Bach's Kunst der Fuge

Edgard Vreuls Bach's Kunst der Fuge Een Dubbele Variatievorm voor Clavier Deel 1: Schema's en Thema's Een overzicht van de thematische verwerking i

MIEV Amsterdam 2002 ISBN 90-7-74359-15 ii

De monumentale compositie Kunst der Fuge is een muzikaal project waaraan Johann Sebastian Bachs de laatste twintig jaar van zijn leven gewerkt heeft. In die twintig jaar heeft het werk zich stapsgewijs ontwikkeld. Daarbij veranderde Bach de opzet een aantal malen. Het begon als een serie fugatische variaties op een thema, maar kristalliseerde uiteindelijk tot wat Bach voor ogen stond: samen kregen de delen van het werk ook de vorm van een fuga. Kunst der Fuge is door sommigen beschreven als een ingewikkelde rekensom, een dorre staalkaart van wat op het gebied van fugatisch contrapunt allemaal mogelijk is. Een standpunt dat zelfs bij oppervlakkige bestudering onhoudbaar is. Omdat door het vroegtijdig overlijden van Bach de uiteindelijke uitgave van Kunst der Fuge in de verdrukking is gekomen, bestaat er geen definitieve door Bach zelf gecorrigeerde uitgave. Dit heeft sommige schrijvers in de verleiding gebracht om, zonder al te veel feitelijke kennis van zaken, oeverloos te speculeren over allerlei - oninteressante - mystieke raadseltjes die Bach in Kunst der Fuge gevlochten zou hebben. Dit boek wil afrekenen met al deze onzin. In deze publicatie wil ik aantonen dat Kunst der Fuge een buitengewoon rijke en vernuftige compositie is, waarbij Bach met veel plezier en zelfs humor te werk is gegaan. Een feitelijke bestudering van Kunst der Fuge leidt tot maar één werkelijk fundeerbare conclusie: Kunst der Fuge is een absoluut hoogtepunt in de westerse muziekgeschiedenis. Om te kunnen oordelen is het is eerst zaak het werk zelf in al zijn facetten te leren kennen. Hiertoe is in deze publicatie elke fuga en canon op zo n manier in schema gebracht, dat men al luisterend het verloop van de onderdelen kan volgen. Dat zal voor alle fuga's misschien niet meteen lukken, maar Bach is zo vriendelijk geweest de meest eenvoudige fuga's aan het begin te plaatsen. Tegen de tijd dat het echt gecompliceerd wordt, is de lezer al met zijn opzet vertrouwd geraakt. Wanneer men eenmaal grondig kennis heeft gemaakt met Bachs opzet en inhoud van Kunst der Fuge, dan is de lezer in staat, zelfstandig een plaats te bepalen binnen alle discussies die nog steeds woeden rond Kunst der Fuge. iii

Inhoud Inleiding 4. Een kwestie van volgorde 6. Thematisch overzicht 7. Thema A rectus 8. inversus 9. Overige subjecten rectus 10. inversus 11. Contrasubjecten rectus 12. inversus 13. Analyse-schema's 14. Fuga I BWV 1080. 1 15. Fuga II BWV 1080. 2 17. Fuga III BWV 1080. 3 19. Fuga IV BWV 1080. 4 21. Fuga V BWV 1080. 5 23. Fuga VI BWV 1080. 6 25. Fuga VII BWV 1080. 7 27. Fuga VIII BWV 1080. 8 29. Fuga IX BWV 1080. 9 31. Fuga X BWV 1080.10 33. Fuga XI BWV 1080.11 35. Fuga XII-I BWV 1080.12,2 37. Fuga XII-II BWV 1080.12,1 37. Fuga XIII-I BWV 1080.13,2 39. Fuga XIII-II BWV 1080.13,1 39. Fuga XIV BWV 1080.19 41. Canon I BWV 1080.15 45. Canon II BWV 1080.16 47. Canon III BWV 1080.17 49. Canon IV BWV 1080.14 51. v

Inleiding Deze uitgave over de Kunst der Fuge, de laatste compositie van Johann Sebastian Bach, bestaat uit twee delen. Het eerste deel, getiteld SCHEMA'S EN THEMA'S, is bedoeld om de lezer binnen te voeren in dit omvangrijke werk. Er is al veel geschreven over de Kunst der Fuge, met name omdat door het vroegtijdig overlijden van Bach de uitgave van dit werk in de verdrukking is gekomen. Zijn nabestaanden zijn kennelijk verdwaald in de overgebleven stukken, waardoor het er zelfs op lijkt dat Bach zijn werk bij lange na nog niet voltooid had. Daarover valt het een en ander te lezen in het tweede deel, getiteld TEKST EN UITLEG. Maar het is eerst zaak het werk zelf te leren kennen in al zijn facetten. Ik heb daartoe elke fuga en canon in schema gebracht op zo n manier, dat men al luisterend het verloop van de onderdelen kan volgen. Dat zal misschien niet meteen bij alle fuga's lukken, maar Bach is zo vriendelijk geweest de meest eenvoudige fuga's aan het begin te plaatsen. Tegen de tijd dat het echt gecompliceerd wordt, zijn wij al met zijn opzet vertrouwd geraakt. Ik heb in mijn schema's de verschillende subjecten hun eigen kleur gegeven, afhankelijk van hun functie binnen de fuga's. Het belangrijkste thema is het A-thema, dat in de meeste fuga's het subject of één van de subjecten is. Dit thema komt in verschillende varianten voor, een reden om de Kunst der Fuge onder het hoofdstuk 'variatievormen' te plaatsen. Dit A-thema heb ik, in al z'n varianten, rose-rood gekleurd, ook in fuga IX, de enige fuga, waarin het de functie van contrasubject vervult. Dit heb ik gedaan om de thematische eenheid van het gehele werk te handhaven. In een aantal fuga's komen andere subjecten voor, en wel in fuga VIII, IX, X, XI en XIV. Deze nieuwe subjecten heb ik alle een blauwe kleur gegeven. Alleen in fuga XIV komen er meer kleuren aan te pas, omdat deze fuga maar liefst drie nieuwe subjecten heeft. Daar heb ik mijn toevlucht genomen tot groen, de kleur die in de overige fuga's uitsluitend gebruikt wordt voor de contrasubjecten, en geel, dat in fuga XI al te hulp kwam bij het aantreden van een tweede contrasubject. In de vier canons heb ik het materiaal dat ontleend is aan het A-thema dezelfde kleur gegeven als het A-subject in de fuga's. De andere onderdelen hebben geen vaste functie; ze zijn dan ook met kleine letters weergegeven en zijn alleen ingekleurd als ze in dezelfde canon herhaald worden. In het thema-overzicht geef ik een twaalftal vormen van het A-thema. Omdat ik de 'normale' vorm, de rectus, oneven nummers heb gegeven en de desbetreffende omkering van het thema, de inversus, het daaropvolgende even nummer, kom ik tot een totaal van 22 vormen (A15 en A18 ontbreken). Er zijn in de meeste fuga's nog andere afwijkende vormen van het A-thema te vinden; voor mij is echter het criterium, inhoeverre het thematisch materiaal een zelfstandige rol speelt. Zo beschouwd zijn A23 en A24 twee vormen, die sterk van het oorspronkelijke thema afwijken, maar hun prominente rol in de tussenspelen van fuga V, waar ze in alle vier partijen voorkomen, rechtvaardigt hun plaats binnen dit overzicht. En al is A16 is niets anders dan een syncopische variant van A2 - als zodanig komt dit thema voor in fuga IV - in canon II is deze gevarieerde vorm het enige melodisch materiaal. Daarom moet het als zodanig vermeld worden. 1

Bij het luisteren naar de fuga's zijn er meer aanknopingspunten dan alleen de thema's. Lang aangehouden noten zijn vaak gemakkelijk herkenbaar. Ze zijn in de schema's te zien als een lijn in de betreffende partij. Treedt een lang aangehouden noot op in de bas, dan is er sprake van een orgelpunt. Deze is dan ook als zodanig aangegeven. Ook afsluitingen kunnen het gehoor op weg helpen. In de meeste afsluitingen kan men enkele van de voor een clausula kenmerkende formules herkennen, met name de dominant-tonica-formule in de bas (een kwintsprong omlaag of een kwartsprong omhoog) en de leidtoonformule, die in de meeste gevallen in de bovenste stem ligt. Tweemaal, in fuga VIII en fuga XIV, is er sprake van een phrygische clausula, of anders gezegd: een afsluiting op de dominant, in beide gevallen een A-akkoord. Overigens is de herkenbaarheid van al deze afsluitingen mede afhankelijk van de uitvoerenden. De schema's in dit deel kunnen ook van nut zijn bij het analyseren en inkleuren van een partituur. Daarbij verdient het aanbeveling een partituur te nemen, waarin, zoals in de oorspronkelijke uitgave van de Kunst der Fuge, de partijen op afzonderlijke balken staan gedrukt. Er is een ruime voorraad aan grote en kleine partituren op de markt, die onderling sterk verschillen. Vooral de leesbaarheid, de papiersoort en het gebruik van verschillende sleutels kan bepalend zijn voor de keuze. Van de meest gangbare zakpartituren (die van Boosey and Hawkes en die van Eulenburg) heb ik de gegevens in een aparte tabel weergegeven. De uitgave van Broekmans en Van Poppel en mijn uitgave volgen beide de volgorde van Butler, met dat verschil dat in de uitgave van Broekmans & Van Poppel de beide versies van zowel fuga XII als XIII in de omgekeerde volgorde staan. Aangezien dit probleem voorkomt uit de edities van 1751/1752, is daarover in het deel TEKST EN UITLEG meer te lezen. Daarin verantwoord ik ook de volgorde die Butler voorstelt. De volgorde op de diverse cd's is van een dusdanige willekeur, dat ik daarover weinig uitsluitsel kan geven. Vooral de gewoonte om de canons, die door Bach als afzonderlijk deel na de fuga's gepland waren, tussen de fuga's op te nemen, maakt het geheel vaak bijzonder onoverzichtelijk. Van Kenneth Gilbert is op Archiv een opname uitgebracht van het manuscript P200 ('Die autographe Partitur'); de stukken die Bach later schreef, en die hun weg vonden in de edities van 1751-1752, zal men daar dus tevergeefs zoeken. Voor een bestudering van de ontwikkeling van Bach's ideeën over zijn Kunst der Fuge is deze cd echter van grote waarde. Wie bij het inkleuren van een partituur gebruik maakt van de analyseschema's van deze uitgave, moet met het volgende rekening houden: door het formaat van de schema's kan uiteraard niet alles even gedetailleerd worden weergegeven. Korte rusten bijvoorbeeld zijn vaak niet terug te vinden. Alleen een hele maat rust kan houvast bieden: die wordt aangeduid met een schuine streep. de schema's gaan in principe uit van hele maten. Thematisch materiaal is dan ook tot hele maten gereduceerd. Voor de meeste vormen van het A-subject betekent dit bijvoorbeeld, dat de laatste noot, die meestal op de eerste tel van de volgende maat valt, niet in de schema's is weergegeven. De duur van deze noot, in het thematisch overzicht als hele noot geschreven, is afhankelijk van het vrij contrapunt dat op het subject volgt. Een enkele keer valt de laatste 2

noot van het thema samen met de eerste noot van de volgende inzet in dezelfde partij, namelijk in fuga VII in maat 43 en in maat 45, beide keren in de alt. de subjecten A11 en A12 hebben een opmaat. Ook deze is in de schema's niet weer te geven, maar moet uiteraard wel worden ingekleurd. schijninzetten of onvolledige thema's kunnen het beste niet geheel worden ingekleurd, maar slechts worden omcirkeld of gestippeld. het verdient aanbeveling bij inkleuring van een partituur min of meer de kleuren van de schema's te handhaven. Neem echter de kleuren liever te licht dan te donker, zodat de noten leesbaar blijven. Deze schema's weerspiegelen slechts de compositorische structuur van de fuga's, respectievelijk canons. Wanneer men zich hiermee vertrouwd heeft gemaakt, blijken er nog veel meer motieven of verwijzingen naar thematisch materiaal te ontdekken; deze bepalen, misschien meer nog dan de 'vaste' onderdelen, het karakter van de verschillende fuga's en canons van de Kunst der Fuge. Dan wordt destemeer duidelijk, dat Bach geen dorre staalkaart heeft gegeven van wat op het gebied van contrapunt allemaal mogelijk is, maar dat hij met veel plezier en zelfs humor te werk is gegaan. Edgard Vreuls Amsterdam, december 2002 3

Een kwestie van volgorde Volgorde in deze uitgave I. enkelvoudige fuga II. enkelvoudige fuga III. enkelvoudige fuga met contrasubject IV. enkelvoudige fuga met contrasubject V. enkelvoudige fuga over twee subjecten met contrasubject VI. enkelvoudige fuga met stretto, omkering en diminutie VII. enkelvoudige fuga met stretto, omkering, diminutie en augmentatie VIII. dubbelfuga met contrasubject IX. enkelvoudige fuga met subject van fuga I in augmentatie als contrasubject X. dubbelfuga met stretto XI. tripelfuga met omkering en twee contrasubjecten met omkering XII-I. enkelvoudige fuga met contrasubject XII-II. exacte omkering van fuga XII-I XIII-I. enkelvoudige fuga met omkering XIII-II. omkering van fuga XIII-I XIV. quadrupelfuga met omkering en stretto (onvolledig) I. canon met omkering van het subject II. canon met omkeerbaar contrapunt in de terts III. canon met omkeerbaar contrapunt in de kwint IV. canon met omkering, augmentatie en diminutie Volgorde eerste edities (1751/2) 1. fuga I (Contrapunctus 1) 2. fuga II (Contrapunctus 2) 3. fuga III (Contrapunctus 3) 4. fuga IV (Contrapunctus 4) 5. fuga V (Contrapunctur [!] 5) 6. fuga VI (Contrapunctus 6. a 4 in Stylo Francese) 7. fuga VII (Contrapunctus 7. a 4, per Augment et Diminut) 8. fuga VIII (Contrapunctus 8. a 3) 9. fuga IX (Contrapunctus 9. a 4. alla Duodecima) 10. fuga X (Contrapunctus 10. a.4 alla Decima) 11. fuga XI (Contrapunctus 11. a 4) 12. fuga XII (Contrapunctus inversus a 4) (Contrapunctus inversus. 12 a 4) 13. fuga XIII (Contrapunctus inversus a 3) (Contrapunctus a.3) 14. fuga X (incompleet) (Contrap: a 4) 15. canon IV (Canon per Augmentationem in Contrario Motu) 16. canon I (Canon alla Ottava) 17. canon II (Canon alla Decima Contrapunto alla Terza) 18. canon III (Canon alla Duodecima in Contrapunto alla Quinta) 19. bewerking van fuga XIII voor twee klavieren (Fuga a 2. Clav.) 20. fuga XIV (onvoltooid) (Fuga a 3 Soggetti) 21. Choral. Wenn wir in hoechsten Noethen Canto Ferrno in Canto. BachWerkVerzeichnis fuga I BWV 1080.1 fuga II BWV 1080.2 fuga III BWV 1080.3 fuga IV BWV 1080.4 fuga V BWV 1080.5 fuga VI BWV 1080.6 fuga VII BWV 1080.7 fuga VIII BWV 1080.8 fuga IX BWV 1080.9 fuga X BWV 1080.10 fuga XI BWV 1080.11 fuga XII-I BWV 1080.12,2 fuga XII-II BWV 1080.12,1 fuga XIII-I BWV 1080.13,2 fuga XIII-II BWV 1080.13,1 fuga XIV BWV 1080.19 canon I BWV 1080.15 canon II BWV 1080.16 canon III BWV 1080.17 canon IV BWV 1080.14 BWV 1080.18 = bewerking van fuga XIII voor twee klavieren Volgorde Boosey and Hawkes fuga I = B&H I pag. 1 fuga II = B&H II pag. 4 fuga III = B&H III pag. 8 fuga IV = B&H IV pag. 11 fuga V= B&H V pag. 17 fuga VI = B&H VI pag. 21 fuga VII = B&H VII pag. 27 fuga VIII = B&H VIII pag. 32 fuga IX = B&H IX pag. 39 fuga X = B&H X pag. 45 fuga XI = B&H XI pag. 51 fuga XII = B&H XVI pag. 74 fuga XIII = B&H XVII pag. 82 fuga XIV = B&H XIX pag. 102 canon I = B&H XII pag. 60 canon II = B&H XIV pag. 68 canon III = B&H XV pag. 72 canon IV = B&H XIII pag. 64 bewerking van fuga XIII voor twee klavieren = B&H XVIII pag. 90 Manuscript P200 1. fuga I 2. fuga III 3. fuga II 4. fuga V 5. fuga IX 6. fuga X 7. fuga VI 8. fuga VII 9a. "canon in hypodiapason" (canon I) b. "resolutio canonis" 10. fuga VIII 11. fuga XI 12. "canon in hypodiatesseron al roversio e per augmentationem, perpetuus" (canon IV) 13. fuga XII 14. fuga XIII 15. "canon al roverscio et per augmentationem" (canon IV bis) app. 1. "canon per augmentationem contrario motu" (canon IV ter) app. 2. bewerking van fuga XIII voor twee klavieren app. 3. fuga XIV (onvoltooid) in het corpus ontbreken: fuga IV canon II canon III en fuga XIV (in appendice). Volgorde Edition Eulenburg fuga I pag. 1 fuga II pag. 5 fuga III pag. 9 fuga IV pag. 13 fuga V pag. 20 fuga VI pag. 24 fuga VII pag. 30 fuga VIII pag. 35 fuga IX pag. 43 fuga X pag. 49 fuga XI pag. 55 fuga XII pag. 72 fuga XIII pag. 64 fuga XIV pag. 95 canon I pag. 80 canon II pag. 87 canon III pag. 84 canon IV pag. 91 appendix 1: fuga I bis pag. 106 appendix 2: fuga III bis pag. 109 appendix 3: fuga II bis pag. 112 appendix 4: fuga X bis pag. 116 appendix 5: canon IV bis pag. 120 appendix 6: bewerking van fuga XIII voor twee klavieren pag. 124 appendix 7: choral BWV 688a: Vor deinen Thron tret' ich pag. 136 5

Thematisch overzicht Thema A rectus inversus Overige subjecten rectus inversus Contrasubjecten rectus inversus 7

Thema A rectus A1 I, II, IX A3 V,VI,VII A5 XI A7 XII A9 XII A11 XIII A13 Canon I A15 ontbreekt A17 Canon III A19 Canon IV A21 [onvolledig] Canon IV A23 [afgeleid thema] V 8

Thema A inversus A2 III,IV A4 V,VI, VII,X A6 VIII,XI A8 XII A10 XII A12 XIII A14 Canon I A16 [IV], Canon II A18 ontbreekt A20 Canon IV A22 [onvolledig] Canon IV A24 [afgeleid thema] V 9

Overige subjecten rectus B1 VIII, XI C1 IX D1 X E1 XIV F1 XIV G1 XIV 10

Overige subjecten inversus B2 XI C2 ontbreekt D2 X E2 XIV F2 ontbreekt G2 XIV 11

Contrasubjecten rectus Cs1 III Cs3 IV Cs5 VIII Cs7 XI Cs9 XI Cs11 XII 12

Contrasubjecten inversus Cs6 XI NB. Cs6 is niet in noten, maar wel in beweging de omkering van Cs5 en Cs7. Cs10 XI Cs12 XII 13

Analyse-schema's Fuga I BWV 1080. 1 Fuga II BWV 1080. 2 Fuga III BWV 1080. 3 Fuga IV BWV 1080. 4 Fuga V BWV 1080. 5 Fuga VI BWV 1080. 6 Fuga VII BWV 1080. 7 Fuga VIII BWV 1080. 8 Fuga IX BWV 1080. 9 Fuga X BWV 1080.10 Fuga XI BWV 1080.11 Fuga XII-I BWV 1080.12,2 Fuga XII-II BWV 1080.12,1 Fuga XIII-I BWV 1080.13,2 Fuga XIII-II BWV 1080.13,1 Fuga XIV BWV 1080.19 Canon I BWV 1080.15 Canon II BWV 1080.16 Canon III BWV 1080.17 Canon IV BWV 1080.14 15

Fuga I BWV 1080.1 Boosey and Hawkes: Contrapunctus I Broekmans & Van Poppel: Contrapunctus 1 Thematisch materiaal: A1 als subject: A1 In manuscript P200 heeft deze fuga dezelfde maataanduiding als in de uitgave, maar tweemaal zoveel noten per maat: 17

Fuga II BWV 1080.2 Boosey and Hawkes: Contrapunctus II Broekmans & Van Poppel: Contrapunctus 2 Thematisch materiaal: A1, alsmede een syncopische variant van A1, beide als subject. A1 A1 gesyncopeerd NB. In deze fuga is het laatste figuur in 8 sten van subject A1 gepunteerd. In manuscript P200 heeft ook deze fuga een dubbel aantal noten in de maat: 19

Fuga III BWV 1080.3 Boosey and Hawkes: Contrapunctus III Broekmans & Van Poppel: Contrapunctus 3 Thematisch materiaal: A2 en een variant van A4, alsmede een syncopische verschuiving van deze laatste, alle als subject; Cs1 als contrasubject. A2 A4 A4 gesyncopeerd Cs1 NB. Subject A4 heeft in deze fuga een extra noot in maat 2 en een ritmische verschuiving in maat 4. In manuscript P200 heeft ook deze fuga een dubbel aantal noten per maat: 21

Fuga IV BWV 1080.4 Boosey and Hawkes: Contrapunctus IV Broekmans & Van Poppel: Contrapunctus 4 Thematisch materiaal: A2 als subject, met twee syncopische verschuivingen, eveneens als subject; Cs3 als contrasubject. A2 A2 gesyncopeerd A2 gesyncopeerd Cs3 Deze fuga ontbreekt in manuscript P200. 23

Fuga V BWV 1080.5 Boosey and Hawkes: Contrapunctus V Broekmans & Van Poppel: Contrapunctus 5 Thematisch materiaal: A4 en diens omkering A3, beide als subject; A24 en diens omkering A23 als materiaal voor de divertimenti. A4 A3 A24 A23 In manuscript P200 heeft deze fuga de volgende maataanduiding: 25

Fuga VI BWV 1080.6 Boosey and Hawkes: Contrapunctus VI Broekmans & Van Poppel: Contrapunctus 6 Thematisch materiaal: A3 en diens omkering A4, zowel in hun normale waarde als in diminutie, alle als subject. A3 normaal A4 normaal A3 in diminutie A4 in diminutie Manuscript P200 heeft voor deze fuga dezelfde maataanduiding en notenwaarden als de edities. 27

Fuga VII BWV 1080.7 Boosey and Hawkes: Contrapunctus VII Broekmans & Van Poppel: Contrapunctus 7 Thematisch materiaal: A3 en diens omkering A4, beide als subject, zowel in de normale waarde als ook in diminutie en augmentatie. A3 normaal A4 normaal A3 in diminutie A4 in diminutie A3 in augmentatie A4 in augmentatie Manuscript P200 heeft voor deze fuga dezelfde maataanduiding en notenwaarden als de edities. 29

Fuga VIII BWV 1080.8 Boosey and Hawkes: Contrapunctus VIII Broekmans & Van Poppel: Contrapunctus 8 Thematisch materiaal: B1 en A6, beide als subject; Cs5 als contrasubject. B1 A6 Cs5 NB. In de maten 39 tot 85 en 131 tot 134 valt Cs5 uiteen in twee delen, waarbij de laatste acht noten in een andere stem verschijnen dan die, waarin het contrasubject is ingezet. In manuscript P200 staat deze fuga in een kleinere notenwaarde: Boven de eerste maten is echter door Bach met potlood de opmerking geschreven: Folgendes muss also geschrieben werden: In deze grotere notenwaarde is de fuga dan ook in de eerste edities verschenen. 31

Fuga IX BWV 1080.9 Boosey and Hawkes: Contrapunctus IX Broekmans & Van Poppel: Contrapunctus 9 Thematisch Materiaal: C als subject; A1 in augmentatie als contrasubject. C1 A1 in augmentatie De notatie in manuscript P200 is aldus: Het gevolg van deze schrijfwijze is, dat het A-thema niet in de augmentatie verschijnt, maar in de normale notenwaarde. 33

Fuga X BWV 1080.10 Boosey and Hawkes: Contrapunctus X Broekmans & Van Poppel: Contrapunctus 10 Thematisch materiaal: D1 en diens omkering D2, alsmede A4 als subject. D1 D2 A1 De maten 1 t/m 22 ontbreken in manuscript P200. Dit begint met de achtereenvolgende inzetten van subject A1 (Sopraan in m.23, Tenor in m.26, Bas in m.31 en Alt in m.34). Bovendien is de fuga in het manuscript geschreven in een kleinere notenwaarde, maar wel in een vierkwartsmaat, zodat één maat in het manuscript overeenkomt met twee maten in de uitgave. Daardoor wordt het subject gepresenteerd als diminutie. Het manuscript begint aldus met de Sopraan-inzet: 35

Fuga XI BWV 1080.11 Boosey and Hawkes: Contrapunctus XI Broekmans & Van Poppel: Contrapunctus 11 Thematisch materiaal: A5 en diens omkering A6, B2 en diens omkering B1, alle als subject; Cs9 en diens omkering Cs10, alsmede Cs6 en Cs7 als contrasubject. A5 A6 B2 B1 Cs9 Cs10 Cs6 Cs7 NB. Het subject B1 heeft in deze fuga geen triller op de halve noot in de 3 e maat, zoals in fuga 8. In manuscript P200 begint deze fuga in een kleinere notenwaarde aldus: Daardoor verschijnen de subjecten A5 en A6 als een diminutie-vorm van het oorspronkelijke thema. 37

Fuga XII I: BWV 1080 12,2 Boosey and Hawkes: Contrapunctus XVI inversus Broekmans & Van Poppel: Contrapunctus inversus 12 (bis!) NB. In manuscript P200 staan de beide versies onder elkaar genoteerd, zoals in het schema op de volgende bladzijde. In de eerste edities staan de twee versies na elkaar afgedrukt. Thematisch materiaal: A8 en A10, alsmede een variant van A10 als subject; Cs12 als contrasubject. A8 A10 A10 variant Cs12 II: BWV 1080.12,1 Boosey and Hawkes: Contrapunctus XVI rectus Broekmans & Van Poppel: Contrapunctus inversus 12 Thematisch materiaal: A7 en A9, alsmede een variant van A9 als subject; CS11 als contrasubject. A7 A9 A9 variant Cs11 In manuscript P200 zijn deze fuga's in een kleinere notenwaarde genoteerd, aldus: 39

Fuga XIII I: BWV 1080.13,2 Boosey and Hawkes: Contrapunctus XVII inversus Broekmans & Van Poppel: Contrapunctus inversus 13 NB. In manuscript P200 staan de beide versies onder elkaar genoteerd, zoals in het schema op de volgende bladzijde. In de eerste edities staan de twee versies na elkaar afgedrukt. Thematisch materiaal: A11 en diens omkering A12, beide als subject. A11 A12 II: BWV 1080.13,1 Boosey and Hawkes: Contrapunctus XVII rectus Broekmans & Van Poppel: Contrapunctus 13 Thematisch materiaal: A12 en diens inversie A11, beide als subject. A12 A11 In manuscript P200 staan deze fuga's in een kleinere notenwaarde genoteerd, waardoor het subject in de diminutie lijkt op te treden: 41

Fuga XIV BWV 1080.19 Boosey and Hawkes: Contrapunctus XIX Broekmans & Van Poppel: (Contrapunctus 14) Thematisch materiaal: E1 en diens omkering E2, voorts F1, G1 en diens omkering G2, alle als subject. E1 E2 F1 G1 G2 Deze fuga ontbreekt in het corpus van manuscript P200, maar is als ontwerp op twee balken bijgevoegd. Zie het vervolg op de volgende bladzijden. 43

De eerste edities eindigen in maat 233. Bulter gaat ervan uit, dat er nog genoeg ruimte was voor zo'n 44 maten. Bij een andere vorm van notatie kunnen dat er mijnsinziens meer zijn, tot meer dan honderd. Zie verder de toelichting bij deze fuga in Deel 2. Nottebohm is één van de velen die veronderstelt, dat tegen de bovengenoemde subjecten uiteindelijk een A-subject gezet zou worden. Dit zou er als volgt uit kunnen zien (G. Nottebohm, Musik-Welt 20. 1881): A1 Manuscript P200 eindigt in maat 239. Daarachter heeft Carl Philip Emanuel Bach de fameuze woorden geschreven: NB Über dieser Fuge, wo der Nahme BACH im Contrasubject angebracht worden, ist der Verfasser gestorben. 45

Canon I BWV 1080.15 Boosey and Hawkes: Contrapunctus XII Broekmans & Van Poppel: Canon alla Ottava Thematisch materiaal: A14 en diens omkering A13. A14 A13 In manuscript P200 staat deze canon genoteerd op één notenbalk onder de titel Canon in Hypodiapason ("canon in het onder-octaaf") en is vervolgens op twee balken uitgewerkt als Resolutio. 47

Canon II BWV 1080.16 Boosey and Hawkes: Contrapunctus XIV Broekmans & Van Poppel: Canon alla Decima Thematisch materiaal: A16, ook in diminutie. A16 A16 in diminutie NB. Het tweede deel is de omkering van het eerste deel in die zin, dat de beide stemmen van plaats gewisseld zijn. Deze canon ontbreekt in manuscript P200. 49

Canon III BWV 1080.17 Boosey and Hawkes: Contrapunctus XV Broekmans & Van Poppel: Canon alla Duodecima Thematisch materiaal: A17. A17 NB. Het tweede deel is de omkering van het eerste deel in die zin, dat de beide stemmen van plaats gewisseld zijn. Deze canon ontbreekt in manuscript P200. 51

Canon IV BWV 1080.14 Boosey and Hawkes: Contrapunctus XIII Broekmans & Van Poppel: Canon per Augmentationem Thematisch materiaal: A19 en diens omkering A20 in augmentatie, A21 in diminutie en diens omkering A22 normaal. A19 A20 in augmentatie A21 in diminutie A22 NB.1 In thema A21 en A22 ontbreken twee noten in de slotformule, met name een G en een F, c.q. een E en een F. NB.2 Het tweede deel is de omkering van het eerste deel in die zin, dat de beide stemmen van plaats gewisseld zijn. Daartegenover staat de beantwoording van de tweede partij, die in augmentatie als ook in omkering van het thematisch materiaal wordt doorgevoerd. Deze canon komt in manuscript P200 tweemaal voor, benevens eenmaal als appendix. De eerste keer luidt het opschrift: Canon in Hypodiatesseron al roversio e per augmentationem, perpetuus ("canon in de boven-kwart in omkering en in augmentatie, doorlopend"). Aan de authenticiteit van de laatste woorden wordt sterk getwijfeld. De noten van deze versie wijken sterk af van de canon zoals die in de eerste editie verschijnt. De tweede keer dat deze canon in manuscript P200 voorkomt, luidt de titel: Canon al roverscio et per augmentationem ("canon in de omkering en in augmentatie"). In de appendix luidt het opschrift: Canon p. Augmentationem contrario motu ("canon in augmentatie in voortdurende beweging"). Johann Christian Bach heeft daar boven geschreven: NB Der seelige Papa hat auf die Platte diesen Titul stechen lassen, Canon per Augment: in Contrapuncto all octava, er hat es aber wieder ausgestrichen auf der Probe Platte und gesetzet wie forn stehet. Al deze versies in manuscript P200 hebben een kleinere notenwaarde dan de edities: Daardoor is er eerder sprake van een thema in diminutie, dat in de augmentatie z'n normale notenwaarde hervindt, dan van een augmentatie van het 'normale' thema. 53