nr. 2 jaargang 8 augustus 2013 voor opdrachtgevers en relaties Blauw heeft heel veel betekenissen, maar staat wat Blue Sky Group betreft voor e nergie. Ook in de lucht. De lucht is blauw omdat de stofdeeltjes en de moleculen van de damp kring de blauwe straling weerkaatsen zodat die wordt verstrooid. Dat gebeurt alleen met het blauwe licht: de stralen met de kortste golflengte en de hoogste energie. 5 Praatjes vullen geen pensioengaatjes Discussie: hoe communiceer je over onzekerheid. informeel bezit rendementsverwachting geopolitieke stabiliteit opschalen bij succes groeipotentieel klimaatveranderingen risico-analyse lange termijn demografische ontwikkelingen vertrouwensherstel wettelijke restricties macro-economische ontwikelingen Blue Sky Group Postbus 123 1180 AC Amstelveen T (020) 426 62 66 E info@blueskygroup.nl www.blueskygroup.nl emerging frontier markets markets 12 Nuchter en met gezond verstand Beleggen in frontier markets 16 14 Jongens spelen nu eenmaal liever met jongens Nog steeds weinig vrouwen in bestuursfuncties
De inhoud Q IVORY COAST N LEBANON LITHUANIA NIGERIA PAKISTAN PINES POLAND CA SRI LANKA TURKEY ELA VIETNAM 5 Praatjes vullen geen pensioengaatjes Pensioenfondsen en vertrouwen Is het nu juist goed om over risico s te praten als het over pensioenen gaat, of haken deelnemers af als het over onzekerheid gaat? Jan van Miltenburg (AFM) en Victor Lamme (UvA) zijn het niet met elkaar eens. Op weg naar een nieuw pensioencontract Er moet nog veel gebeuren voor 1 januari 2015. Het nieuwe FTK, het reële versus het nominale contract en het al dan niet invaren van oude rechten. Wilt u alle wijzigingen in één oogopslag zien, gebruik dan daarvoor de uitneembare kernkaart in het midden van deze Blauw. 8 In de wandelgangen 12 Nuchter en met gezond verstand Beleggen in frontier markets 12 18 5 8.. B.V EN TO R E N C TO N EM LE SE INGE D N RE IDUE RNEM IV DE INDN ON E G GIN ER TS EM ARKE M.. B.V E T O SCH EN MI EM NO EN N D - ECO E L I N G E R RO K K I C M A O NT W ARGENTINA BAHRAIN BANGLADESH BULGARIA CROATIA ESTONIA JORDAN KAZAKHSTAN KENYA KUWAIT LEBANON LITHUANIA MAURITIUS NIGERIA OMAN PAKISTAN QATAR ROMANIA SERBIA SLOVENIA SRI LANKA TUNISIA UKRAINE UNITED ARAB EMIRATES VIETNAM journalisten aan het woord 19 Love me or leave me Jacqueline Lommen van Robeco vindt dat we niet te angstig moeten zijn voor de opstomende pensioentanker die Europa heet. 18 Uitgelicht IER NT T S FRO RKE MA Jeroen Röder: Als er wetten gewijzigd worden, krijg je daar geen montagehandleiding bij geleverd. 9 Europa, een last of een lust rontier markets lijken een aantrekkelijke optie voor beleggers op zoek F naar rendement. Maar hoe weet je of de risico s niet te groot zijn? 4 11 Dynamiek reflectie Journalisten aan het woord 4 Gert-Jan Dennekamp, NOS 11 Ariane Kleijwegt, NRC 19 Roland Koopman, RTL Z Deze drie journalisten schrijven regelmatig over de pensioenwereld. Wat is hun visie op de pensioensector? Wat vinden zij dat beter kan? 10 De balans tussen ambitie, zekerheid en kosten LIC EGYPT ONESIA SOUTH KOREA OROCCO PINES POLAND AFRICA WAN THAILAND US ULGARIA CHINA COLOMBIA OMINICAN REPUBLIC BON GEORGIA GHANA De zin van 125% efensieve aandelenstrategieën maken steeds D vaker een significant onderdeel uit van de portefeuille van pensioenfondsen. 16 Jongens spelen nu eenmaal liever met jongens Nog steeds weinig vrouwen in bestuursfuncties Corrie van Brenk vertelt hoe de aanpak voor een gelijke verdeling bij de Abvakabo in z n werk ging. En: is het eigenlijk nodig, meer vrouwen in het bestuur? 16 Toine van der Stee Algemeen directeur Blue Sky Group Alweer een aantal maanden geleden nam ik deel aan een discussie bijeenkomst. Het debat ging over de vraag hoe de pensioensector aan vertrouwensherstel kan werken. En dan vooral vertrouwen van de deelnemers in pensioenfondsen en in het bijzonder de jongere deelnemers. Die hebben dat vertrouwen immers nog het langste nodig. Toen de gespreksleider aan de zaal (voornamelijk blanke mannen van 55+ zoals ikzelf) vroeg wat pensioenfondsen dan het beste kunnen gaan doen, bleef het even stil. Het was het soort veelbetekenende stilte waar ik niet goed tegen kan. Vervolgens riep ik een beetje onbezonnen: 125%. Achteraf werd ik benaderd door een van de andere deelnemers aan het debat. Hij zei: Er zit eigenlijk wel wat in, in die 125% van jou. Als hij het er niet mee eens was geweest, had ik dat ook begrepen, dus ik was enigszins verrast. Maar door zijn opmerking heb ik de maanden daarna nog vaak nagedacht over mijn onbezonnen uitroep. Het verhaal kwam terug, toen ik met een grote groep gepensioneerden sprak over het feit dat hun pensioenen dit jaar slechts voor de helft waren aangepast aan de opgetreden prijsstijging. Ik probeerde een aantal overwegingen aan te dragen op grond waarvan ze zelf konden oordelen of het een goede of een slechte zaak was. Natuurlijk de lage rente en de daardoor hoge verplichtingen. Maar ook de relatief Het argument dat er voor hun kleinkinderen later ook een goed pensioen moet zijn vond de meeste weerklank lage inflatie waardoor het weer minder erg is. En dat de gepensioneerden toch nog meer kregen dan de werkenden, omdat de loonindex voor die laatsten 0% bedroeg. En het feit, gefeliciteerd, dat ze allemaal ouder worden dan gedacht. Dat kost geld. Maar het argument dat de meeste weerklank vond, was het argument dat er voor hun kleinkinderen later ook nog een goed pensioen moest zijn. Een aandeelhouder koopt bij voorkeur geen aandelen in een bedrijf dat verlies maakt. Dat is goed geld naar kwaad geld gooien. Evenzo mag je van jongeren niet verwachten dat ze pensioenpremies afdragen aan een pensioenfonds dat zijn zaakjes niet op orde heeft. Daarom kan een pensioenfondsbestuur in mijn ogen niet anders dan streven naar een voldoende hoge dekkingsgraad. Een dekkingsgraad die vertrouwen geeft. Het vertrouwen dat er voor de jongeren van nu straks ook nog een pensioen is. Prachtige verhalen over collectiviteit en solidariteit zijn mooi. Maar als jongere zou ik ook het liefst een bestuur zien dat orde op zaken stelt, waar nodig harde maatregelen neemt en de zaken niet voor zich uit schuift. Als je het zo bekijkt is ons huidige Financieel Toetsingskader zo gek nog niet. Het verplicht pensioenfondsen ruwweg tot een dekkingsgraad van ergens tussen 115 en 130%. Al die sigma s en parameters geloof ik wel. Het gaat om de boodschap die uitgaat van zo n niveau. Alweer een reden waarom ik eigenlijk niet op een nieuw toetsingskader zit te wachten.... volg Blue Sky Group ook via LinkedIn Colofon Redactie Blue Sky Group Tekst Land van Maas en Taal, Toine van der Stee, Lamar communicatie, Imke Hollander, Jeroen Röder Fotografie Don Wijns, e.a. Art direction, ontwerp en illustraties Frissewind, profs in communicatie en design, Amsterdam Druk Aeroprint, Ouderkerk aan de Amstel Blauw is het relatiemagazine voor opdracht g evers en relaties van Blue Sky Group. In Blauw vindt u onderwerpen die te maken hebben met pensioen, in de breedste zin van het woord. Onderwerpen die p rikkelen en u uitdagen de dialoog met ons aan te gaan. 3
Drie journalisten die regelmatig berichten over pensioenonderwerpen geven hun visie op de sector Pensioenfondsen en vertrouwen Praatjes vullen géén Pensioengaatjes Zeg, hoe ging dat nou eigenlijk verder met dat pensioenverhaal? We waren gebleven bij die beloften die we niet waar konden maken en de toekomst waarover we geen zekerheid konden geven Het volgende hoofdstuk gaat over hoe we het vertrouwen van de deelnemer kunnen terugwinnen. Dat vraagt om een sterk plot! het stelsel zit nu zo in elkaar dat je als deelnemer geen keuze hebt om je wel of niet aan te sluiten en nauwelijks keuze hoe je waarin belegt. Gert-Jan Dennekamp, NOS Meer ophef Victor Lamme en Jan van Miltenburg hebben verschillende ideeën over hoe pensioenfondsen naar buiten moeten treden. Daarom zitten ze vandaag bij elkaar. Wij vragen: Is de geest nu uit de fles? En zo ja, wat doen we daarmee? Proberen we hem terug te stoppen? Of gaan we met de billen bloot en proberen we het vertrouwen weer op te bouwen? Mr. Jan van Miltenburg (links) is manager Toezicht op Pensioenuitvoerders bij de AFM. Hij maakt zich met onder meer publicaties en richtlijnen sterk voor heldere communicatie door pensioenuitvoerders. Prof. dr. Victor Lamme (rechts) is hoogleraar en hersenonderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam. Hij onderzoekt ons bewust en onbewust handelen en de invloed daarvan op rechtspraak, economie en onze maatschappij. Hij schreef het boek: De vrije wil bestaat niet. Terugstoppen! Victor Lamme vindt dat we op de verkeerde weg zijn met de huidige manier van communiceren over pensioenen. Hij zegt: Stop zo snel mogelijk met het roepen van al die negatieve dingen en onzekerheden over pensioenfondsen. Je weet niet meer hoeveel je krijgt en ook niet wanneer je het krijgt Onzekerheid is angst en dat is funest voor vertrouwen. De wetenschap toont aan dat wij beslissingen voor het overgrote deel nemen in ons onderbewuste en vrijwel niet op basis van rationele feiten. Daarom heeft het geen zin die vervelende feiten steeds weer te communiceren. En: het is een rare mythe dat geesten niet meer kunnen worden teruggestopt in flessen. Dat kan namelijk prima. In ons collectieve geheugen zit nog stevig verankerd dat pensioenfondsen goed en betrouwbaar zijn. Ook na het korten en alle negatieve publiciteit. Negatieve commotie heeft behoorlijk wat tijd nodig, voor het zich werkelijk in ons brein nestelt. Kijk maar naar Toyota. Dat imago heeft uiteindelijk maar weinig schade opgelopen van alle technische missers die een paar jaar terug zijn gemaakt. Hoe langer je mensen de put in praat door te roepen dat pensioenfondsen Toen ik vijf jaar geleden na zestien jaar correspondentschap in het buitenland op de economieredactie van de NOS begon, ging een van mijn eerste verhalen over de omslag van eindloon- naar middelloonregelingen. En dus over de te hoge verwachtingen die veel mensen hadden over hun pensioen. Later sprak ik een keer een bestuurder die tevreden was dat de verandering van eindloon naar middelloon zo mooi geruisloos was verlopen. Dat was dus een verkeerde conclusie. Het was een ingrijpende verandering en die had voor veel meer ophef moeten zorgen. Ik realiseer me dat het heel ingewikkeld uit te leggen is. Bijvoorbeeld dat lagere opbouwpercentage van 1,75 procent, inmiddels weer 1,85 procent. Maar het stelsel zit nu zo in elkaar dat je als deelnemer geen keuze hebt om je wel of niet aan te sluiten en nauwelijks keuze hoe je belegt. Dat beslist een pensioenfondsbestuur voor jou. Maar dan rust er op dat bestuur wél de verplichting om elke dag uit te leggen hoe het echt zit. Mijn klacht over pensioenfondsen is wel dat ze sterk gericht zijn op zichzelf en hun eigen achterban. Ze hebben er moeite mee om het bredere belang te dienen en breder verantwoording af te leggen. Op onze website doen we een oproep voor cijfers van pensioenfondsen, daarin zijn ze heel terughoudend. Met die tool op de website willen we pensioenfondsen onderling vergelijkbaar maken; dat is het begin van transparantie. Ik denk dat de verplichte aansluiting bij een pensioenfonds wel goed is, maar dat het in deze tijd lastig is te verdedigen dat je niet mag kiezen bij wélk pensioenfonds.... 4 5
communicatie hun beloften niet kunnen waarmaken en dat er zo veel risico s zijn, hoe meer je dat oude imago kapot maakt. Daarom zeg ik: Haal dat positieve beeld over pensioenen weer naar boven. Blaas dat eiland in de zon nieuw leven in! Billen bloot! Jan van Miltenburg vindt dat er geen sprake is van de put in praten. Dat is in ieder geval niet nodig. De realiteit is wel dat pensioen deelnemers een paar flinke verrassingen en teleurstellingen te verwerken hebben gekregen. Dat is natuurlijk geen recept voor vertrouwen. Pensioenfondsen hebben eigenlijk steeds keurig gedaan wat de wet hen voorschreef. Ze zijn alleen wel héél lang doorgegaan met vertellen dat deelnemers glashard konden rekenen op precies die (bijvoorbeeld) 17.323,13 euro op de dag dat ze 65 werden. Dat is achteraf erg jammer. Die onzekerheden over langer doorwerken en dergelijke, die zijn overigens niet aan de fondsen toe te schrijven, maar aan de overheid. Hoe dan ook: als je één ding niet wilt, dan is het nog meer teleurstellingen creëren. Daarom moeten we nu echt geen dingen meer beloven die we niet kunnen waarmaken. Mensen weten nu dat zelfs pensioenen geen onverwoestbare zekerheid zijn. Laten we daar gebruik van maken en het verwachtingspatroon eerst maar eens terugbrengen naar realistische proporties. Vanaf daar kunnen we dan weer vertrouwen gaan opbouwen. Waarmee bouwen we het vertrouwen dan weer op? Van Miltenburg wil in ieder geval niet méér communicatie creëren en zeker geen technische uitleg geven aan deelnemers over alles wat onder de motorkap van hun pensioen zit. Hij wil er naar toe dat mensen die in de gevarenzone zitten een persoonlijk bericht ontvangen, waarin ze geadviseerd worden eens te checken of ze straks genoeg geld hebben om van te leven. Niet alleen je pensioen wordt bekeken, maar het hele plaatje van huis en hypotheek, spaargeld en schulden erbij. Dat moet wel gemakkelijk gaan. Via een centraal en onafhankelijk informatiepunt. Van Miltenburg denkt aan zoiets als het pensioenregister, maar dan uitgebreider. En dat kan. De datastromen zijn er al, die kun je samenvoegen. Als we voor mensen constateren dat er iets niet goed dreigt te gaan moeten we hen ook een handelingsperspectief bieden. We zeggen dan: Zo kom je te weten of je iets extra s zou moeten doen, en dan kan je dat op die of die manier aanpakken. Zonder commerciële belangen. En hoef je niets te doen, dan weet je dat je goed zit. Dat zou een enorme stap zijn naar meer vertrouwen. Dat vindt Lamme een goed punt. Je biedt mensen dan iets tastbaars. Er is iets te halen. In dit geval duidelijkheid en zo nodig een manier om de situatie te verbeteren. Dat wekt inderdaad vertrouwen. Eigenlijk zouden de pensioenfondsen dit moeten constateren vanuit hun autoriteit. Dan kun je daarna met goede, degelijke marketing zorgen dat mensen ook echt extra gaan sparen. Het mooie is dat je prima kunt refereren aan het oude gevoel dat je na je pensioen een prettig en welvarend leven kunt hebben. Maar hoe duidelijk kunnen we dan zijn naar deze mensen? Lamme: Je moet mensen vertellen wat ze in ieder geval krijgen. Ook al is het (veel) minder dan ze hadden gedacht. En dat er altijd nog een minimale kans overblijft op een dramascenario met tóch lagere uitkeringen, daar moet je mensen niet mee lastigvallen. Zeg liever zoiets als: Je krijgt in ieder geval 50%, maar misschien nog veel meer. Dat moeten pensioenfondsen gewoon durven zeggen, anders zijn ze geen knip voor de neus waard. Je koopt ook geen auto waar bij staat deze auto rijdt misschien 10 jaar, tenzij de motor uitvalt, er geen benzine te krijgen is, de banden lek gaan, de distributieriem voortijdig breekt of als iemand hem in brand steekt. Dat is ook allemaal waar, maar daar vallen autofabrikanten de klant niet mee lastig. 95% Van de auto s haalt die 10 jaar wel. Maar 5% inderdaad niet. Ook dat zeggen ze er niet bij. En niemand sleept ze daarvoor voor de rechter. Dat snappen we wel. Het is zo laf allemaal, om je zo tot de laatste komma te willen indekken. Van Miltenburg kan zich prima vinden in het bieden van duidelijkheid over wat je wel krijgt. Maar als fondsen ook die 50% niet echt hard kunnen maken, heb ik toch liever dat ze dat niet beloven. Lamme vindt dat pensioenfondsen een grote broek moeten durven aantrekken en achter hun eigen cijfers moeten gaan staan. En ja, als de wereld vergaat, dan kloppen deze cijfers ook niet meer. Spagaat Van Miltenburg realiseert zich de spagaat waarin veel pensioenfondsen zich bevinden. Ze hebben (overigens met alle goede bedoelingen) een beeld geschapen van pensioen als absolute zekerheid, met absolute aanspraken. Daar moeten ze nu, in een zee van berichten dat het toch allemaal al minder wordt, op terug komen. Dat is al pijnlijk genoeg. Pensioenfondsen moeten risico s nemen om rendementen te genereren. Zij moeten ook in aandelen beleggen met behoorlijk hoge risico s. De zekerheid waarmee zij beloften kunnen doen over het eindresultaat, wordt daardoor kleiner. De risicobereidheid van deelnemers is bepalend. Het probleem is juist, dat wij nog communiceren alsof wij zekerheden kunnen geven, terwijl dat niet zo is. Alle ALM studies met honderden scenario s ten spijt: we kunnen het nu gewoon niet waarmaken! Dat is niet makkelijk uit te leggen, want mensen hangen inderdaad enorm aan zekerheid. We hebben liever zekere armoede, dan onzekere rijkdom. Maar als pensioenfondsen daarvan moeten uitgaan, wordt het risico op teleurstel lingen alleen maar groter. Pensioenfondsen weten heel goed hoe ze moeten beleggen om tegen redelijke risico s zo veel mogelijk geld te maken. Maar eerst moeten alle onzekerheden en risico s duidelijk worden. Het vermijden van de feiten verhoogt het risico op teleurstellingen en wantrouwen. Zeker als je weet dat alles wat je zegt gecheckt en gedubbelcheckt wordt. Niet over de schutting Lamme is het daar niet mee eens: Je moet niet liegen, maar het gaat erom dat je mensen iets biedt, waarin ze kunnen geloven en waaraan ze zich kunnen vasthouden. Die onzekerheid is echt onverkoopbaar. Die mag je niet zomaar over de schutting gooien naar de deelnemers. Deelnemers betalen er (verplicht) voor om hun pensioen goed geregeld te krijgen. Dan moeten de fondsen dat ook bieden. En het feit dat je die zekerheid dan heel misschien, in het alleraller gekste geval toch niet zal kunnen waarmaken, daar moet je de deelnemer niet mee belasten. Die kan er namelijk helemaal niets mee. Je kan gewoon niet zeggen: Wij kunnen u helemaal niets beloven, maar u moet wel alle vertrouwen in ons hebben en ons uw geld laten beleggen zoals wij dat het beste vinden. Dat is misschien een heel helder en eerlijk verhaal, maar het gedrag dat je ermee oproept, is dat mensen de pensioenfondsen de rug gaan toekeren. En dan heb je een veel groter probleem, dan wanneer je eventueel ooit nog eens onder je slechtste voorspellingen uitkomt. Van Miltenburg : Het is een complex probleem. Want ik kan van fondsen niet verlangen dat ze iets gaan beloven wat ze juridisch niet kunnen waarmaken. Toch is dat wat mensen willen en eigenlijk ook van ons eisen. Ik denk dat het bieden van een redelijke zekerheid met een advies hoe je zelf daarop kunt acteren, de beste kaart is, die we nu in handen hebben. Lamme: Welk gedrag van de consument wil je bereiken? Dat moet je eerst eens goed boven water krijgen. Dan kan je beslissen hoe je dat moet aanpakken. Mensen willen maar één ding horen over pensioen en dat is dat ze op een prettige oude dag kunnen rekenen. Geef ze dat beeld van die wereldreis of dat vakantiehuisje en leg uit hoe ze er moeten komen! Van Miltenburg: Maar dan benoemen we wel de standaarddeviatie van de routeplanner! :-) Lamme: :-)... Jan van Miltenburg In ons collectieve geheugen zit nog stevig verankerd dat pensioenfondsen goed en betrouwbaar zijn. We hebben liever zekere armoede, dan onzekere rijkdom. Dat is jammer maar waar. Als fondsen ook die 50% niet echt hard kunnen maken, heb ik toch liever dat ze dat niet beloven. Victor Lamme Die onzekerheid mag je niet zomaar over de schutting gooien naar de deelnemers. Victor Lamme Jan van Miltenburg 6 7
Jacqueline Lommen is sinds juli 2011 Directeur Europese Pensioenen bij Robeco. Zij is al meer dan 25 jaar actief in de internationale institutionele pensioenmarkt. europa: een last of een lust? Er worden hoge eisen gesteld aan de deskundigheid van pensioenfondsbestuurders. Het is mijn taak om hen daarin zo goed mogelijk te faciliteren. Dynamiek In de wandelgangen - Jeroen Röder Ruim twee jaar is Jeroen Röder werkzaam bij Blue Sky Group als Hoofd Pensioen Juridische Adviesgroep. Daarvoor was hij vijftien jaar actief in de pensioen - praktijk, waarvan elf jaar bij een grote internationale adviesorganisatie. Onze afdeling bestaat uit vier medewerkers, mijzelf meegerekend. Wij adviseren pensioenfondsbestuurders bij allerlei juridische vragen die zich voordoen bij de uitvoering van de pensioenregeling. Zo zijn we altijd vertegenwoordigd bij bestuursvergaderingen waar we fungeren als vraagbaak en tekst en uitleg geven over de meest uitlopende ontwikkelingen in pensioenland. Is dat nodig? Absoluut, want er wordt steeds meer gevraagd van bestuurders op het vlak van deskundigheid. Het is onze taak om hen daarin zoveel mogelijk te faciliteren. Dat doen we door de ontwikkelingen van de wet- en regelgeving goed bij te houden en helder samen te vatten voor de pensioenbestuurders. Omdat de pensioenwereld de laatste jaren voortdurend in beweging is, zijn we daar behoorlijk druk mee. Eigenlijk kun je wel stellen dat het sinds de eerste fiscale versobering (Wet VPL) en de invoering van de Pensioenwet in 2006/2007 niet meer rustig is geweest. Op juridisch gebied gebeurt er zo ontzettend veel. Voor mij als jurist zijn al die ontwikkelingen natuurlijk enorm boeiend en interessant, maar ik kan me voorstellen dat andere mensen door de bomen het bos niet meer zien. Dat is ook één van de redenen dat we bezig zijn met het opzetten van een BSG Academy. We willen (toekomstige) pensioenbestuurders en nauw betrokkenen graag een opleiding aanbieden om zo een bijdrage te leveren aan hun deskundigheid. Ik heb daar hoge verwachtingen van en veel zin om dat handen en voeten te geven. Hoe zorg je ervoor dat je zo volledig mogelijk op de hoogte blijft? Kennis vergaren én overdragen is een essentieel onderdeel van mijn werk en iets wat eigenlijk continu doorgaat. Wetten en regels veranderen voortdurend. Zowel civiel als fiscaal, nationaal en internationaal. Je krijgt daar geen montagehandleiding bij geleverd. Het is mijn eigen verantwoordelijkheid dat ik op de hoogte ben en blijf. Dat doe ik door een breed scala aan bronnen te raadplegen en veel te overleggen met mijn collega s. Overleg is belangrijk omdat er vaak meerdere kanten zitten aan pensioenvraagstukken. Naast de juridische kant heb je ook een actuariële en een uitvoeringstechnische kant. Je kunt pas een optimale oplossing aandragen als je alle aspecten meeweegt. Het leuke van Blue Sky Group is dat het een middelgrote organisatie is waardoor hier een persoonlijke sfeer heerst. Als ik bijvoorbeeld een actuariële vraag heb, loop ik even een deur verder. Zo kun je snel schakelen. Als er wetten gewijzigd worden, krijg je daar geen montagehandleiding bij geleverd. Welke thema s zijn actueel? Dat zijn er legio. Belangrijk is natuurlijk het pensioenakkoord dat nog steeds invulling moet gaan krijgen. De discussie gaat onder meer over het reële en nominale kader en het invaren van rechten. Verder wordt er gesproken over het nieuwe Witteveenkader en de versobering van de fiscale aftrekbaarheid. Maar ook internationaal speelt er met het witboek Europese pensioenen van alles. Dat heeft te maken met Europese regelgeving en de manier waarop de pensioenfondsen in Nederland zijn opgezet. Hoewel de ontwikkelingen in Europa zoals het er nu uitziet minder ingrijpend zullen zijn dan eerst gedacht, is het wel een onderwerp om nauwlettend in de gaten te houden.... Ziet u het ook wel eens voor zich in een nare droom? Een tsunami van regels en veranderingen die vanuit Brussel over onze laaggelegen maar zo hoogstaande pensioenpolder heen raast? Of ziet u juist een diep blauwe lucht vol met gele sterren? Jacqueline Lommen ziet vooral mogelijkheden voor Nederland in Europa. Zij weet ook dat het weinig zin heeft om je te verzetten tegen het opstomen van de grote Europese pensioentanker. Love me or leave me Lommen: In Nederland hebben we nu nog een beetje de neiging om als een soort Greenpeacebootje om die tanker heen te varen en te proberen hem tegen te houden. Dat is nobel, maar vaak niet zo effectief en zonde van je energie. Maar als je een andere bril opzet, zie je dat er veel mogelijk is voor onze pensioenpartijen met al hun kennis en ervaring. De EU staat juist open voor een actieve rol van Nederland als invloedrijk pensioenland. Ons pensioenstelsel is zoals we weten, groot, intelligent en degelijk. Maar ja, dat was de dinosaurus ook. En Darwin zei al: It s not the strongest of the species that survives, nor the most intelligent. It is the one most adaptable to change. En die veranderingen zijn er. Vroeger zaten er s morgens in de trein naar Brussel twee Nederlandse pensioenexperts. Nu zit de trein er geregeld vol mee. Het is duidelijk dat pensioen een Europees onderwerp is geworden. Modderen in de pensioenpolder We kunnen niet ontkennen dat we, los van Europa, serieuze pensioenproblemen hebben in Nederland. De complexe DB-regelingen maken het pensioen onbegrijpelijk, niet gewaardeerd en duur. Werkgevers betalen soms 30 tot 40% van de loonsom aan pensioenkosten. Dat is echt erg veel. Daarnaast is het risico voor de organisatie zo groot, dat pensioen een boardroom issue is geworden. Deze situatie is steeds moeilijker vol te houden. Steeds meer werkgevers en sociale partners denken daarom na over een andere pensioenregeling die minder complex is, en waarbij de risico s minder of helemaal niet meer op de balans van de organisatie drukken. Zij zoeken naar een vorm die de strop om de nek van het pensioenfonds minder strak maakt en weer ruimte biedt voor het eigenlijke doel: rendement maken voor een goede pensioenuitkering. De Europese ontwikkelingen bieden oplossingen in deze lastige situatie. PPI kan een uitweg zijn In 2011 is in Nederland de PPI geïntroduceerd om te kunnen inspelen op de behoeften van werkgevers en sociale partners. De PPI is een nieuwe Nederlandse pensioeninstelling. Het is een alternatief voor een pensioenfonds of een verzekeraar. Doordat partijen uit verschillende sectoren en landen gebruik kunnen maken van de PPI, ontstaat er automatisch marktwerking. PPI s beheren doorgaans DC regelingen. Het risico verschuift daarmee naar de deelnemer. Dit is een onvermijdelijke tendens, maar biedt de deelnemer tenminste duidelijkheid. Want eerlijk is eerlijk: het oude DB is slechts een toezegging die je, als het erop aankomt, niet hoeft na te komen. In de PPI kun je deelnemers zelf laten bepalen hoe en waar ze beleggen, maar je kunt ze ook een standaard beleggingsbeleid aanbieden. Onze ervaring met Smart DC leert, dat 97% kiest om dat door ons te laten doen. Dat gebeurt via het lifecycle principe. De deelnemers worden daardoor zoveel mogelijk beschermd tegen de financiële risico s die ongewild hun kant op schuiven. Op de website kunnen de werknemers 24/7 zien welk tegoed ze hebben opgebouwd in hun eigen pensioenspaarpot en welke uitkering daar later uit kan volgen. Pensioen is niet zo ingewikkeld, we hebben het in Nederland ingewikkeld gemaakt. Baas in eigen pensioenpot De angst voor Europese inmenging is vaak onterecht: Ons pensioenstelsel blijft gewoon van ons. Daar mag Europa niet aan komen. Ook de vorm van de pensioenregelingen wordt niet door Europa bepaald, maar door werkgevers en werknemers in Nederland. Over de grote opgebouwde pensioenvermogens blijven wij helemaal zelf de baas en ook over de belastingregels en faciliteiten. Wat de Europese Unie wel doet, is zorgdragen dat er een grote Europese markt ontstaat, over de landsgrenzen heen. En dat het pensioen wordt beheerd door gezonde pensioeninstellingen. Wat Europa ons al heeft gebracht. Lommen geeft een aantal voorbeelden van de invloed van Europa op de Nederlandse pensioensector: De Europese pensioenrichtlijn creëert vrijheid van dienstverlening voor pensioeninstelling: Dat betekent: meer keuze in uitvoeringsvormen voor sociale partners, meer innovatie en betere prijs/kwaliteitverhoudingen. Door Europese wetgeving kunnen pensioenbeloftes beter worden nagekomen. Aangescherpte solvabiliteitseisen voor pensioeninstellingen zorgen voor meer zekerheid, met name voor deelnemers met DB regelingen. Het nieuwe Nederlandse FTK sorteert hier op voor. Veiligheid voor deelnemers: Voor buitenlandse pensioeninstellingen die actief zijn in Nederland, gelden dezelfde regels als voor de Nederlandse. Één Europees pensioenfonds voor grote ondernemingen i.p.v. vele kleintjes: schaalvoordelen, gemak, verbetering risicobeheer en beleggingen, minder bureaucratie, hogere pensioenuitkering. Er zijn nu zo n 100 van deze Europese fondsen, ook met Nederlandse betrokkenheid. Meer rendement en minder risico door vrijheid van kapitaal: de pensioenspaarpotten worden op de beste plek belegd. Vrijheid van arbeid: behoud van pensioen mogelijk bij (tijdelijk) werken in het buitenland. Groeimogelijkheden voor Nederlandse dienstverleners: Nederlanders kunnen hun kennis en diensten over de grens aanbieden. Wij hebben als Nederlanders pensioen in onze genen en kunnen een waardevolle bijdrage leveren aan de Europese pensioenmarkt. Wat ik zou willen zeggen tegen eenieder die met angst kijkt naar wat er in Europa gebeurt: Werp eens een realistische blik op de (toekomstige) situatie van je eigen pensioenfonds en bekijk dan wat de nieuwe mogelijkheden voor je zouden kunnen betekenen.... 8 9
Wijzigingstraject 2014 2015 Op weg naar een nieuw pensioencontract De balans tussen ambitie, zekerheid en kosten Drie journalisten die regelmatig berichten over pensioenonderwerpen geven hun visie op de sector Journalist aan het woord De kernkaart is als bijlage bij deze Blauw gevoegd. In 2010 werden twee onafhankelijke commissies (Frijns en Goudswaard) ingesteld om de regering te adviseren over de houdbaarheid en de betaalbaarheid van het pensioenstelsel. De belangrijkste conclusie van beide commissies was dat de verwachting bij de pensioendeelnemers van een zeker pensioen niet spoort met de realiteit. Een nieuw evenwicht is nodig tussen ambitie, zekerheid en kosten. Dit heeft geleid tot de verkenning van nieuwe - en meer voorwaardelijke - pensioencontracten. Sociale partners, verenigd in de Stichting van de Arbeid, hebben op 4 juni 2010 hierover afspraken gemaakt in een Pensioenakkoord en dit verder uitgewerkt in het Uitwerkingsmemorandum van 9 juni 2011. Het kabinet heeft vervolgens aangekondigd het financieel toetsingskader aan te zullen passen om het nieuwe pensioencontract, zoals sociale partners dat hadden uitgewerkt, mogelijk te maken en het financieel toetsingskader voor de bestaande contracten te verbeteren. Dit resulteerde in de hoofdlijnennotitie FTK en inmiddels is ook het consultatiedocument FTK verschenen. Op 1 januari 2015 moet het hernieuwde FTK in werking treden. Op dat moment moet ook al een keuze gemaakt zijn met betrekking tot het pensioencontract. Tot zover de achtergrond. Maar nu de vraag hoe te komen van de huidige pensioenregeling naar een pensioenregeling die in dit nieuwe FTK past. Dit zal de nodige tijd vergen. Sociale partners zullen onder andere ambitie, zekerheid en kosten tegen elkaar moeten afwegen. En de pensioenuitvoerder moet de uitvoerbaarheid toetsen, generatie-effecten inzichtelijk maken en mogelijk de risicobereidheid van deelnemers toetsen. Ook zal er voldoende juridisch comfort moeten zijn voor het eventueel invaren van reeds opgebouwde pensioenaanspraken- en rechten. Kortom, er zal veel moeten gebeuren vóór 1 januari 2015. Het is dan ook raadzaam om dit proces tijdig te starten. Om hierbij behulpzaam te zijn hebben wij een kernkaart ontworpen met daarin een aantal aspecten die een belangrijke rol spelen bij het besluitvormingsproces. De kernkaart is bedoeld om bij te dragen aan de gedachtevorming bij dit weerbarstige onderwerp. Op elk onderdeel kan vervolgens meer in detail worden ingezoomd. Zit de Kernkaart niet meer in deze Blauw, mail dan naar communicatie@blueskygroup.nl dan krijgt u een nieuw exemplaar toegestuurd.... zie Speciale bijlage zie Speciale bijlage zie Speciale bijlage zie Speciale bijlage Het ledenbestand van vakorganisaties is geen goede afspiegeling meer van het deelnemersbestand van een pensioenfonds. Ariane Kleijwegt, NRC Handelsblad Ik hoor ze te weinig Verschillende belangengroeperingen, zowel ouderen als jongeren, komen met plannen, ze zitten bij Buitenhof, maar de pensioenfondsen stellen zich vrij defensief op. Terwijl ik wel zou willen weten wat zíj vinden van de keuzevrijheid. En wat zat zeg je over de extra risico s voor deelnemers? Hoe betrek je zzp ers erbij? Hoe ga je om met de transparantie over risico s en herverdeling tussen de generaties, via de doorsneepremie? Hoe houdbaar is die nog? Allemaal thema s waar andere partijen wel een visie op hebben. Ik heb het gevoel dat pensioenfondsen vooral hun huidige, oudere deelnemers te vriend willen houden, ook vanwege de wens om de bestaande rechten in te varen in de nieuwe contracten. Vandaar ook het pleidooi voor een gunstiger rekenrente. Maar intussen zijn de problemen voor komende generaties groot. De premie-inleg wordt bovendien uitgehold doordat steeds minder werkenden bij een pensioenfonds zijn aangesloten. Vergelijk het met de belastingheffing: als je daar gaat herverdelen ontstaan er in Den Haag enorme discussies. Bij pensioenfondsen gebeurt nu iets soortgelijks, maar het parlement let daar veel minder scherp op, dat gaat vrij ongemerkt, men laat het over aan de sociale partners. Het blijft raar dat we een systeem van uitgesteld loon hebben waarbij je van overheidswege verplicht bent om je bij een pensioenfonds aan te sluiten, terwijl je je kunt afvragen of het bestuur van zo n pensioenfonds wel in staat is tot evenwichtige belangenbehartiging. Want het ledenbestand van vakorganisaties is geen goede afspiegeling meer van het deelnemersbestand van een pensioenfonds.... 10