlange ervaring leert dat jongeren uit Vlaanderen relatief weinig voeling hebben met en vaak een eenzijdig beeld hebben van Brussel in het algemeen en van haar sterk geglobaliseerde wijken in het bijzonder. De bedoeling van de wijkwandeling in Matonge is vooral om deze situatie te remediëren. Ten eerste willen we jongeren eventjes laten meegaan met en stilstaan bij het reilen en zeilen van een Brusselse wijk. Een noodzakelijk ingrediënt daarvoor is interactie. Deze interactie wordt reeds in gang gezet tijdens de inleiding van de wandeling. In de videofilm bekijken jongeren de wijk door de ogen van jonge wijkbewoners. Tijdens de wandeling zorgen de opdrachten uit het doe-boekje ervoor dat jongeren actiever gaan kijken naar, nadenken over en interageren met de wijk en haar bewoners en gebruikers. Dergelijke interactie is zeer belangrijk om jongeren voeling te laten krijgen met onbekenden en vooral met de diversiteit (qua afkomst, qua taal, qua communicatiestijl, qua opvattingen, enz.) van die onbekenden. Dit moet voor de wandelaars niet alleen een meer doorleefd beeld opleveren van de wijk maar ook een meer gediversifieerd beeld. Dit is de tweede belangrijke doelstelling van de wandeling. Matonge wordt vaak voorgesteld als een stukje Afrika in Brussel. De wandeling heeft niet als bedoeling om dit idee te ontkrachten maar wel om het te diversifiëren. Onder het Afrikaanse label van Matonge gaat namelijk een bijzonder meervoudige realiteit schuil. 4
1. Traject [Individuele opdracht] Thema/doelstelling Verkennen van de grenzen van de wijk die veranderen in ruimte en tijd Opdracht Het traject van de wandeling ligt niet vast. Het varieert volgens de beslissing van de gidsen in samenspraak met de begeleiders/de leerkrachten en de jongeren zelf. Belangrijke afwegingen voor de bepaling van het parcours zijn de samenstelling van de groep wandelaars, specifieke evenementen of tijdelijke bezienswaardigheden in de wijk alsook het moment van de dag. Het werken met een variabel, contextgevoelig parcours is een doelbewuste keuze. Het kadert in ons algemeen idee dat Matonge geen vaststaand gegeven is, onderhevig is aan het perspectief of de verwachting van waaruit men de wijk bekijkt en de toevallige, geplande of terugkerende gebeurtenissen die de aanblik en het karakter van de wijk veranderen. Zoals in de reisgids uitvoerig wordt verteld is Matonge op een doordeweekse middag amper te vergelijken met de wijk op zaterdagavond: een totaal ander publiek en een reeks andere activiteiten doen Matonge uitzetten en krimpen, rustiger en luidruchtiger worden waardoor het karakter van de wijk verandert. 5
Op de kaart in het doe-boekje (en hieronder) is de zone die in geel (of in lichtgrijs) is aangegeven één van de vele manieren waarop Matonge kan worden omschreven. Zoals je ziet vormen de Elsense en de Waversesteenweg de centrale assen die naar elkaar toelopen ter hoogte van de Naamse Poort. De straten die deze twee assen verbinden zijn achtereenvolgens de Vredestraat, de Ernest Solvaystraat en de Francartstraat. De vierde, ultieme verbinding wordt gevormd door de Galerie d Ixelles, de bekende overdekte winkelgalerij die vaak als het hart van Matonge wordt beschouwd. Begeleiding/Praktisch Markeer, net als de jongeren, het traject van de wandeling. 6
2. Wonen, werken en ontspannen [Groepsopdracht] Thema/doelstelling Aandacht vragen voor de verschillende functies van de wijk: wonen, handel en ontspanning. Opdracht De opdracht bestaat achtereenvolgens in: 1. Detecteren van de verhouding tussen de handels- en woonfunctie in de wijk. De vier straatsegmenten hebben een sterke handelsactiviteit op de benedenverdieping; het aantal volledige woonpanden is op één hand te tellen. De verschillen tussen de segmenten 1 en 2 is vooral gelegen in het soort handelsactiviteit (punt 2 hieronder) en de relatieve bewoningsgraad van de appartementen (punt 3 hieronder) 2. Detecteren van de voornaamste handelsactiviteiten in de wijk. Straatsegmenten 1 tonen een nogal typische Matonge winkelstraat-activiteit: voeding, kleding ( pagnes ), juwelen, telecom en reizen zijn de voornaamste producten. Straatsegmenten 2 hebben vooral horeca-activiteit. Maar ook daar is een aanzienlijk verschil. Het segment in de Lang-levenstraat telt bijna exclusief Afrikaanse restaurants terwijl het segment in de St-Bonifaasstraat ook Mediterrane en Aziatische keuken aanbiedt. 3. Inschatten van de problematiek van woongelegenheid in straten met een sterke handelsactiviteit. In de segmenten 1 is er behoorlijk meer leegstand en algemene verloedering van de appartementen dan in de segmenten 2. Zeker in de sjiekere St. Bonifaasstraat is de leegstand bijna nihil. De beperkte leegstand in straatsegment 2 is niet te wijten aan verwaarlozing maar het gevolg aan het omgekeerde: nieuwbouw en renovatie met hogere huurprijzen tot gevolg. Begeleiding De vergelijking van de vier straatsegmenten leert welke de gelijkenissen en verschillen zijn qua functies binnen een bepaalde wijk en straat. 7
3. Taal en nationaliteit [Groepsopdracht] Thema/doelstelling Aandacht vragen voor de diversiteit naar taal en nationaliteit bij de gebruikers van de wijk. Opdracht 1. Detecteren van nationaliteiten en talen van mensen in de wijk. Deze oefening toont ten eerste het multinationale karakter van Matonge aan. Zoals in de reisgids Op zoek naar Matonge wordt beschreven is de aanwezigheid van niet-belgen in Matonge aanzienlijk. Qua bewoning valt vooral de sterke aanwezigheid van Europeanen op, met Fransen en Italianen op kop. Terwijl het aandeel van de Afrikanen onder de bewoners van Matonge beperkt is, is dit helemaal niet het geval wanneer we kijken naar de gebruikers/bezoekers. Zeker op momenten buiten de kantooruren en tijdens de weekends zakken vooral mensen van Afrikaanse origine naar Matonge af om te winkelen, voor allerlei schoonheidszorgen of voor een gezellige babbel in een van de cafés of restaurants. Naast nationaliteit vraagt deze oefening aandacht voor meertaligheid. Enerzijds is het belangrijk oog te hebben voor de relatie tussen taal en nationaliteit maar ook voor de afwezigheid daarvan: sommige jongeren gaan misschien Franssprekende Vlamingen of Engelssprekende Tanzanianen rapporteren. In de reisgids Op zoek naar Matonge vind je hierover meer gegevens. Om de jongeren bewuster te maken van meertaligheid wijst het derde luik van deze opdracht naar de verbanden tussen enerzijds taal en anderzijds plaats of sociale context. Zo zullen bepaalde mensen zeggen dat ze thuis hun moedertaal spreken, verklaren dat ze Frans spreken bij het winkelen en op restaurant ergens in Matonge de gelegenheid hebben om onder vrienden Lingala te spreken. 2. Detecteren van meertaligheid van publieke teksten. Deze oefening ligt in het verlengde van de vorige en vraagt aandacht voor taaldiversiteit en taalgebruik in de vele opschriften van affiches en andere publieke teksten. Wat taaldiversiteit betreft is het belangrijk oog 8
te hebben voor talen, zoals het Engels, die in Matonge minder gesproken worden maar meer voor visuele communicatie gebruikt worden. Qua taalgebruik is het belangrijk oog te hebben voor de ongebruikelijke spelling van bepaalde woorden, voor originele lay-out of neologismen. Begeleiding/Praktisch Het is belangrijk de jongeren voor de start van deze opdracht te herinneren aan de spelregels zoals beschreven vooraan in het doe-boekje. Naast het noteren van nationaliteit en meertaligheid van mensen, vragen de jongeren eerst naar de voornaam van hun gesprekspartners. Dat is belangrijk opdat ze ieder mens als een volwaardig individu benaderen en niet als een vertegenwoordiger van een land of een taalgroep. 9
4. Eten en drinken [Groepsopdracht] Thema/doelstelling Matonge leren kennen als handelsruimte en als wereldkeuken Opdracht De oplossingen zijn als volgt: Okra, Gombo, Ladies Fingers Hoe kun je dit klaarmaken? Grillen (krokant) of stoven (wordt een slijmerige massa) Casava, Maniok Waar wordt dit gegeten? Afkomstig uit Zuid-Amerika heeft maniok zich verspreid over de hele wereld, naar Azië, naar Afrika waar het voor vele mensen basisvoedsel is, en met de migratie van Aziaten en Afrikanen naar Europa. Bananes Plantain, Bakbananen Waar wordt dit gekweekt? Vanuit Azië verspreidde de bakbanaan zich over de hele wereld en groeit vooral in tropische en subtropische gebieden Papaya Hoe smaakt dit? Heel erg zoet maar sommige mensen vinden dat het naar urine ruikt en sprenkelen een beetje citroensap op het vruchtvlees om die geur te doen verdwijnen. Suikerriet, Canne sucre Hoe eet je dit op? Kauwen tot alle zoete smaak weg is, wat overblijft uitspuwen. Begeleiding/Praktisch Deze oefening vraagt aandacht voor de glokalisering van onze keuken. Het woord glokalisering is een samenstelling van globalisering (verwereldlijking) en lokalisering. Wat globalisering betreft zien we hoe groenten en fruit de hele wereld rond reizen. Anderzijds is er een sterke lokalisering die erin bestaat dat mensen bepaalde groenten en fruit beschouwen als typisch voor een bepaalde plaats, een bepaald land of een continent. De Vlaamse aardappel of de typische Afrikaanse maniok zijn uitingen van glokaliteit. Opnieuw is het belangrijk de jongeren te wijzen op de spelregels uit het doe-boekje. 10
5. Matonge, Afrika en de koloniale geschiedenis [Individuele opdracht] Thema/doelstelling Het Afrikaanse profiel en de koloniale en postkoloniale geschiedenis van de wijk leren kennen. Opdracht 1. De Cinéma Vendôme maakt deel uit van de Koninklijke Schenking van Leopold II aan de Belgische staat. De Koninklijke Schenking omvat vastgoed en andere rijkdom die Leopold II grotendeels had opgebouwd door de exploitatie van zijn persoonlijke kolonie, de Kongo Vrijstaat. 2. Tijdens de koloniale periode (1908-1960) huisvestte de Stassartstraat twee verenigingen van (ex-)kolonialen: de Royal Union Coloniale Belge en de Union des Femmes Coloniales. In de jaren 50 installeerden er zich de eerste zwarte nachtclubs met muziek uit Afrika (rumba) en Amerika (jazz, soul). Dit zette de toon voor het postkoloniale zwarte en Afrikaanse uitgangsleven van de wijk. 3. Het standbeeld is van Charles Woeste, parlementslid en minister onder Leopold II wiens koloniale onderneming hij verdedigde. Hoewel hij volksvertegenwoordiger was van Aalst (zie Priester Daens ) woonde hij lange tijd in Elsene. 11
4. l Horloge du Sud is een Afrikaans cultureel centrum en restaurant dat haar naam onleent aan het voormalige restaurant l Horloge aan wat nu het Marsveldplein is. In de jaren 50 was l Horloge een ontmoetingsplaats van kolonialen en Afrikanen. Begeleiding/Praktisch Het vinden van de antwoorden op deze vragen is niet evident. Een aantal nuttige gegevens zijn al meegegeven tijdens de inleiding. Help de jongeren daaraan herinneren. Wijs hen ook op andere bronnen, bijvoorbeeld de tekst van het plaket op het monument van Woeste of aan zijn vroegere woonplaats in de Napelsstraat 15. 12
6. Opzij, opzij, opzij [Individuele opdracht] Thema/doelstelling Aandacht voor de gebruikers en bezoekers van de wijk alsook de schaarste aan publieke ruimte. Opdracht Het voornaamste in deze opdracht is het observeren van mensen en activiteiten in de publieke ruimte. Deze oefening vraagt terug aandacht voor de diversiteit van de mensen die gebruik maken van de wijk, met name hun leeftijdscategorie. Alle personen die van het stukje voetpad gebruik maken, worden geteld en ondergebracht in drie leeftijdscategorieën: kinderen (0-12j), jongeren (12-25j) en volwassenen (+25j). Al naargelang het moment van de dag en het feit dat het om een werkof verlofdag gaat zullen de resultaten van de tellingen heel erg verschillen. Op zaterdag bijvoorbeeld zullen er opmerkelijk meer kinderen en jongeren geteld worden. Echter, Matonge heeft vooral aantrekkingskracht voor volwassenen (+25j). Ondanks de pogingen van bv. Espace Matonge om met jongerenactiviteiten de wijk aantrekkelijker te maken voor jongeren, blijven ze er grotendeels weg. De winkels en het uitgangsleven van Matonge is vooral voor ouderen interessant. Eén uitzondering vormen misschien de kapperssalons waar ook veel kinderen en jongeren gebruik van maken. Tellingen in de buurt van kapsalons kunnen dus atypische resultaten geven. Vervolgens worden de objecten geïnventariseerd. Samen met de menselijke lichamen bevolken zij de schaarse publieke ruimte waarbinnen zich een veelheid aan verschillende activiteiten afspelen gaande van het uitstallen van koopwaar, het installeren van een terrasje, het plaatsen van reclameborden en verkeersborden, de auto parkeren, of fietsen stallen. Activiteiten die geen gebruik maken van objecten zijn bijvoorbeeld wandelen, een babbeltje slaan, rondjes lopen (op iemand wachten), enz. Begeleiding/Praktisch Aan de hand van deze oefening kunnen de jongeren aandacht hebben voor (a) de aanwezigheid/plaats van hun leeftijdsgenoten in de wijk als ontmoetingsruimte en (b) de mate waarin het voetpad als publieke ruimte overbevraagd is. In de reisgids Op zoek naar Matonge vind je hierover meer gegevens. Belangrijk is dat hier gewezen wordt op het feit dat lange tijd de Afrikanen in Brussel een wat verscholen bestaan leidden in de winkelgalerij. Gedurende de laatste 15 jaar heeft de aanwezigheid van Afrikaanse en andere migranten geleidelijk aan erkenning gekregen en ontplooit Matonge zich tot ver buiten de galerij. 13
7. Wijkleven [Groepsopdracht] Thema/doelstelling Kennis maken met het heden en verleden van de sociaal-culturele activiteit in de wijk. Opdracht Afristyle vzw, Vlaams-Afrikaans culturenhuis, Vredestraat 35 Een ontmoetingsruimte waar Vlaamse en Afrikaanse verenigingen allerlei activiteiten kunnen organiseren. Afristyle bestaat pas sinds 2007 en heeft ook een eigen sociaal-culturele werking. Marie-Cecile Ngamp is de drijvende kracht achter het huis. Woonwijkcomité/Comité Cité, Sans-Soucistraat 2 (hoek met de Tulpstraat) Eén van de vele Elsense wijkcomités, vooral actief rond verkeersveiligheid en stadsvernieuwing. Het stelt zijn lokalen ook open voor een sociaal tewerkstellingsproject voor de wekelijkse distributie van pakketten van biologische groenten en fruit. Comité Wavre, Waversesteenweg 148 Een wijkcomité dat de belangen behartigt van de bewoners en handelaars van de Waversesteenweg in Elsene. Dit comité en zijn begeesterde voorzitter Ahmed Zaouli spelen een sleutelrol in de organisatie van het jaarlijkse wijkfeest Matonge en couleurs/matonge Gekleurd. Espace Matonge, Waversesteenweg 78 Een organisatie en locatie waar meerdere sociaal-culturele verenigingen en organisaties onderdak vinden, maar dat vooral wil fungeren als een ontmoetingsplaats voor jongeren. Daartoe organiseert Espace Matonge, in samenwerking met andere verenigingen zoals de Raad van de Afrikaanse gemeenschappen (RVDAGE-B) en de gemeente Elsene activiteiten zoals dans en pingpong. Galerie Marc Dengis vzw, Elzas-Lotharingenstraat 14 Galerie van hedendaagse Afrikaanse kunst uitgebaat door Marc Somville die ook actief is in het wijkcomité Marsveld. De galerie die sinds 1992 bestaat is de enige in haar soort in Matonge. Maison Africaine vzw, Elzas-Lotharingenstraat 33 Sinds 1961 biedt het Maison Africaine logement aan Afrikanen die in Brussel en België komen. Daarnaast biedt het ook begeleiding en organiseert het sociaal-culturele activiteiten ter wille van de gasten. 14
Begeleiding/Praktisch Aan de hand van deze oefening kunnen de jongeren kennis maken met de vele initiatieven en organisaties die belangrijk zijn voor het sociaal-culturele bindweefsel in de wijk. Herinner de jongeren aan de spelregels zoals beschreven vooraan in het doeboekje. Praktische Afspraken Wie? De Matonge wijkwandeling is een coproductie van Gemeenschapscentrum Elzenhof en vzw Jeugd en Vrede met steun van RVDAGE en Cosmopolis (VUB). Jongerengroepen en scholen kunnen terecht bij vzw Jeugd en Vrede. Volwassenengroepen en verenigingen kunnen terecht bij GC Elzenhof. Waar? Vertrek aan Gemeenschapscentrum Elzenhof, Kroonlaan 12, 1050 Elsene. De wandeling eindigt doorgaans aan de Naamse Poort. Andere afspraken zijn mogelijk. Duur Duur van de wandeling (inclusief inleiding met mediapresentatie):+/-2u30. Groepen Minimaal 6 en maximaal 20 deelnemers per gids, maximaal 2 groepen kunnen gelijktijdig de presentatie volgen Voor een wegbeschrijving met openbaar vervoer of met de wagen http://elzenhof.vgc.be/praktisch/index.asp of http://elzenhof.vgc.be/praktisch/wegwijzer.pdf 15
De Matonge wijkwandeling is een organisatie van: Jeugd & Vrede vzw Koningin Astridlaan 160 2800 Mechelen 015/43.56.96 info@jeugdenvrede.be http://www.jeugdenvrede.be Gemeenschapscentrum Elzenhof Kroonlaan 12 1050 Elsene 02/648.20.30 elzenhof@vgc.be http://www.elzenhof.vgc.be In samenwerking met de Raad van de Afrikaanse Gemeenschappen (RVDAGE). Redactie: Hadewijch Opsomer, Tine Vanhee & Miel Verbeeck Hoofdredactie: Linda Goeminne, Caroline Vos & Karel Arnaut. Dit boekje is gerealiseerd met steun van: Vlaams minister van Cultuur, Jeugd, Sport en Brussel Vlaamse Gemeenschapscommissie (VGC) Gemeente Elsene 16