De kerk in het midden laten -Challenge Onderdeel 2 Onderbouwing Graag wil ik de onderbouwing van mijn oplossing starten met twee belangrijke citaten die melding maken van het veranderend karakter van de kerk als instelling. Beide bronnen zijn geïnspireerd door de Engelse moderne theoloog Oliver O'Donovan: De moderne Westerse samenleving is diepgaand gestempeld door de eeuwenlange aanwezigheid van de kerk in haar midden. De kerk is tevens ook een politieke samenleving, en zelfs als de eigenlijke en blijvende samenleving wordt gezien. De laatmoderne samenleving van deze tijd getypeerd door het afscheid van de kerk. Vrij naar Levend in Leviatan, A. De Bruijne, pp.51 (proefschrift ethiek) Recensent B. Wallet stelt dat A. De Bruijne met zijn proefschrift aantoont dat we in Nederland O Donovan alleen maar tot onze schade kunnen negeren. (Wapenveld, Jaargang 57, Nummer 1, pp. 47-48) Meer dan ooit tevoren is de kerk in onze huidige samenleving een vreemde eend in de bijt, zij bepaalt niet langer het gezicht van de maatschappij. In deze situatie zijn kerken bezig met een heroriëntatie op de eigen identiteit. Sommigen propageren een radicale vorm van vreemdelingschap. De kerk moet geen hooggestemde idealen meer koesteren over het bekeren van mensen of het verbeteren van de wereld. Laat ze maar gewoon leven als een stel vreemdelingen op aarde, dat zal vanzelf mensen nieuwsgierig maken. Tegelijk zie je kerken vanuit missionair oogpunt zich bezinnen op nieuwe vormen van kerk-zijn, die meer aansluiten op de netwerksamenleving. Lossere vormen van lidmaatschap worden uitgeprobeerd die passen bij een samenleving waarin identiteiten en gemeenschappen vloeiend zijn. Ook wordt er gezocht naar nieuwe vormen van diaconale presentie en politieke betrokkenheid, nu de verzorgingsstaat afkalft en de economische crisis zich laat voelen. Vrij naar B. Van Egmond, De Koning en zijn Koninkrijk, pp.4 (Masterscriptie Systematische Theologie) Beide citaten doen melding van belangrijke veranderingen tussen kerk en maatschappij. Deze verandering zijn grotendeels analoog te stellen aan de demografische veranderingen: veruit de belangrijkste factor hierin is natuurlijk de vergrijzing, een tweede belangrijke factor is dat meer mensen een hogere leeftijd kunnen bereiken door de medische wetenschap.
Voor stedenbouw en architectuur heeft dit vanzelfsprekend consequenties. Een groot deel van de bevolking zal de komende jaren kleiner willen gaan wonen en wellicht ook gecentreerder om voorzieningen als hulp en zorg efficiënter in te kunnen zetten. Veel seniorenwoningen en tehuizen worden aan de rand van de bebouwde kern gebouwd omdat in het centrum van het dorp of stad gewoonweg geen plek is. Dit heeft tot gevolg dat veel ouderen op een te grote afstand wonen van de markt, buurtsuper en dus ook het alledaagse leven. Met alle gevolgen van dien. Deze feiten op een rij gezet dicteren vrijwel de gehele oplossing van de vraagstelling in deze prijsvraag. Indien kerkgebouwen deels of geheel gebruikt kunnen worden als seniorenwoning worden er meerdere problemen in één keer opgelost. Oudere mensen kunnen dicht bij de maatschappij blijven wonen waar ze altijd al deel van hebben uitgemaakt en tevens kunnen kerkgebouwen behouden blijven. Graag verwijs ik hierbij ook naar de laatste zin van het tweede citaat van de vorige pagina. Wellicht ligt hierin ook een nieuwe (maatschappelijke!) rol voor de parochies? Uitwerking Om een bestaand gebouw te herbestemmen, het geven van een andere functie, zijn vaak behoorlijke ingrepen nodig in de structuur van het gebouw. Wanden en vloeren worden gesloopt, ruimtes bijgebouwd of verwijderd, nieuwe indelingen gemaakt, et cetera. Deze ingrijpende veranderingen aan een gebouw kunnen het oorspronkelijke karakter aantasten. Om dit te voorkomen bij het herbestemmen van een karakteristieke kerk kan inbreiding een oplossing zijn. Inbreiding is het bouwen binnenin een ander gebouw. Een voorbeeld van inbreiding: de raadszaal van het stadhuis van Koksijde static.skynetblogs.be/media/21938/dyn008_original_800_533_pjpeg_11875_3e8309f9f585 209186a1e9c7d58527ef.2.jpg Kerken beschikken vaak over ruime interieurs met veel lichtinval die geschikt zijn voor inbreiding. Veel kerken bestaan uit een hoofdbeuk en eventueel twee transepten en meerdere zijbeuken die mede gedefinieerd worden door een zuilenrij. Tussen de buitengevel en deze zuilenrij is het mogelijk om kubussen te plaatsen die als woonunits dienst doen.
Als voorbeeld wordt de St.-Catharinakerk in Eindhoven genomen: Prijsvraag InnoChallenge Het interieur van de St.-Catharinakerk te Eindhoven tijdens de verbouwing in 2007 www.eindhovenfotos.nl/catharinakerk9.jpg De onderstaande plattegronden van de kerk laten zien dat er voldoende ruimte is tussen de centrale zuilenrijen (rood) en de buitenmuren om er kamers of appartementen in te bouwen (blauw). Meerdere kamers vormen dan één appartement. Veel kerken bieden ook mogelijkheden tot het maken van meer bijzondere en exclusieve woonruimtes (oranje). De overgebleven ruimte (groen) herbergt dan de gemeenschappelijke zone met bijvoorbeeld ontmoetingsplaatsen en andere faciliteiten zoals liften die naar de verdiepingen voeren. Plattegronden van de St.-Catharinakerk te Eindhoven, bewerkt door auteur. http://www.dbnl.org/tekst/sten009monu02_01/sten009monu02ill197.gif
Om het oorspronkelijk karakter en de constructie van de kerk niet aan te tasten worden de woonunits als losse elementen ingebracht. Indien nodig zijn deze dus ook eenvoudig te vervangen of te verwijderen. In eerste instantie is het de bedoeling dat de units als verdieping worden uitgevoerd om privacyredenen van de bewoners. Schets van tweelaagse appartementenbouw, door auteur. Door gebruik te maken van de bestaande daglichtopeningen maakt iedere ruimte optimaal gebruik van het beschikbare daglicht. Meerdere ruimtes kunnen tot één appartement gekoppeld worden. Door de afzonderlijke verdiepingen en ruimtes van elkaar te ontkoppelen zijn ook bouwfysische problemen eenvoudig te voorkomen. Tevens, door ieder element afzonderlijk te voorzien van isolatie hoeft het klimaat in de kerk niet gewijzigd te worden omdat dit nadelige consequenties kan hebben voor het aanwezige stucwerk en/of schilderingen. De normaliter zeer dikke muren van de kerk werken als warmtebuffer: deze hebben een zeer groot warmteaccumulerend vermogen. Hierdoor blijft het s zomers aangenaam koel en s winters toch relatief warm door het zelfregulerende vermogen. Hierdoor kunnen veel installaties zelfs achterwege gelaten worden. Om een grotere warmtebuffer te verkrijgen bestaat de mogelijkheid vaten zout water in de kelders van de kerken te plaatsen. In combinatie met warmtepompen en geothermie kan de warmtebalans sluitend gemaakt worden en hoeft er niets aan de buitenzijde van de kerk veranderd te worden. Impressie seniorenwoningen, door auteur.
Opengewerkt model, door auteur
Onderdeel 1 De onderstaande analyse is deels gebaseerd op werk van het Keicentrum (keicentrum.nl). Sinds 1995 zijn al meer dan 750 kerken gesloten, omdat er geen diensten meer worden gegeven. Ook in veel stedelijke vernieuwingsgebieden is dit het geval. Om het kerkgebouw te behouden vanuit cultuurhistorisch oogpunt of als sociaal middelpunt van een wijk, wordt vaak naar een passende herbestemming gezocht. Enkele voorbeelden van herbestemming van kerkgebouwen ter inspiratie (ook uit niet-stedelijke vernieuwingsgebieden): Mattheuskerk, Delft De Mattheuskerk in Delft is ingericht als activiteitencentrum voor oudere verstandelijk beperkten van Stichting Ipse. Woningcorporatie Vestia heeft het pand ontwikkeld. Sionskerk, Groningen De Sionskerk (1934) in de krachtwijk Korrewegwijk was lange tijd in gebruik als buurtcentrum met bibliotheek, buurtsportwerk, vrouwencentrum en buurteetvoorziening. Het gebouw fungeert nu als moskee en buurteetvoorziening en herbergt gebedsruimten, klaslokalen, twee sportzalen en een ontmoetingsruimte. Zuiderkerk, Groningen De Zuiderkerk (1901) aan de Stationsstraat is in 1985 door woonstichting Patrimonium getransformeerd tot woongebouw. Het gebouw biedt nu ruimte aan 2- en 3 kamerwoningen voor studenten en starters. De Maagd, Bergen op Zoom Deze voormalige Rooms-katholieke kerk in het historische centrum van Bergen op Zoom is in 1990 verbouwd tot een middelgroot theater. Deze transformatie van kerk tot stadsschouwburg leverde diverse architectuurprijzen op en creëerde een multifunctionele ruimte. Hasseltsekerk, Tilburg In Tilburgse is de Hasseltse Kerk uit 1898 herontwikkeld tot MFA de Poorten. De Poorten is van binnen modern ingericht en biedt ruimte aan verschillende wijkorganisaties zoals zoals de wijkraad, de Twern, Openbare Bibliotheek Tilburg, Kinderstad, Jongerenwerk, Thebe en het ROC. Dominicanenkerk Maastricht De voormalige Dominicanen kerk in Maastricht is in gebruik genomen door boekhandelketen Selexys. Om het vloeroppervlak te vergroten zijn twee tussenvloeren in het schip aangebracht. De bezoekers kunnen vanaf deze boekenflat niet alleen de boeken, maar ook de plafondschilderingen van dichtbij bekijken.
Gouda, Sacramentskerk De voormalig katholieke Allerheiligst Sacramentskerk in Kort Akkeren, Gouda is sinds februari 2008 in gebruik als gezondheidscentrum. De kerk is behouden als monumentaal pand en krijgt een centrale plek en functie in het toekomstig centrum in de wijk. Het is een van de projecten van het programma Wijkontwikkeling in Gouda. Amsterdam, H. Jozefkerk De H. Jozefkerk in stadsdeel Bos en Lommer in Amsterdam is tijdelijk herbestemd tot klimhal in afwachting van een nieuwe functie. Tijdens deze periode wordt onderzocht wat de mogelijkheden zijn van behoud en herbestemming van de kerk. Nijmegen, Daniëlskerk Stichting De Driestroom heeft samen met Woningstichting Portaal de Daniëlskerk in de wijk Heseveld in Nijmegen geschikt gemaakt voor kinderen en jongeren met een ontwikkelingsachterstand. Zij kunnen hier wonen en dagbesteding krijgen. Begin 2007 opende De Daniëlskerk haar deuren. Eindhoven, Pastoor Van Arskerk In de wijk De Barrier wordt gezocht naar een herbestemming van een karakteristiek kerkgebouw. Totdat de definitieve bestemming in het gebouw komt wordt het gebruikt door de Stichting Atelierdorp. (Zie ook KEI-nieuws juli 2008) Amsterdam, Paradiso Bekend voorbeeld is het poppodium Paradiso in Amsterdam, dat is gevestigd in een voormalig kerkgebouw. Amsterdam, Pniëlkerk De voormalige Pniëlkerk in Bos en Lommer in Amsterdam is getransformeerd tot internationaal cultuurpodium Podium Mozaïek met een HOED (Huisartsen Onder Eén Dak) en een theatercafé. Andijk In Andijk zijn twee kerken van functie veranderd: in de ene was even een supermarkt gevestigd, maar nu is hij verbouwd tot woning. De andere is een restaurant geworden (website restaurant Meijers).
Bergen op Zoom- De Maagd De Maagd is een sfeervol middelgroot theater in een voormalige kerk in het historische centrum van Bergen op Zoom. De verbazingwekkende transformatie van kerk tot stadsschouwburg in 1990 leverde diverse architectuurprijzen op en creëerde een multifunctionele ruimte met een unieke ambiance. Breda, Annakerk Uit 1905 daterende basilicale kruiskerk. In 1997 werd de Annakerk aan de eredienst onttrokken en ging het verval snel. Een bouwbedrijf zag mogelijkheden met behoud van de kerk en kocht deze. Het bouwbedrijf besloot er kantoren in te vestigen. Den Haag, Pius X-kerk Na de transformatie van de Pius X-kerk hebben acht huisartsenpraktijken plaatsgenomen in het voormalige kerkgebouw. Bovendien is er ruimte ontstaan voor tal van andere organisaties voor maatschappelijke dienstverlening. Op die manier is een breed voorzieningenaanbod ontstaan. Den Haag, Transvaal, Julianakerk Belangrijke onderdeel uit het vernieuwingsplan voor Transvaal is de inrichting van de Julianakerk als multifunctioneel centrum in het hart van de wijk. Eerdere plannen om de kerk om te bouwen tot moskee leidde tot grote bezwaren uit de buurt. Deventer, Bergkerk Vanaf 1991 is de Bergkerk vrijwel uitsluitend in gebruik geweest voor beeldende kunsttentoonstellingen. Door bezuinigingen is aan deze situatie per 1 januari 2006 een einde gekomen. De gemeente Deventer zoekt nu naar een herbestemming van de Bergkerk. Voor de afweging die B&W heeft gemaakt zie de website van de gemeente Deventer. Groningen, Remonstrantse kerk De Remonstrantenkerk in Groningen, dat stamt uit 1883, is gerenoveerd en uitgebreid. Per april doet het gebouw dienst als tentoonstellings-, congres- en kantoorruimte, maar bovendien blijft het in gebruik als kerk. De verhuur van de kerk wordt beheerd door de Stichting Der Aa-Kerk. Londen, St. Pauls Church Voorbeeld vanuit Engeland waar een kerk voor sloop behoed is door er een multifunctioneel wijkcentrum van te maken.
Schiedam, Opstandingskerk Met name vanwege zijn internationaal vermaarde ontwerp en het feit, dat de Opstandingskerk binnen de huidige nieuwbouw nog steeds geldt als een voornaam oriëntatiepunt, is de kerk behouden. Er zijn een zestal grote luxe kerkwoningen gerealiseerd, waarbij de beeldbepalende elementen van het oorspronkelijke kerkgebouw zoveel mogelijk gehandhaafd zijn. Utrecht De Martinuskerk en het Andreasgasthuis zijn al enige tijd geleden verbouwd tot appartementen. Andere voorbeelden in Utrecht zijn de Nicolaïkerk (gewone kerkdiensten gecombineerd met verhuur) en de Janskerk (diensten/verhuur). Verder zijn er voorbeelden bekend van kerk verbouwd tot een klimhal (H. Jozefkerk in Amsterdam) en van een kerk herbestemd als discotheek (Augustinuskerk in Maastricht).