Risico- en Crisisbarometer Basismeting najaar november 2018

Risico- en Crisisbarometer Basismeting najaar 8 november

Inhoudsopgave Achtergrond 3 Samenvatting 4 Resultaten 7 Zorgen van Nederlanders 7 Inschatting kans en effect 11 Veiligheidsbeleving op locatie 15 Voorzorgsmaatregelen algemeen 18 Voorzorgsmaatregelen en reactie per ramp 21 Informatiebehoefte 32 Vertrouwen in de overheid 35 Verwachtingen Nederlanders van de overheid 40 Nepnieuws 51 Verschillen naar achtergrondkenmerken 54 Bijlagen 58 2

Achtergrond In opdracht van de NCTV heeft Motivaction onderzoek gedaan naar de zorgen, angsten en gevoel van veiligheid onder de bevolking en het vertrouwen dat Nederlanders hebben in het optreden van de overheid bij rampen en crises: de Risico-en Crisisbarometer. Het doel van de Risico-en Crisisbarometer is om inzicht te verkrijgen in de zorgen, angsten en het gevoel van veiligheid die leven onder de bevolking, en in het vertrouwen dat Nederlanders hebben in het optreden van de overheid bij rampen en crises. De Risico- en Crisisbarometer bestaat uit twee basismetingen per jaar, in het voorjaar en najaar. Per meting worden ruim 800 Nederlanders van 15 jaar en ouder online ondervraagd. Daarnaast kan de Risico- en Crisisbarometer bij (dreigende) crises op acute basis worden uitgevoerd. De basismetingen dienen als vergelijkingsmateriaal voor de resultaten van de aanvullende metingen. Met behulp van de Risico- en Crisisbarometer kan onder andere de communicatie naar pers en publiek tijdens een crisis optimaal worden afgestemd. Vergelijking met voorgaande metingen Vanaf wordt de Risico- en Crisisbarometer uitgevoerd door onderzoeksbureau Motivaction in een hernieuwde opzet. Dit rapport bevat de resultaten van de vierde meting in deze opzet (na eerdere metingen in het voorjaar van, het najaar van en het voorjaar van ). Bij deze meting zijn in totaal n = 809 Nederlanders ondervraagd. De resultaten zijn representatief voor de Nederlandse bevolking in de leeftijd van 15 t/m 75 jaar op geslacht, leeftijd, opleiding, regio en waardenoriëntatie (op basis van het Mentality-model van Motivaction). Leeswijzer Na een samenvatting van de belangrijkste resultaten tonen we de bevindingen uit deze meting in visuele vorm (grafieken en tabellen), ondersteund met een tekstuele toelichting en concluderende kop. Waar mogelijk wordt in de rapportage een vergelijking gemaakt met de resultaten uit de eerdere drie metingen. Indien percentages significant van elkaar verschillen tussen metingen wordt dit aangeduid met een (in geval van een toename) of een (in geval van een afname). Achtergrond bij de duiding van de resultaten Het onderzoek is uitgevoerd tussen 2 oktober en 5 oktober. Dit is vlak na het oppakken van de zeven mannen die onderdeel waren van een terroristisch netwerk en verdacht worden van het ramen van een terroristische aanslag. De persconferentie van het ministerie van Defensie over het stoppen van een digitale spionage-operatie van Russische inlichtingenofficieren bij de OPCW in Den Haag d.d. 4 oktober vond plaats tijdens het veldwerk. 3

Samenvatting (1/3) Terrorisme gestegen als gebeurtenis waar men zich het meest zorgen om maakt Net als bij de vorige meting is terrorisme hetgeen waar Nederlanders zich de meeste zorgen over maken. Spontaan noemt de helft van de Nederlanders (4) terrorisme als een gebeurtenis waar zij zich veel zorgen over maken. Dat is meer dan bij de vorige meting (3). Geholpen met een lijst mogelijke rampen en crises zet zelfs twee derde (6) terrorisme in zijn/haar top drie van gebeurtenissen waar men zich het meest zorgen om maakt. Hiermee is na een daling in het voorjaar (toen was het 5) weer sprake van een toename van de zorgen en zit terrorisme qua zorgen weer op hetzelfde niveau als in. Andere rampen en crises volgen op afstand wat betreft de (geholpen) zorgen, waarbij spanningen tussen bevolkingsgroepen (bij in de top drie) en extremisme (32%) na terrorisme het hoogst scoren. Ook wat betreft de persoonlijke veiligheid verwacht men het vaakst dat terrorisme de meeste impact heeft. 41% van de Nederlanders maakt zich daarover (heel) veel zorgen. Ook daar zien we nu een stijging na een daling bij de vorige meting (31%) en is het niveau weer hetzelfde als in. De verwachte impact van extremisme en extreem weer op de persoonlijke veiligheid is ook groter dan bij de vorige meting. Over extremisme maakt nu 20% zich (heel) veel zorgen (vs. 1 bij de vorige meting), over extreem weer (vs. ). Terrorisme ook een meer waarschijnlijke én meer impactvolle gebeurtenis Terrorisme is naast de gebeurtenis waar men zich het meest zorgen om maakt ook één van de meest waarschijnlijke gebeurtenissen volgens Nederlanders. Cyberdreigingen zijn volgens Nederlanders het meest waarschijnlijk (6), maar terrorisme volgt op de tweede plek: 63% van de Nederlanders acht terrorisme in Nederland (zeer) waarschijnlijk. Ook hier is sprake van een toename ten opzichte van de vorige meting: destijds vond de helft terrorisme (zeer) waarschijnlijk. Ook extremisme acht men deze meting vaker (zeer) waarschijnlijk (5 vs. 4). De top drie qua rampen die de meeste impact hebben is ongewijzigd: 4 verwacht dat de gevolgen van terrorisme ten minste zeer ernstig zijn, die van extremisme en 30% de gevolgen van cyberdreiging. Voor alle drie de rampen geldt bovendien dat Nederlanders vaker ernstige of zelfs catastrofale gevolgen verwachten dan bij de vorige meting. Nederlanders voelen zich het minst veilig bij openbare evenementen Van de Nederlanders die weleens op een openbaar evenement zijn, voelt een vijfde zich daar over het algemeen niet veilig (1). 40% denkt neutraal over zijn/haar veiligheid aldaar. Daarmee zijn openbare evenementen de minst veilige locatie. Voor is die onveiligheid reden om zich minder op openbare evenementen te begeven. In vergelijking met de vorige meting zijn er geen verschillen waar te nemen op het gebied van veiligheidsbeleving op specifieke locaties. Daarmee lijken de toegenomen zorgen over en waarschijnlijkheid van een terroristische aanslag niet direct door te werken op de ervaren veiligheid op specifieke locaties. 4

Samenvatting (2/3) Voorzorgsmaatregelen en bekendheid crisis.nl ongewijzigd Het aandeel Nederlanders dat verschillende artikelen in bezit heeft die van pas kunnen komen in geval van een ramp of crisis is zo goed als gelijk aan de vorige meting. Een meerderheid van de Nederlanders heeft veel artikelen in huis die niet per se bedoeld zijn ter voorbereiding op rampen, maar die in zo n geval wel van nut kunnen zijn. 8 van de Nederlanders heeft bijvoorbeeld kaarsen in huis, 7 een gereedschapsset, 6 extra batterijen en een eerstehulpkit en 52% heeft flessen water en houdbaar eten op voorraad. Ten minste drie op de tien Nederlanders beschikken bovendien over producten die in het dagelijks leven minder gangbaar zijn, zoals lucifers of een aansteker in waterdichte verpakking (31%) of een opwindbare radio (31%). Het waarschuwingsfluitje is een uitzondering: slechts 1 heeft dat in huis. Een meerderheid van de Nederlanders is er eveneens van op de hoogte hoe ze thuis gas, elektra en ventilatie moeten uitschakelen (7) en wat het evacuatieplan is op plekken waar ze vaak komen (5). De website crisis.nl is bij drie kwart van de Nederlanders onbekend. Daarmee is de bekendheid van crisis.nl gedaald ten opzichte van de vorige meting (70% onbekend vs. 63% onbekend). Nederlanders zijn veelal niet voorbereid op verschillende rampen en crises; voorbereiding op cyberdreigingen licht toegenomen Veel Nederlanders zeggen niet voorbereid te zijn op de verschillende rampen en crises en weten ook niet wat ze in zo n geval zouden doen. Dit is vergelijkbaar met voorgaande meting. Het vaakst zeggen Nederlanders voorbereid te zijn op extreem weer, maar alsnog is er 7 die daar naar eigen zeggen niet op voorbereid is. 9 zegt niet voorbereid te zijn op een milieuramp of chemisch incident. Wat ze in geval van een crisis zouden doen, is iets meer bekend. Dat aandeel varieert van 21% die weet wat ze zouden doen bij ondermijning van de democratische rechtsstaat tot 3 die zegt te weten wat te doen bij een uitbraak van een infectieziekte. Wat betreft cyberdreigingen is er deze meting sprake van een verschuiving. Nederlanders zijn er naar eigen zeggen vaker op voorbereid (63% niet vs. 71% niet) en weten vaker wat zij zouden doen in geval van een cyberdreiging. Maatregelen die ze bijvoorbeeld vaker noemen ter voorbereiding is het beveiligen van hun computer (2 vs. 1). Informatiebehoefte het grootst op het onderwerp terrorisme; Nederlanders verdeeld over actieve vs. passieve informatievoorziening Zoals gezegd is terrorisme de meest zorgwekkende, waarschijnlijke en impactvolle gebeurtenis en Nederlanders willen ook het vaakst weten hoe te handelen in geval van een terroristische aanslag (4). Die informatiebehoefte is ook licht gestegen. Aan informatie over hoe te handelen bij milieurampen en chemische incidenten (2 vs. 3) en bij stralingsongevallen (2 vs. 32%) hebben iets minder Nederlanders behoefte deze meting. De Nederlanders die behoefte hebben aan meer informatie over hoe te handelen zijn verdeeld over de wijze waarop de overheid dat moet doen: passief (door informatie beschikbaar te stellen, zodat Nederlanders het snel kunnen vinden indien ze het nodig hebben) of actief (iedereen ongevraagd informeren). Over het onderwerp terrorisme willen bijna drie op de tien Nederlanders ongevraagd geïnformeerd worden (2). 5

Samenvatting (3/3) Algemeen vertrouwen in overheid gedaald In vergelijking met de vorige meting is het algemeen vertrouwen van Nederlanders in de overheid gedaald. 1 heeft helemaal geen vertrouwen in de overheid (vs. bij de vorige meting). Het vertrouwen in de informatievoorziening van de overheid bij een ramp of crisis is wel op peil gebleven. 42% van de Nederlanders heeft daar (heel) veel vertrouwen in. Nederlanders hebben in grote mate begrip voor veiligheidsmaatregelen. Bovendien is het begrip voor de inzet van cameratoezicht (8 vs. 83% (heel) veel begrip), voor de inzet van extra beveiligingspersoneel (8 vs. 8) en voor de inzet van extra politie en Marechaussee, mogelijk met zwaardere wapens, als er sprake is van een signaal of dreiging (8) vs. 8) toegenomen. Die groei zit met name in het aandeel Nederlanders dat heel veel begrip heeft voor deze maatregelen. Net als bij de vorige meting voelen zes tot zeven op de tien Nederlanders zich door de veiligheidsmaatregelen ook daadwerkelijk veiliger. Acht op de tien Nederlanders vinden het nodig dat de overheid investeert in het voorkomen van radicalisering, maar over de effectiviteit twijfelt men. Ruim een kwart (2) heeft er vertrouwen in dat de aanpak effectief is, heeft daar helemaal geen vertrouwen in. Die percentages verschillen niet significant van de vorige meting. Nederlanders positiever over de rol van de overheid bij infectieziekten en terrorisme Nederlanders hebben een redelijk goed beeld van wat ze verwachten van de overheid indien de verschillende rampen of crises zich voordoen. 5 weet wat ze van de overheid verwachten aan maatregelen indien de democratische rechtsstaat ondermijnd wordt, 40% indien er sprake is van extreem weer. Voor extremisme weten Nederlanders vaker maatregelen te noemen die de overheid zou moeten nemen dan bij de vorige meting (51% vs. 40%). Nederlanders zijn positiever over de mate waarin de overheid in staat is een goede rol te vervullen in geval van infectieziekten en terrorisme. Wat betreft infectieziekten denken meer Nederlanders dat de Nederlandse overheid in staat is die te voorkomen, de eventuele gevolgen te beperken en vinden meer Nederlanders dat de overheid genoeg doet om het te voorkomen. Voor terrorisme geldt dat men positiever is over de mate waarin de overheid in staat is het te voorkomen en daarvoor ook genoeg doet. Over de inspanningen van de overheid om spanningen tussen bevolkingsgroepen te voorkomen is men deze meting iets negatiever ( vs. 1 voldoende of goed). Houding ten aanzien van nepnieuws niet veranderd sinds vorige meting De houding van Nederlanders ten aanzien van nepnieuws is onveranderd sinds de meting in het voorjaar van. Een derde van de Nederlanders (3) maakt zich veel zorgen om nepnieuws. Circa één op de vijf Nederlanders (1) controleert altijd of het nieuws klopt, en nog eens 51% doet dat soms. Ze letten daarbij vooral op de gebruikte bronnen (40%) en lezen het gehele artikel (3). 6

Resultaten Zorgen van Nederlanders Inschatting kans en effect Veiligheidsbeleving op locatie Voorzorgsmaatregelen algemeen Voorzorgsmaatregelen en reactie per ramp Informatiebehoefte Vertrouwen in de overheid Verwachtingen Nederlanders van de overheid Nepnieuws Verschillen naar achtergrondkenmerken 7

Grootste zorgen Spontaan genoemd Nederlanders maken zich vooral zorgen over terrorisme Nederlanders maken zich veruit de meeste zorgen over terrorisme als het de veiligheid in Nederland betreft. Circa de helft van de Nederlanders (4) noemt dit spontaan als onderwerp waar zij zich zorgen over maken. Dat is meer dan bij de vorige meting het geval was (3) en meer dan in. Op afstand volgen gebeurtenissen als spanningen tussen bevolkingsgroepen (), (toename van) criminaliteit () en de openbare veiligheid () die mogelijk van invloed zijn op de veiligheid in Nederland. Voor het eerst noemt een klein deel van de Nederlanders ook de (bezuinigingen op) (geestelijke) gezondheidszorg als mogelijk onveilige factor (), net als het beleid van de overheid en bijkomende politieke onrust (3%). Dit betreft een open vraag waar men zelf antwoorden kon invullen. Die zijn naderhand gecodeerd. Wanneer je denkt aan gebeurtenissen met een mogelijke invloed op de veiligheid in Nederland, waarover maak je je dan zorgen? (Basis - allen) Open vraag Terrorisme 4 3 Spanningen tussen bevolkingsgroepen (Toename) criminaliteit Openbare veiligheid Klimaatverandering/milieurampen Extremisme Veiligheid internet (Geestelijke) gezondheidszorg* Te weinig (geld) voor politie/defensie Discriminatie/intolerantie Slechte economische situatie Verkeersveiligheid Beleid overheid/politieke onrust* Falend straf-/rechtssysteem Politiek van buitenlandse leiders Overige antwoorden Weet niet/geen antwoord 3% 2% 3% 2% 2% 1% _ (n=809) _ 2 2 (n=831) 40% - 4 2 23% 2 23% 2% * * - 1 3% * * * * * 1 1 2 22% * Categorie nieuw toegevoegd. 8

Top 3 grootste zorgen Geholpen Terrorisme met afstand gebeurtenis die Nederlanders het meeste zorgen baart Als Nederlanders hun top drie moeten samenstellen van gebeurtenissen waarover zij zich het meeste zorgen maken, voert terrorisme eveneens het rijtje aan. Na een daling bij de vorige meting, is hier nu weer sprake van een stijging. Twee derde van de Nederlanders (6) maakt zich hier zorgen om (versus 5 in het voorjaar en 6 eind ). Over andere gebeurtenissen maakt men zich beduidend minder zorgen. Een derde maakt zich het meest zorgen om de spanningen tussen bevolkingsgroepen () en extremisme (32%). Ten opzichte van de vorige meting in het voorjaar maken meer Nederlanders zich zorgen om terrorisme, extreem weer (21% vs. 1) en natuurbranden ( vs. 2%), en minder Nederlanders om cyberdreigingen (2 vs. 31%), ondermijning van de democratische rechtsstaat ( vs. 1), uitval van vitale processen ( vs. 1), geopolitieke dreigingen ( vs. ) en stralingsongevallen ( vs. ). Kun je maximaal drie gebeurtenissen in onderstaande lijst aangeven waar jij je de meeste zorgen over maakt? (Basis - allen) Terrorisme Spanningen tussen bevolkingsgroepen Extremisme Cyberdreigingen Extreem weer Infectieziekten Financieel-economische bedreigingen Milieurampen en chemische incidenten Ondermijning democratische rechtsstaat Uitval van vitale processen Overstromingen Geopolitieke dreigingen Transportongevallen Natuurbranden Stralingsongevallen Aardbevingen 32% 2 2 _ 31% 21% 1 1 1 1 1 1 _ 1 _ 1 _ 2% _ (n=809) (n=831) 3% 5 6 6 6-4 3-3 2 22% 1 1 1 1 2% 2% 3% 3% 9

Zorgen over persoonlijke veiligheid Ook als het gaat om persoonlijke veiligheid maakt men zich meer zorgen om terrorisme Als het gaat om hun eigen veiligheid en die van hun gezin, maken Nederlanders zich ook het vaakst zorgen om terrorisme. Vier op de tien Nederlanders (41%) maken zich hier veel zorgen over. Dat is tien procentpunt meer dan bij voorgaande meting (31%) en op hetzelfde niveau als in. In welke mate maak je je momenteel zorgen over de veiligheid van jezelf en je gezin als gevolg van onderstaande gebeurtenis(sen)? (Basis - allen, n=809) Terrorisme Spanningen tussen bevolkingsgroepen 21% 41% 1% 23% 3% 6 % Veel/heel veel zorgen 31% - 40% 3 1-2 2 Desalniettemin is er ook relatief grote groep die zich op persoonlijk niveau geen zorgen maakt over terrorisme (23%). Extremisme Cyberdreigingen 20% 1% 1% 7 6 1-20% 21% 1 Na een daling bij de vorige meting maken nu ook weer meer mensen zich zorgen om extremisme (20% vs. 1). Daarmee is dit zorgenniveau weer op hetzelfde peil als in. Ook op extreem weer zien we deze meting een stijging ( vs. ). Extreem weer Financieel-economische bedreigingen Infectieziekten 2% 1% 7 8 8 Over veel gebeurtenissen zijn de Nederlanders die verwachten dat die gebeurtenis impact heeft op de veiligheid in Nederland in het algemeen verdeeld over de invloed op hun eigen veiligheid. Milieurampen en chemische incidenten Ondermijning democratische rechtsstaat 8 90% Veel/heel veel zorgen Helemaal geen zorgen/weinig zorgen Weet niet Ramp staat niet in top drie zorgen Er zijn zeven gebeurtenissen waarover minder dan 1 op de 10 Nederlanders zich veel zorgen maken (zie pagina 9): overstromingen, natuurbranden, aardbevingen. stralingsongevallen, transportongevallen, uitval van vitale processen en geopolitieke dreigingen. Over deze zeven gebeurtenissen worden hier geen uitspraken gedaan, omdat de n bij deze gebeurtenissen te laag is om er betrouwbare uitspraken over te doen. 10

Waarschijnlijkheid van rampen en crises Grotere kans op terroristische en extremistische daden volgens Nederlanders Nederlanders schatten de kans het grootst in dat er in Nederland terrorisme (63%) of cyberdreigingen (6) zullen plaatsvinden. Ook acht een meerderheid extremisme (5) en spanningen tussen bevolkingsgroepen (5) (zeer) waarschijnlijk. In vergelijking met de vorige meting acht men de kans op terrorisme (63% vs. 50%) en extremisme (5 vs. 4) groter, evenals de kans op natuurbranden (3 vs. 2). De kans op aardbevingen acht men in deze meting kleiner dan vorige keer (1 vs. 20%). Kun je bij iedere gebeurtenis aangeven hoe groot je de kans inschat dat deze in Nederland plaats zal vinden? (Basis - allen, n=809) Cyberdreigingen Terrorisme Extremisme Spanningen tussen bevolkingsgroepen Extreem weer Transportongevallen Infectieziekten Financieel-economische bedreigingen Natuurbranden Ondermijning democratische rechtsstaat Milieurampen en chemische incidenten Geopolitieke dreigingen Uitval van vitale processen Overstromingen Aardbevingen Stralingsongevallen 1 3% 2 2 23% 2 2 2 2 1 2 1 1 1 3 31% 2 32% 3 30% 41% 3 30% 3 3 41% 42% 4 40% 40% 3 3 41% 3 2 2 2 23% 2 2 30% 2 1 1 1 1% 1% 3% 2% 1% 1 2% 3% 3% 2% 2% 3% % (zeer) waarschijnlijk 6 6 6 62% 63% 50% - 5 61% 5 4-5 5 5 5 5-6 4 43% 4 3 4 41% 43% 41% 3 3 3 3 3 3 3 31% 3 2 20% 2 30% 2 2 2 30% 32% 31% 2 2 2 2 2 2 2 23% 22% 2 2 2 22% 1-20% - 1 1 1 1 Zeer waarschijnlijk Waarschijnlijk Enigszins waarschijnlijk Onwaarschijnlijk Zeer onwaarschijnlijk Weet niet/geen mening 12

Perceptie van de gevolgen Nederlanders verwachten dat de gevolgen voor de samenleving het grootst zullen zijn bij terrorisme Nederlanders denken dat de gevolgen terrorisme de grootste impact zullen hebben op de Nederlandse samenleving. 4 denkt dat de gevolgen van terrorisme zeer ernstig of zelfs catastrofaal zullen zijn. De gevolgen van natuurverschijnselen, zoals natuurbranden (1 zeer ernstig of catastrofaal) en aardbevingen (1 zeer ernstig of catastrofaal), schat men het minst ernstig in. In vergelijking met de vorige meting acht men de impact van terrorisme, extremisme, cyberdreigingen, geopolitieke dreigingen en natuurbranden deze meting groter in. Als de onderstaande gebeurtenis zich voor zou doen, hoe ernstig zouden dan volgens jou de gevolgen voor de Nederlandse samenleving zijn? (Basis - allen, n=809) Terrorisme Extremisme Stralingsongevallen Spanningen tussen bevolkingsgroepen Cyberdreigingen Uitval van vitale processen Milieurampen en chemische incidenten Infectieziekten Geopolitieke dreigingen Ondermijning democratische rechtsstaat Overstromingen Financieel-economische bedreigingen Extreem weer Aardbevingen Transportongevallen Natuurbranden 1 3% 3% 2 21% 23% 2 1 21% 22% 1 20% 1 1 1 2 2 32% 2 32% 32% 3 3 32% 31% 30% 31% 3 23% 2 2 2 1 1 20% 23% 30% 1 22% 1 22% 20% 22% 2 1 2 1 2 1 1 1 % zeer ernstig of catastrofaal 4 3-4 4 2-3 30% 32% 3 31% 31% 2 2 30% 2 2 2 30% 2 32% 2 2 30% - 3 2 2 2 2 23% 2 23% 2 2 2 2 2 2 2 22% 2 22% 2 21% 22% 21% 20% 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Catastrofaal Zeer ernstig Ernstig Aanzienlijk Beperkt Weet niet/geen mening 13

Matrix kansen en gevolgen Terrorisme en extremisme bovengemiddeld waarschijnlijk en impactvol, aardbevingen minst waarschijnlijk en minst impactvol Wanneer we kijken naar de combinatie van de inschatting van de kans per ramp en een inschatting van de gevolgen van die ramp dan zien we dat zowel terrorisme als extremisme bovengemiddeld scoren qua waarschijnlijkheid als impact. Net als bij de vorige meting zijn cyberdreigingen het meest waarschijnlijk, maar de gevolgen hiervan worden als minder ernstig ingeschat dan de gevolgen van terrorisme en extremisme. Catastrofaal Zeer ernstig Ernstig Milieurampen en chemische incidenten Uitval vitale processen Geopolitieke dreiging Stralingsongevallen Overstromingen Financieel-economische bedreigingen Infectieziekten Extreem weer Terrorisme Extremisme Cyberdreigingen Spanningen tussen bevolkingsgroepen Over aardbevingen maakt men zich het minst zorgen: men acht de kans die die plaatsvinden het kleinst en men schat de gevolgen ervan het laagst in (maar alsnog aanzienlijk). Aanzienlijk Aardbevingen Ondermijning democratische rechtstaat Natuurbranden Transport ongevallen De matrix geeft in grote lijnen hetzelfde beeld weer als bij de vorige meting. Beperkt Zeer onwaarschijnlijk Onwaarschijnlijk Enigszins waarschijnlijk Waarschijnlijk Zeer waarschijnlijk 14

Gevoel van veiligheid per locatie Nederlanders voelen zich het minst veilig bij openbare evenementen; geen veranderingen ten opzichte van voorjaar Van de Nederlanders die weleens op de betreffende locaties komen, voelt een openbaar evenement als de minst veilige omgeving. 1 voelt zich daar over het algemeen (zeer) onveilig. Bij openbare evenementen (n=764) Op een treinstation of metrostation (n=749) Kun je per locatie aangeven hoe veilig je je daar voelt? (Basis: komt op locatie) 40% 3 3 3 3% % (zeer) onveilig 1 1 1 1 1 1 Ook op trein- en metrostations, op vliegvelden en in vliegtuigen voelen Nederlanders zich relatief onveilig: op elk van deze locaties is dat 1. Op een vliegveld (n=702) In een vliegtuig (n=701) 3% 3 3 3 41% 3% 3% 1-1 1 1 1 1 Locaties waar men zich het meest veilig voelt vallen veelal in de persoonlijke sfeer. Thuis voelt bijvoorbeeld 8 van de Nederlanders zich veilig, op het werk (of op school) voelt 7 zich veilig (indien ze daar komen). Bij een religieuze instelling (n=599) In het openbaar vervoer (n=742) Bij besloten evenementen (n=738) 3% 2% 3 3 30% 42% 4 51% 3% 3% 1 1 1 In vergelijking met de meting uit het voorjaar zijn er geen verschillen in gevoel van veiligheid. In openbare gebouwen (n=802) Op straat/op de weg/op een plein (n=804) Op werk/school (n=685) 1% 2% 2% 3% 1 32% 5 53% 51% 3% 3% 1 2% 3% Thuis (n=805) 1% 50% 3 2% 2% 1% 2% 1% Zeer onveilig Onveilig Niet veilig, maar ook niet onveilig Veilig Zeer veilig Weet niet/geen mening 16

Vermijden van locaties Eén op de tien Nederlanders gaat minder naar de locaties waar zij zich minder veilig voelen Een klein deel van de Nederlanders voelt zich niet veilig op bepaalde locaties. Voor circa één op de tien Nederlanders die zich weleens op die locaties bevinden is dat aanleiding om ook minder op die locaties te komen. Heeft dit gevoel ervoor gezorgd dat je daar minder aanwezig bent? (Basis - komt op locatie) Bij openbare evenementen (n=764) 1% % Voelt zich daar niet onveilig 7 % Ja % Ja % Ja Bij openbare evenementen is dit aandeel het hoogst: van de mensen die daar weleens komen, zegt dat het feit dat ze zich er niet veilig voelen er voor gezorgd heeft dat ze er ook minder naartoe gaan. Op een treinstation of metrostation (n=749) Op een vliegveld (n=702) In een vliegtuig (n=701) 1% 1% 1% 83% 82% 83% - Ten opzichte van de vorige meting in het voorjaar zitten hier geen verschillen in. Bij een religieuze instelling (n=599) In het openbaar vervoer (n=742) 2% 1% 83% 8 Bij besloten evenementen (n=738) 8 * * * In openbare gebouwen (n=802) 90% * * * Op straat/op de weg/op een plein (n=804) 91% * * * Op werk/school (n=685) 93% * * * Thuis (n=805) 9 * * * Ja Nee Weet niet/geen mening * Aantal respondenten aan wie de vraag is voorgelegd is lager dan n = 80. 17

Voorbereidingen op rampen en crises Meeste Nederlanders hebben kaarsen, zaklamp, gereedschapsset en verzorgingsartikelen in huis Mocht zich een ramp of crisis voordoen, dan zijn Nederlanders redelijk goed voorbereid. Minstens twee derde van de Nederlanders heeft kaarsen, een zaklamp, gereedschap, verzorgingsartikelen, extra batterijen en een eerstehulpkit in huis. Nog eens ruim de helft heeft eveneens een back-up van zijn/haar computerbestanden, contant geld en flessen water en houdbaar eten. Artikelen die men niet enkel voor een ramp nodig heeft, heeft een minderheid in huis, zoals lucifers of een aansteker in een waterdichte verpakking, een radio die werkt als de stroom uit is gevallen en een waarschuwingsfluitje. Kun je aangeven of je het volgende in bezit hebt voor het geval zich een ramp of crisis voordoet? (Basis - allen, n=809) Kaarsen/waxinelichtjes Zaklamp Gereedschapsset Verzorgingsartikelen (wc-papier, zeep, maandverband etc.) Extra batterijen Eerstehulp kit Back-up van je computerbestanden Contant geld Flessen water en houdbaar eten Eventueel medicijnen op doktersvoorschrift Deken in de auto Kopieën van identiteitsbewijzen en verzekeringspapieren Lucifers of aansteker in waterdichte verpakking Radio op batterijen of opwindbare radio Waarschuwingsfluitje 1 31% 31% 40% 5 5 52% 4 6 6 8 81% 7 7 82% 4 3 40% 4 5 63% 6 6 2 2 1 1 20% 21% 2% 2% 3% 3% 3% 3% 3% 2% % Ja % Ja % Ja 8 83% 8 82% 82% 8 7 7 7 7 73% 72% 6 63% 6 6 62% 6 5 5 5 5 52% 51% 51% 4 4 52% 4 4 4 41% 43% 2 30% 2 32% 2-2 31% 2 30% 1 Ja Nee Weet niet/geen mening 19

Bekendheid evacuatieplan en website crisis.nl Drie kwart van de Nederlanders weet hoe zij thuis hun gas, elektra en ventilatie kunnen afsluiten Net als bij de vorige meting is drie kwart van de Nederlanders (7) er (een beetje) van op de hoogte hoe zij in huis het gas, de elektriciteit en de (mechanische) ventilatie kunnen uitschalen. Eén op de vijf Nederlanders (21%) weet dat niet. Ruim de helft (5) is bekend met het evacuatieplan op hun werk of in andere gebouwen waar ze met regelmaat komen. Een derde van de Nederlanders (3) zegt dit evacuatieplan niet te kennen. De website crisis.nl (van de NCTV) is minder bekend. Zeven op de tien Nederlanders (70%) zeggen de website niet te kennen. Een vijfde (1) kent hem een beetje en goed. Ten opzichte van de vorige meting, in het voorjaar van, zijn Nederlanders bovendien vaker niet bekend met de website (70% vs. 63%). Daarmee zit de bekendheid van crisis.nl weer op hetzelfde niveau als in. Hoe je in huis het gas, de elektriciteit en (mechanische) ventilatie kunt uitschakelen Het evacuatieplan op je werk of gebouwen waar je regelmatig bent De website www.crisis.nl met informatie over wat je kunt doen bij een ramp of crisis, zoals een terroristische aanslag Kun je aangeven of je bekend bent met het volgende? (Basis allen, n=809) 32% 30% 32% 1 1 20% 1 51% 5 5 5 23% 21% 22% 2 2 22% 22% 63% 70% 6 21% 3 3 31% 21% 1 21% 1 1 70% _ Ja Een beetje Nee Weet niet/geen mening 20

Rampen en crises: voorbereidingen en reactie Nederlanders zijn beter voorbereid op cyberdreigingen en weten ook vaker wat ze in zo n geval zouden doen Op veruit de meeste gebeurtenissen zijn Nederlanders naar eigen zeggen niet voorbereid: 7 is bijvoorbeeld niet voorbereid op extreem weer, en zelfs 9 is niet voorbereid op milieurampen en chemische dreigingen. Uitzondering hierop zijn cyberdreigingen: daarop is 63% niet voorbereid. Een kwart (2) heeft ter voorbereiding hierop zijn computer beveiligd (bijv. door antivirussoftware of een firewall) en één op de tien Nederlanders () past in dit kader goed op als ze op internet surfen. Die beide percentages zijn bovendien hoger dan bij de vorige meting (resp. 1 en 3%). In vergelijking met vorige meting zijn sowieso meer Nederlanders voorbereid op een cyberdreiging (63% niet vs. 71% niet). Hoewel ze er niet specifiek op zijn voorbereid, weten Nederlanders wel iets vaker wat ze zouden doen als de betreffende rampen en crises zich zouden voordoen. 21% (bij ondermijning van de democratische rechtsstaat) tot 3 (bij infectieziekten) zou maatregelen nemen als er een voorval plaatsvindt. Ook hier heeft een verschuiving plaatsgevonden op cyberdreigingen. Meer Nederlanders zeggen te weten wat ze in zo n geval zouden doen (30% vs. 20%). Qua specifieke maatregelen noemen ze vaker hun computer beveiligen ( vs. ) en weinig of geen gebruik maken van digitale middelen ( vs. 2%). In geval van ondermijning van de democratische rechtsstaat weten de minste Nederlanders wat zij zouden doen. Maatregelen die ze wel noemen variëren van vertrekken uit Nederland (2%) tot demonsteren of de dialoog aangaan (beide ). Dit betroffen open vragen waar men zelf antwoorden kon invullen. Die zijn naderhand gecodeerd. Er zijn zeven gebeurtenissen waarover minder dan 1 op de 10 Nederlanders zich veel zorgen maken (zie pagina 9): overstromingen, natuurbranden, aardbevingen. stralingsongevallen, transportongevallen, uitval van vitale processen en geopolitieke dreigingen. Over deze zeven gebeurtenissen worden hier geen uitspraken gedaan, omdat de n bij deze gebeurtenissen te laag is om er betrouwbare uitspraken over te doen. 22

Voorbereidingen en reactie Extreem weer Hoe heb je jezelf voorbereid? (Basis - gebeurtenis in top 3 zorgen) Genoemde maatregelen: Huis goed onderhouden, eten en drinken op voorraad Wat zou je doen als deze ramp of crisis zich zou voordoen? (Basis - gebeurtenis in top 3 zorgen) Genoemde reacties: Goed op de weersberichten letten en als het nodig is water en voedsel inslaan (n=171) (n=129) (n=125) (n=101) (n=171) (n=129) (n=125) (n=101) Overlevingspakket 1% - 2% Veilige plek opzoeken 3% Voedsel- en watervoorraad 3% 2% 2% Zorgen dat de woning stormbestendig is 3% * * * Overige antwoorden Ik ben hier niet op voorbereid 8 83% 8 8 Veilige plek in huis opzoeken 1 1 21% Nieuws volgen 2% 1% Voedsel- en watervoorraad Woning beschermen tegen extreem weer Vluchten/evacueren 3% 2% Overige antwoorden - Weet niet/geen antwoord 72% 6 6 5 * Categorie nieuw toegevoegd in najaar. 23

Voorbereidingen en reactie Milieurampen en chemische incidenten Hoe heb je jezelf voorbereid? (Basis - gebeurtenis in top 3 zorgen) Genoemde maatregelen: Ik heb een tas met water en voedsel, waardoor we langere tijd binnen zouden kunnen blijven Wat zou je doen als deze ramp of crisis zich zou voordoen? (Basis - gebeurtenis in top 3 zorgen) Genoemde reacties: Ramen dicht, binnen blijven en horen wat ik moet doen (n=100) (n=114) (n=120) (n=99) (n=100) (n=114) (n=120) (n=99) Overlevingspakket 2% 1% Voedsel- en watervoorraad 3% 3% 1% Overige antwoorden 2% 2% 2% Ik ben hier niet op voorbereid 9 91% 93% 9 Binnen blijven Ramen en deuren dicht 1 Nieuws volgen 1 Luisteren naar instructies 3% Vluchten/evacueren Overlevingspakket 1% 1% 0% Voedsel- en watervoorraad 2% 2% 0% Overige antwoorden Weet niet/geen antwoord 6 6 71% 71% 24

Voorbereidingen en reactie Infectieziekten Hoe heb je jezelf voorbereid? (Basis - gebeurtenis in top 3 zorgen) Genoemde maatregelen: Oppassen wat je doet om besmetting te voorkomen Wat zou je doen als deze ramp of crisis zich zou voordoen? (Basis - gebeurtenis in top 3 zorgen) Genoemde reacties: Zo min mogelijk in contact komen met andere mensen (n=126) (n=153) (n=118) (n=99) (n=126) (n=153) (n=118) (n=99) Gezond leven Zorgen voor een schone omgeving 3% 3% Inenten 3% Overige antwoorden Ik ben hier niet op voorbereid 7 83% 8 8 Arts raadplegen Extra aandacht voor hygiëne Voorkomen van besmetting/infectiegebieden vermijden 1 1 1 Alert blijven/opletten 1% Inenten 1% 3% 2% Nieuws/berichtgeving overheid volgen 0% Overige antwoorden Weet niet/geen antwoord 62% 6 6 6 25

Voorbereidingen en reactie Cyberdreigingen Hoe heb je jezelf voorbereid? (Basis - gebeurtenis in top 3 zorgen) Genoemde maatregelen: Veel beveiligen en bewustwording regelen Wat zou je doen als deze ramp of crisis zich zou voordoen? (Basis - gebeurtenis in top 3 zorgen) Genoemde reacties: Mijn computer enz. nog beter proberen te beveiligen Antivirussoftware/firewall/ beveiliging (n=202) (n=257) (n=227) (n=183) 2 1 2 1 Wijzigen wachtwoorden 3% Back-up 3% Voorzichtig zijn/oppassen op internet 3% Overige antwoorden Ik ben hier niet op voorbereid 63% 71% 62% 72% (n=202) (n=257) (n=227) (n=183) Computer uitschakelen Computer beveiligen Wachtwoorden aanpassen 3% 1% 2% Afwachten 0% 2% 2% Weinig/geen gebruik maken van digitale middelen 2% Melding maken 2% Nieuws/berichtgeving overheid volgen 3% 3% 0% Overige antwoorden 3% Weet niet/geen antwoord 70% 80% 73% 71% 26

Voorbereidingen en reactie Spanningen tussen bevolkingsgroepen Hoe heb je jezelf voorbereid? (Basis - gebeurtenis in top 3 zorgen) Genoemde maatregelen: Zonder vooroordelen met iedereen leven, informatie verspreiden om vooroordelen te bestrijden Wat zou je doen als deze ramp of crisis zich zou voordoen? (Basis - gebeurtenis in top 3 zorgen) Genoemde reacties: Uit de weg gaan, niet in mengen en geen mening geven (n=271) (n=278) (n=264) (n=386) (n=271) (n=278) (n=264) (n=386) Dialoog aangaan 1% 3% 1% 2% Op afstand blijven/niet opzoeken 2% 2% 3% Het nieuws volgen/op de hoogte blijven 0% 1% 0% 1% Tolerant opstellen 3% 3% Overige antwoorden 3% Ik ben hier niet op voorbereid 8 8 91% 8 Niet mee bemoeien Dialoog aangaan 2% Contact vermijden Veilige plek opzoeken Tolerant opstellen 3% Verdedigen/beschermen 3% 3% 3% 2% Overige antwoorden 2% 3% Weet niet/geen antwoord 7 71% 6 72% 27

Voorbereidingen en reactie Ondermijning democratische rechtsstaat Hoe heb je jezelf voorbereid? (Basis - gebeurtenis in top 3 zorgen) Genoemde maatregelen: Juiste partij stemmen en zelf belang uitdragen Wat zou je doen als deze ramp of crisis zich zou voordoen? (Basis - gebeurtenis in top 3 zorgen) Genoemde reacties: Me er met hand en tand tegen verzetten (n=83) (n=114) (n=87) (n=112) (n=83) (n=114) (n=87) (n=112) Stemmen 3% 1% 3% Discussiëren 1% 1% 2% Het nieuws volgen/op de hoogte blijven 2% 1% Overige antwoorden 3% Ik ben hier niet op voorbereid 8 82% 8 90% Demonstreren/protesteren Vertrekken uit Nederland 2% 3% 1% Nieuws volgen 3% 2% Stem laten horen/dialoog aangaan 3% Afwachten/rustig blijven 0% Overige antwoorden - 1 Weet niet/geen antwoord 7 6 7 71% 28

Voorbereidingen en reactie Terrorisme Hoe heb je jezelf voorbereid? (Basis - gebeurtenis in top 3 zorgen) Genoemde maatregelen: Voorzichtig en oplettend bij grote evenementen (n=540) (n=459) (n=518) (n=543) Drukke plaatsen vermijden 2% 3% 3% 2% Alert blijven/opletten 3% 3% Valt niets tegen te doen 3% 3% 2% 3% Het nieuws volgen 0% 0% 0% 1% Overige antwoorden 2% 3% 3% Ik ben hier niet op voorbereid 90% 8 90% 91% Wat zou je doen als deze ramp of crisis zich zou voordoen? (Basis - gebeurtenis in top 3 zorgen) Genoemde reacties: Zorgen voor veiligheid voor mij en mijn omgeving (n=540) (n=459) (n=518) (n=543) Veilige plek opzoeken 1 Hulp aanbieden 2% - 3% Drukke plekken vermijden 2% 2% Vertrekken uit Nederland 1% 1% 1% 1% Rustig blijven 3% 0% 3% 3% Het nieuws volgen 2% 3% 2% 2% Familie beschermen/ in veiligheid brengen 3% 1% 3% 3% Dreiging voorkomen/uitschakelen 3% 2% 3% 2% Instructies/aanwijzingen volgen 2% 2% 1% 2% Overige antwoorden 3% - Weet niet/geen antwoord 73% 73% 72% 7 29

Voorbereidingen en reactie Extremisme Hoe heb je jezelf voorbereid? (Basis - gebeurtenis in top 3 zorgen) Genoemde maatregelen: Alert blijven en er zelf niet aan mee doen Wat zou je doen als deze ramp of crisis zich zou voordoen? (Basis - gebeurtenis in top 3 zorgen) Genoemde reacties: Ver vandaan blijven (n=256) (n=232) (n=273) (n=317) (n=256) (n=232) (n=273) (n=317) Alert blijven/opletten 3% 1% 2% 1% Drukke plaatsen vermijden 0% 0% 1% 2% Het nieuws volgen/op de hoogte blijven 1% 0% 1% 2% Valt niets tegen te doen 2% 1% 1% 1% Niet provoceren/niet mee bemoeien 2% 1% 2% 2% Overige antwoorden 3% 3% 2% Ik ben hier niet op voorbereid 90% 90% 92% 92% Gevaarlijke plekken vermijden 2% 3% Veilige plek opzoeken Gesprek aangaan 3% 0% 3% 2% Rustig blijven 2% 2% Beschermen/verdedigen 2% 3% 3% Melding maken 2% 3% 2% Het nieuws volgen 2% 0% 0% 0% Overige antwoorden Weet niet/geen antwoord 7 7 7 7 30

Voorbereidingen en reactie Financieel-economische dreigingen Hoe heb je jezelf voorbereid? (Basis - gebeurtenis in top 3 zorgen) Genoemde maatregelen: Gezorgd voor voldoende spaargeld Wat zou je doen als deze ramp of crisis zich zou voordoen? (Basis - gebeurtenis in top 3 zorgen) Genoemde reacties: Mijn geld van de bank halen (n=118) (n=135) (n=107) (n=104) (n=118) (n=135) (n=107) (n=104) Spaargeld op de bank 1 1 1 20% Contant geld in huis hebben 1% 0% 2% Spreiden van vermogen 2% 0% 2% 3% Voedsel- en watervoorraad 0% 0% 0% 2% Overige antwoorden 1 Ik ben hier niet op voorbereid 6 71% 7 6 Geld opnemen 1% Geld besparen 3% 3% Financiële buffer hebben 2% 3% Doorgaan met leven 1% 3% Overige antwoorden 22% Weet niet/geen antwoord 7 72% 7 7 31

Informatiebehoefte per onderwerp Meer behoefte aan informatie over wat te doen bij terrorisme Ten opzichte van de vorige meting is de informatiebehoefte van Nederlanders min of meer gelijk gebleven. Terrorisme is het onderwerp waar de grootste groep iets over zou willen weten (4). Een derde van de Nederlandse bevolking zou wel meer informatie willen over infectieziekten. Wat betreft cyberdreiging hebben deze meting meer Nederlanders zich voorbereid en zeggen ze vaker te weten wat te doen (zie pagina 24), maar alsnog zou een derde daar meer informatie over willen. Vergeleken met de vorige meting hebben Nederlanders minder behoefte aan informatie over wat te doen bij milieurampen en chemische incidenten (2 vs. 3) en bij stralingsongevallen (2). Over welke gebeurtenissen je meer zou willen weten over hoe te handelen als de gebeurtenis zich voordoet? (Basis - allen) Terrorisme Infectieziekten Cyberdreigingen Uitval van vitale processen Milieurampen en chemische incidenten Extreem weer Stralingsongevallen Extremisme Overstromingen Spanningen tussen bevolkingsgroepen Geopolitieke dreigingen Financieel-economische bedreigingen Ondermijning democratische Aardbevingen Transportongevallen Natuurbranden 4 41% 3 32% 31% 31% 31% _ 2 3 2 2 _ 2 32% 21% 1 21% 20% 1 1 1 1 1 1 1 (n=809) (n=831) 4 43% 31% 2 2 30% 31% 3 3 23% 22% 31% 30% 22% 22% 21% 20% 1 22% 1 1 1 1-1 33

Informatievoorziening: passief of actief Lichte voorkeur voor ongevraagd informeren Onder de Nederlanders die geïnformeerd willen worden, is er een lichte voorkeur voor actieve informatievoorziening (dat de overheid iedereen ongevraagd informeert) in plaats van passieve informatievoorziening (dat Nederlanders zelf snel informatie kunnen vinden als ze dat zoeken). Tussen beide zaken kan overlap zitten: iemand kan vinden dat de overheid zowel actief moet informeren als de informatie passief beschikbaar moet stellen. Het onderwerp waarvan de meeste Nederlanders willen dat de overheid er actief (en ongevraagd) informatie over verspreidt is wat te doen bij terrorisme (2). Dat percentage ligt op hetzelfde niveau als in het voorjaar van. Van stralingsongevallen vinden Nederlanders die geïnformeerd willen worden in deze meting minder vaak dat de overheid iedereen ongevraagd moet informeren (1 vs. 23%) Hoe wil je geïnformeerd worden door de overheid over wat te doen bij (Basis allen) De overheid moet Ik wil de informatie snel iedereen ongevraagd kunnen vinden als ik informeren daar naar zoek Weet niet/geen mening Wil niet meer informatie over het onderwerp Terrorisme 2 2 22% 1 3% 2% 5 5 Infectieziekten 22% 23% 1 1 2% 1% 6 6 Milieurampen en chemische incidenten Uitval van vitale processen 20% 22% 1 1% 1% 71% 6 20% 22% 1 1 1% 1% 6 6 Cyberdreigingen 1 1 1 1 2% 1% 6 70% Stralingsongevallen 1-23% 1 2% 1% 7 6 Extreem weer 1 2% 2% 73% 7 Extremisme 1 1% 1% 7 82% Overstromingen 2% 1% 7 80% Spanningen tussen bevolkingsgroepen 1% 1% 81% 81% Geopolitieke dreigingen 0% - 1% 8 8 Ondermijning democratische rechtsstaat 1% 1% 8 8 Financieel-economische bedreigingen 1% 1% 8 8 Aardbevingen 1% 0% 90% 8 Transportongevallen * * * 0% 91% 8 Natuurbranden * * * * * * * * * Aantal respondenten dat geïnformeerd wil worden is lager dan n = 80. 34

Vertrouwen in de overheid Algemeen vertrouwen in de overheid gedaald in vergelijking met vorige meting Het algemene vertrouwen in de overheid is gemiddeld genomen gedaald ten opzichte van de vorige meting, in het voorjaar van. Dat komt met name doordat meer Nederlanders helemaal geen vertrouwen hebben in de overheid (1 vs. ). Net als bij de vorige meting(en) heeft circa de helft van de Nederlanders weinig vertrouwen in de overheid (50%). Een kwart van de Nederlanders (2) heeft wel (heel) veel vertrouwen. (n=809) (n=831) (n=805) (n=817) Hoeveel vertrouwen heb jij op dit moment in de overheid? (Basis - allen) 1 1 50% 2 50% 30% 51% 2 51% 32% 1% 1% 1% 1% Met het vertrouwen in de informatievoorziening van de overheid in geval van een ramp of crisis is het beter gesteld. Daar heeft 42% (heel) veel vertrouwen in. Een even groot aandeel (41%) heeft daar echter geen of weinig vertrouwen in. Helemaal geen vertrouwen Weinig vertrouwen Veel vertrouwen Heel veel vertrouwen Weet niet/geen mening Hoeveel vertrouwen heb je in de informatievoorziening van de overheid bij een ramp of crisis? (Basis - allen) (n=809) 3 3 3% 1 (n=831) 3 3 3% 1 (n=805) 3 3 2% 1 (n=817) 30% 4 3% 1 Helemaal geen vertrouwen Weinig vertrouwen Veel vertrouwen Heel veel vertrouwen Weet niet/geen mening 36

Begrip maatregelen overheid Nederlanders hebben meer begrip voor veiligheidsmaatregelen Sommige veiligheidsmaatregelen hebben een effect op de privacy van burgers, of kunnen zorgen voor extra ongemak. Om dreigingen zoals terroristische aanslagen tegen te gaan, neemt de overheid veiligheidsmaatregelen. (n=809) (n=831) (n=805) Heb je begrip voor onderstaande maatregelen? (Basis - allen) 1% 2% 1% Inzet van cameratoezicht 4 4 4 3 3 Voel je je veiliger of onveiliger door deze maatregelen? (Basis - allen) 5 5 5 3 3 3 Extra controles bij evenementen (n=809) 2% 43% (n=831) 1% 4 (n=805) 1% 4 4 41% 4 6 6 6 30% 2 2 _ (n=809) (n=831) (n=805) Inzet van extra beveiligingspersoneel 1% 4 1% 5 1% 50% 40% 3 3 63% 6 6 2 2 32% (n=809) (n=831) (n=805) Fysieke maatregelen 1% 4 1% 4 1% 4 41% 3 40% 6 6 6 2 2 (n=809) (n=831) (n=805) Inzetten van extra politie en Marechaussee 2% 4 _ 1% 50% 0% 4 43% 3 43% Helemaal geen begrip Weinig begrip Veel begrip Heel veel begrip Weet niet/geen mening 6 6 6 2 2 2 Veiliger Niet veiliger, niet onveiliger Onveiliger 37

Veiligheidsgevoel Actualiteit Voor zes op de tien Nederlanders heeft aanhouding mannen terroristisch netwerk geen impact op veiligheidsgevoel, voor vier op de tien wel Op donderdag 27 september heeft de politie zeven mannen aangehouden die onderdeel waren van een terroristisch netwerk. Dit was vanwege een ernstige verdenking dat zij vergevorderd waren in het voorbereiden van een terroristische aanslag in Nederland. Met de aanhoudingen is de concrete dreiging weggenomen. Voel je je veiliger of onveiliger door de aanhouding van deze zeven mannen? (Basis - allen) 31% 5 Drie op de tien Nederlanders (31%) voelen zich veiliger na de aanhouding van de zeven mannen die onderdeel waren van een terroristisch netwerk. Eén op de tien Nederlanders () heeft de aanhouding juist een onveiliger gevoel gegeven. Voor de overige Nederlanders, 5 heeft de gebeurtenis geen impact gehad op hun veiligheidsgevoel. Het geeft je het gevoel dat er opgelet wordt en op de juiste wijze wordt gereageerd. Het bewijst dat de overheid de zaken goed op orde heeft. Geen garantie voor een volgende keer, maar wel gerustheid. Veiliger Niet veiliger, niet onveiliger Onveiliger Er bestaat altijd kans op een terroristische aanslag, het dreigingsniveau is nog steeds 4. Prima dat mensen opgepakt zijn op verdenking van. Wel vertrouwen dat de overheid risicomensen in de gaten houdt. Wie weet zijn er nog tientallen cellen bezig iets voor te bereiden. Zijn die allemaal in het vizier? De kans dat het jou treft is erg klein. Omdat ik nu weet dat terroristen daadwerkelijk van plan waren ook een aanslag te plegen. Wie weet hoeveel terroristen er nog meer zijn? Wat theorie was, wordt praktijk. 38

Rol overheid bij radicalisering Acht op de tien Nederlanders vinden aanpak radicalisering nodig, maar minderheid vertrouwt de huidige aanpak Nederlanders zijn het er over eens dat het nodig is dat de overheid investeert in het voorkomen van radicalisering : 82% vindt dat nodig, slechts vindt het niet nodig. Wat vind je ervan dat de overheid investeert in het voorkomen van radicalisering? (Basis - allen) Of de aanpak die de overheid hanteert ook effectief is, daar twijfelen veel Nederlanders aan. heeft er helemaal geen vertrouwen in dat de aanpak werkt, en nog eens 42% stelt daar weinig vertrouwen in. Ruim een kwart (2) heeft er wel veel vertrouwen in dat de aanpak van de overheid om radicalisering tegen te gaan effectief is. Ten opzichte van de vorige metingen zijn hier geen verschillen in. (n=809) (n=831) (n=805) 82% 81% 81% 1 Ja, dat is nodig Nee, dat is niet nodig Weet niet/geen mening Heb je er vertrouwen in dat de aanpak van de overheid in het voorkomen van radicalisering effectief is? (Basis - allen) (n=809) 42% 2 2% 20% (n=831) 4 23% 2% 21% (n=805) 4 2 1% 1 Helemaal geen vertrouwen Weinig vertrouwen Veel vertrouwen Heel veel vertrouwen Weet niet/geen mening 39

Rampen en crises: verwachtingen van de overheid Nederlanders positiever over de rol van de overheid bij infectieziekten en terrorisme Hoewel Nederlanders in grote mate niet weten hoe zij zich zelf zouden voorbereiden op verschillende rampen en crises en wat zij in zo n geval zouden doen, hebben ze een beter beeld van wat de overheid aan maatregelen zou moeten nemen om de verschillende gebeurtenissen te voorkomen of te bestrijden. Nederlanders weten het best te benoemen wat ze van de overheid verwachten bij ondermijning van de democratische rechtsstaat (5), het minst bij extreem weer (40%). Op het gebied van extremisme weten in vergelijking met de vorige meting meer Nederlanders maatregelen te noemen die de overheid zou moeten nemen (51% vs. 40%). Ze denken bijvoorbeeld vaker aan hard optreden en strenger straffen (23% vs.) en het verbeteren van onderzoek naar mogelijke dreigingen en risicovolle groepen ( vs. ). Een minderheid van de Nederlanders (zo n tot 20%) vermoedt dat de Nederlandse overheid in staat is rampen en crises te voorkomen of om de gevolgen zo beperkt mogelijk te houden. Ook vindt een minderheid dat de overheid voldoende doet om de verschillende gebeurtenissen te voorkomen. Sinds de vorige meting in het voorjaar van is men wel positiever geworden over de capabiliteit van de overheid in geval van infectieziekten en terrorisme. Over de rol van de overheid bij spanningen tussen bevolkingsgroepen is men juist wat negatiever. De vraag over welke maatregelen de overheid dient te nemen was een open vraag waar men zelf antwoorden kon invullen. Die zijn naderhand gecodeerd. Er zijn zeven gebeurtenissen waarover minder dan 1 op de 10 Nederlanders zich veel zorgen maken (zie pagina 9): overstromingen, natuurbranden, aardbevingen, stralingsongevallen, transportongevallen, uitval van vitale processen en geopolitieke dreigingen. Over deze zeven gebeurtenissen worden hier geen uitspraken gedaan, omdat de n bij deze gebeurtenissen te laag is om er betrouwbare uitspraken over te doen. 41

Rol van de overheid Extreem weer Welke maatregelen dient de overheid te nemen om de onderstaande ramp/crisis in Nederland te bestrijden/voorkomen (Extreem weer)? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3, n=171) Weet niet/geen antwoord Klimaatmaatregelen treffen 60% (n=171) (n=129) (n=125) (n=101) In hoeverre denk je dat de Nederlandse overheid in staat is om deze te voorkomen? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) 3 4 40% 30% 2 22% 2 22% 1 1 1% 3% 0% Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening Goede informatievoorziening/voorlichting In hoeverre vind je dat de Nederlandse overheid genoeg doet om deze gebeurtenis te voorkomen? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) Voorzorgsmaatregelen nemen Verbeteren waterkeringen (n=171) (n=129) (n=125) (n=101) 1 1 2 1 2 2 2 1 0% _ 1 20% _ 2 Evacuatie/opvang/noodhulp Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening Overige antwoorden 3% In hoeverre denk je dat de overheid in staat is de gevolgen zo beperkt mogelijk te houden? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) (n=171) 3 32% _ Valt weinig tegen te doen 0% (n=129) (n=125) 1 1 2 2 2 3 3% 1 (n=101) 23% 30% 2 2% 1 Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening 42

Rol van de overheid Milieurampen en chemische incidenten Welke maatregelen dient de overheid te nemen om de onderstaande ramp/crisis in Nederland te bestrijden/voorkomen (Milieurampen en chemische incidenten)? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3, n=100) Weet niet/geen antwoord 5 (n=100) (n=114) (n=120) (n=99) In hoeverre denk je dat de Nederlandse overheid in staat is om deze te voorkomen? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) 31% 31% 31% 4 40% 3 1 2% 2% Scherpe controle/inspectie Noodplan gereed/noodhulp beschikbaar Goede informatievoorziening/voorlichting 1 1 1 (n=100) (n=114) (n=120) (n=99) Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening In hoeverre vind je dat de Nederlandse overheid genoeg doet om deze gebeurtenis te voorkomen? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) 20% 2 2 2 3 3 2 3 1 1 1 _ 1% 1 1% 1 1 Duidelijke/strenge veiligheidsvoorschriften Overige antwoorden _ (n=100) Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening In hoeverre denk je dat de overheid in staat is de gevolgen zo beperkt mogelijk te houden? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) 30% 42% 1% (n=114) 2 3 1 Klimaatmaatregelen treffen (n=120) (n=99) 1 1 2 3 3 1 1% Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening 43

Rol van de overheid Infectieziekten Welke maatregelen dient de overheid te nemen om de onderstaande ramp/crisis in Nederland te bestrijden/voorkomen (Infectieziekten)? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3, n=126) Weet niet/geen antwoord Inenten/vaccinaties 21% 5 (n=126) (n=153) (n=118) (n=99) In hoeverre denk je dat de Nederlandse overheid in staat is om deze te voorkomen? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) 2 3 4 32% 3% 3 3 1 3 30% 2% 2% _ Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening Goede voorlichting/informatievoorziening Voorzorgsmaatregelen/noodprotocol opstellen Verscherpen regelgeving/controle (Investeren in) wetenschappelijk onderzoek Overige antwoorden 1 3% _ In hoeverre vind je dat de Nederlandse overheid genoeg doet om deze gebeurtenis te voorkomen? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) (n=126) 23% 40% 1 3% _ (n=153) (n=118) (n=99) (n=126) (n=153) (n=118) (n=99) 1 1 30% 2 2 2 32% 1 1 1% 1 1 22% 1% Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening In hoeverre denk je dat de overheid in staat is de gevolgen zo beperkt mogelijk te houden? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) 2 31% 41% 41% 3 31% 31% 1 1 0% Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening 2% 44

Rol van de overheid Cyberdreigingen Welke maatregelen dient de overheid te nemen om de onderstaande ramp/crisis in Nederland te bestrijden/voorkomen (Cyberdreigingen)? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3, n=202) Weet niet/geen antwoord Verbeteren beveiliging Pro actief zijn/anticiperen (extra) ICT specialisten inzetten/opleiden Goede informatievoorziening/voorlichting bevolking 23% 53% (n=202) (n=257) (n=227) (n=183) (n=202) (n=257) (n=227) (n=183) In hoeverre denk je dat de Nederlandse overheid in staat is om deze te voorkomen? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) 3 3 3 3 3 3 3 3% 2% 3% Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening In hoeverre vind je dat de Nederlandse overheid genoeg doet om deze gebeurtenis te voorkomen? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) 20% 2 2 2 3 32% 41% 1 2% 1 3% 1% 3% 1 Overige antwoorden Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening Investeren in beveiliging Harder optreden/strenger straffen Digital crime unit/taskforce In hoeverre denk je dat de overheid in staat is de gevolgen zo beperkt mogelijk te houden? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) (n=202) 2 _ 32% 1 (n=257) 3 2 _ (n=227) (n=183) 3 40% 3 3 1% 2% Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening 45

Rol van de overheid Spanningen tussen bevolkingsgroepen Welke maatregelen dient de overheid te nemen om de onderstaande ramp/crisis in Nederland te bestrijden/voorkomen (Spanningen tussen bevolkingsgroepen)? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3, n=271) Weet niet/geen antwoord Grenzen sluiten/toelatingseisen Harder/strenger optreden De dialoog aangaan Overige antwoorden (Criminele) buitenlanders uitzetten Verbeteren immigratie/inburgering Voorkomen van polarisatie Informatievoorziening/Voorlichting 51% (n=271) (n=278) (n=264) (n=386) (n=271) (n=278) (n=264) (n=386) In hoeverre denk je dat de Nederlandse overheid in staat is om deze te voorkomen? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) 1 1 3 32% 40% 3 32% 3 2 2% 2% 3% Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening In hoeverre vind je dat de Nederlandse overheid genoeg doet om deze gebeurtenis te voorkomen? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) 1 1 2 22% 3 3 31% 3 3 2 2 22% 1% _ 2% 2% Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening Discriminatie/racisme tegengaan/bestraffen Geen voorkeursbehandeling immigranten Meer politietoezicht Nederlandse identiteit bewaken Duidelijkheid/plan van aanpak 3% 3% 2% 1% (n=271) (n=278) (n=264) (n=386) In hoeverre denk je dat de overheid in staat is de gevolgen zo beperkt mogelijk te houden? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) 1 1 1 31% 3 32% 3 3 2 1% 2% 2% Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening 46

Rol van de overheid Ondermijning democratische rechtsstaat Welke maatregelen dient de overheid te nemen om de onderstaande ramp/crisis in Nederland te bestrijden/voorkomen (Ondermijning democratisch rechtstaat)? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3, n=83) Weet niet/geen antwoord Overige antwoorden Harder optreden/strenger straffen Betrouwbare regering vormen Bewaken/beschermen van democratie Nepnieuws tegengaan Informatie/Voorlichting 1 1 _ 4 In hoeverre denk je dat de Nederlandse overheid in staat is om deze te voorkomen? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) (n=83) 1 2 _ 41% (n=114) (n=87) (n=112) (n=83) (n=114) (n=87) (n=112) (n=83) (n=114) (n=87) (n=112) 22% 41% 2 2 2 1 2% 3% Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening In hoeverre vind je dat de Nederlandse overheid genoeg doet om deze gebeurtenis te voorkomen? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) 21% 1 2 2 42% 22% 30% 2 31% 1 1% _ 0% _ 3% 1 1 2% Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening In hoeverre denk je dat de overheid in staat is de gevolgen zo beperkt mogelijk te houden? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) 1 1 1 3 3 31% 40% 2 2 2 2 _ 1 2% 1 Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening 47

Rol van de overheid Terrorisme Welke maatregelen dient de overheid te nemen om de onderstaande ramp/crisis in Nederland te bestrijden/voorkomen (Terrorisme)? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3, n=540) Weet niet/geen antwoord Goed monitoren van mogelijke dreigingen/extremisten Extra beveiliging/aanscherpen beveiliging (algemeen) Preventieve acties Hard aanpakken/streng beleid (Criminele) buitenlanders uitzetten Investeren in inlichtingendiensten Grenzen dicht/sluiten Investeren in leger en politie Grenscontroles Meer politie op straat Alert zijn/alertheid Drukke steden/plekken/evenementen Informatie/Voorlichting Overige antwoorden 3% 3% 2% _ 50% (n=540) (n=459) (n=518) (n=543) In hoeverre denk je dat de Nederlandse overheid in staat is om deze te voorkomen? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) _ 20% 1 2 _ 3 1 2% _ 3 3 _ 30% 2% 42% 2 48 3% Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening In hoeverre vind je dat de Nederlandse overheid genoeg doet om deze gebeurtenis te voorkomen? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) (n=540) 1 _ 3 20% (n=459) _ 21% 41% 1 (n=518) (n=543) 20% 1 3 3 1 20% 3% Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening In hoeverre denk je dat de overheid in staat is de gevolgen zo beperkt mogelijk te houden? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) (n=540) (n=459) _ 2 _ 31% 3 3 1 1 (n=518) (n=543) 1 31% 2 2 1 1% Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening

Rol van de overheid Extremisme Welke maatregelen dient de overheid te nemen om de onderstaande ramp/crisis in Nederland te bestrijden/voorkomen (Extremisme)? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3, n=256) Weet niet/geen antwoord Hard optreden/strenger straffen 23% 4 _ (n=256) (n=232) (n=273) (n=317) In hoeverre denk je dat de Nederlandse overheid in staat is om deze te voorkomen? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) 1 3 42% 41% 3 3 2 32% 2% 1% 3% 3% Verbeteren onderzoek (mogelijke) dreigingen/risicogroepen Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening Uitzetten van extremisten/buitenlanders Preventieve acties Overige antwoorden Immigratie beperken Investeren in veiligheidsdiensten Bemiddeling/dialoog aangaan Investeren in handhaving Alert zijn Verbeteren integratie _ 3% 3% 2% (n=256) (n=232) (n=273) (n=317) (n=256) (n=232) (n=273) (n=317) In hoeverre vind je dat de Nederlandse overheid genoeg doet om deze gebeurtenis te voorkomen? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) 1 1 1 22% 2 2 2 3 32% 31% 3 1 1 1 1 1% 2% 1% Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening In hoeverre denk je dat de overheid in staat is de gevolgen zo beperkt mogelijk te houden? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) 1 30% 3 3 3 3 32% 2 3 1 3% 1% 2% Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening 49

Rol van de overheid Financieel-economische dreiging Welke maatregelen dient de overheid te nemen om de onderstaande ramp/crisis in Nederland te bestrijden/voorkomen (Financieel-economische bedreigingen)? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3, n=118) Weet niet/geen antwoord 5 (n=118) (n=135) (n=107) (n=104) In hoeverre denk je dat de Nederlandse overheid in staat is om deze te voorkomen? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) 32% 2 32% 41% 3 40% 2 43% 1 3% 2% Goed financieel beleid 1 Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening Zorgen voor voldoende reserves/buffer Controle financiële instellingen Steun geven aan bevolking 1 (n=118) (n=135) (n=107) (n=104) In hoeverre vind je dat de Nederlandse overheid genoeg doet om deze gebeurtenis te voorkomen? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) 1 21% 2 22% 2 2 32% 3 31% 1 3% 1% 1% 1 1 1 Overige antwoorden _ Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening Minder afhankelijkheid van EU Samenwerking Europa Vermindering staatsschuld 2% 1% (n=118) (n=135) (n=107) (n=104) In hoeverre denk je dat de overheid in staat is de gevolgen zo beperkt mogelijk te houden? (Basis - Gebeurtenis in zorgen top-3) 1 23% 32% 3 31% 2 3 1% 1 _ 2% 1 Niet Nauwelijks Redelijk Voldoende Goed Weet niet/geen mening 50

Nepnieuws Zeven op de tien Nederlanders controleren nieuws weleens op juistheid Net als bij de vorige meting geeft bijna een vijfde van de Nederlanders (1) aan dat ze van het nieuws dat ze lezen altijd checken of het klopt. Nog eens de helft van de Nederlanders (51%) controleer het nieuws soms op juistheid. Drie op de tien Nederlanders (31%) doet dat nooit. Controleer je weleens nieuws, bijvoorbeeld op sociale media, op juistheid? (Basis - allen) (n=809) (n=831) 1 1 51% 4 31% 3 Als Nederlanders het nieuws controleren, doen ze dat meestal aan de hand van de bronnen die voor het artikel gebruikt zijn (40%) en door het gehele artikel te lezen (3). Een derde () checkt de website of de uitgever waar(bij) het stuk verschenen is. In mindere mate kijkt men naar de auteur (1) of naar de datum wanneer het artikel gepubliceerd is (21%). (n=805) 1 4 3 Ja, altijd Ja, soms Nee, nooit Waar let je op bij het controleren van nieuws op juistheid? (Basis allen) (n=809) (n=831) (n=805) De auteur 1 1 1 De website of uitgever 32% 30% Ik lees het hele artikel 3 3 3 Gebruikte bronnen in het artikel 40% 40% 3 Datum 21% 1 21% Weet niet/geen mening 52

Herkennen van nepnieuws Een derde van de Nederlanders maakt zich veel zorgen om nepnieuws Vergelijkbaar met de vorige meting(en) geven zeven op de tien Nederlanders aan dat zij denken nepnieuws (soms) te herkennen: naar eigen zeggen altijd, 60% in sommige gevallen. geeft aan nepnieuws nooit te herkennen. (n=809) Heb je het idee dat je nepnieuws herkent? (Basis - allen) 60% 1 Het aantal Nederlanders dat zich zorgen maakt om nepnieuws is in de minderheid. In totaal maakt een derde (3) zich veel zorgen, en zelfs heel veel. Ruim de helft van de Nederlanders (5) maakt zich er geen zorgen om. Ook die aantallen zijn vergelijkbaar met vorige keer. (n=831) (n=805) 60% 5 Ja, altijd Ja, soms Nee, nooit Weet niet/geen mening 1 1 Maak je je zorgen om nepnieuws? (Basis - allen) (n=809) 4 2 (n=831) 4 2 (n=805) 4 2 Helemaal geen zorgen Weinig zorgen Veel zorgen Heel veel zorgen Weet niet/geen mening 53

Verschillen naar achtergrondkenmerken Verschillen naar geslacht Vrouwen maken zich vaker (uit zichzelf) zorgen over de mogelijke invloed van terrorisme op de veiligheid in Nederland. Vrouwen maken zich vaker de meeste zorgen over geopolitieke dreigingen. Mannen maken zich vaker de meeste zorgen over spanningen tussen bevolkingsgroepen. Vrouwen maken zich vaker zorgen over de impact van cyberdreigingen en terrorisme op hun persoonlijke veiligheid. Mannen maken zich vaker zorgen over de gevolgen voor henzelf van geopolitieke dreigingen. Vrouwen achten de kans groter dat er sprake zal zijn van infectieziekten in Nederland. Vrouwen schatten de impact van extreem weer, milieurampen en chemische incidenten, stralingsongevallen, cyberdreigingen, terrorisme, geopolitieke dreigingen en financieel-economische dreigingen groter in dan mannen. Mannen voelen zich vaker veilig in de openbare ruimte (op straten, wegen en pleinen) en in openbare gebouwen. Vrouwen zijn voorzichtiger op het internet ter voorbereiding op cyberdreigingen en vaker niet voorbereid op financieel-economische bedreigingen. Mannen zouden vaker hun computer uitschakelen in geval van een cyberdreiging, vrouwen weten in dat geval vaker niet wat te doen. Vrouwen willen meer weten of hoe te handelen bij overstromingen, extreem weer, milieurampen en chemische incidenten, infectieziekten, terrorisme en geopolitieke dreigingen. Mannen zouden meer willen weten over wat te doen bij spanningen tussen bevolkingsgroepen. De belangrijkste verschuiving die we in deze meting zien is een toename van de zorgen die Nederlanders zich maken om terrorisme. Als we kijken naar verschillen qua geslacht op dat gebied, is te zien dat vrouwen zich vaker zorgen maken om terrorisme dan mannen. Dat verschil valt weg als we kijken naar de top drie van zorgen: daarbij scoort terrorisme ongeveer even hoog bij mannen en vrouwen. Wel maken vrouwen zich weer vaker zorgen om hun persoonlijke veiligheid (en die van hun gezin) als het op terrorisme aankomt. Vrouwen verwachten eveneens dat de impact van terrorisme groter zal zijn. 55

Verschillen naar achtergrondkenmerken Verschillen naar leeftijd 45- t/m 54-jarigen maken zich vaker uit zichzelf zorgen over klimaatverandering, 55- t/m 64-jarigen over terrorisme en de toename van de criminaliteit en Nederlanders van 65 en ouder over de openbare veiligheid en de toename van de criminaliteit. Als het op de top 3 van gebeurtenissen aankomt, maken jongeren (tot 25 jaar) zich vaker zorgen over transportongevallen en geopolitieke dreigingen. 35- t/m 44-jarigen maken zich vaker zorgen over extreem weer en infectieziekten, 45- t/m 54-jarigen over extremisme en Nederlanders van 65 en ouder over de uitval van vitale processen en de ondermijning van de democratische rechtsstaat. Ouderen (65 en ouder) schatten de kans groter in dat er in Nederland natuurbranden, uitval van vitale processen, cyberdreigingen, ondermijning van de democratische rechtsstaat, daden van extremisme, geopolitieke dreigingen en financieel-economische dreigingen zullen plaatsvinden. 55- t/m 64-jarigen achten de kans groter dat er stralingsongevallen zullen gebeuren en dat er sprake zal zijn van ondermijning van de democratische rechtsstaat en terrorisme. 45- t/m 54-jarigen verwachten vaker daden van extremisme. Jongere Nederlanders (tot 24 jaar) verwachten van veel gebeurtenissen minder vaak dat deze plaats zullen vinden in Nederland. Jongeren tot 25 jaar achten de algemene impact van een aantal gebeurtenissen groter (namelijk overstromingen, aardbevingen, infectieziekten en stralingsongevallen). 25- t/m 34-jarigen achten de impact van geopolitieke dreigingen groter. Voor 35- t/m 44-jarigen geldt dat voor de gevolgen van extreem weer en natuurbranden. Jongeren (15 t/m 24 jaar) zouden meer willen weten over hoe te handelen bij: overstromingen, extreem weer, aardbevingen, milieurampen en chemische incidenten en extremisme. 45- t/m 54-jarigen willen meer weten over wat te doen bij uitval van vitale processen en geopolitieke dreigingen. 65- t/m 75-jarigen willen vaker weten hoe te handelen bij milieurampen en financieel-economische dreigingen. Nederlanders jonger dan 45 jaar hebben meer vertrouwen in de overheid, 55-plussers minder. Jongeren (15 tot 24 jaar) hebben eveneens meer vertrouwen in de informatievoorziening van de overheid bij rampen en crises, 55-plussers opnieuw minder. Nederlanders in de leeftijd tot 34 jaar hebben minder begrip voor enkele veiligheidsmaatregelen. Nederlanders van 55 jaar en ouder hebben voor sommige maatregelen juist meer begrip. De belangrijkste verschuiving die we in deze meting zien is een toename van de zorgen die Nederlanders zich maken om terrorisme. Als we kijken naar verschillen op dat gebied wat betreft leeftijd, is te zien dat Nederlanders in de leeftijd van 55 tot 64 jaar zich vaker uit zichzelf (spontaan) zorgen maken om terrorisme dan andere leeftijdsgroepen. Ook achten ze de kans op terrorisme in Nederland groter. Wel zetten alle leeftijdsgroepen terrorisme even vaak in hun top drie van zorgen en is de verwachte impact ook min of meer gelijk onder de groepen. Onder de jongste doelgroep (15 t/m 24 jaar) is het veiligheidsgevoel vaker toegenomen na de aanhouding van de zeven mannen die onderdeel waren van een terreurnetwerk. Bij de oudste doelgroep (65 en ouder) heeft de aanhouding het vaakst geen effect gehad op het veiligheidsgevoel. 56

Verschillen naar achtergrondkenmerken Verschillen naar opleidingsniveau Hoogopgeleiden maken zich vaker uit zichzelf zorgen over discriminatie en intolerantie, klimaatverandering en de veiligheid op internet. Hoogopgeleiden maken zich minder vaak het meest zorgen om terrorisme. Laagopgeleiden schatten de kans groter in dat er in Nederland sprake zal zijn van aardbevingen, spanningen tussen bevolkingsgroepen en ondermijning van de democratische rechtsstaat. Middelbaar opgeleiden achten de impact voor de veiligheid in Nederland groter van overstromingen en natuurbranden. Hoogopgeleiden verwachten dat de impact van natuurbranden, transportongevallen en terrorisme juist minder groot zal zijn. Hoogopgeleiden voelen zich vaker veilig thuis, in de openbare ruimte, in openbare gebouwen, bij openbare evenementen en bij besloten evenementen. Laagopgeleiden voelen zich juist minder veilig in het OV en bij openbare evenementen. Laagopgeleiden bevinden zich ook minder vaak op die plekken waar ze zich onveilig voelen. Hoogopgeleiden zijn vaker in het bezit van een eerstehulpkit, van een deken in de auto, van een gereedschapsset, van een waarschuwingsfluitje en van een back-up van hun computerbestanden. Hoogopgeleiden willen vaker weten hoe te handelen bij uitval van vitale processen en cyberdreigingen, middelbaar opgeleiden over hoe te handelen bij extremisme en laagopgeleiden over hoe te handelen bij natuurbranden en aardbevingen. Hoogopgeleiden hebben meer vertrouwen in de overheid, laagopgeleiden minder. Hoopopgeleiden voelen zich vaker onveiliger door de inzet van extra controles bij evenementen, fysieke maatregelen (zoals hekken en betonblokken) en de inzet van extra politie en Marechaussee. Laagopgeleiden vinden het minder vaak nodig dat de overheid investeert in het voorkomen van radicalisering. Ze hebben er ook minder vertrouwen in dat de aanpak effectief is. Middelbaar opgeleiden hebben hier vaker vertrouwen in. Hoogopgeleiden hebben vaker het idee dat zij soms nepnieuws herkennen. Om te achterhalen of nieuws correct is, kijken ze vaker naar de auteur, de website of uitgever en de gebruikte bronnen. De belangrijkste verschuiving die we in deze meting zien is een toename van de zorgen die Nederlanders zich maken om terrorisme. Als we kijken naar verschillen op dat gebied wat betreft opleidingsniveau, valt op dat hoogopgeleiden zich er minder zorgen over maken dan Nederlanders van een lager opleidingsniveau. Ze zetten het minder vaak in hun top 3 van zorgen en vermoeden ook dat de impact minder groot is. Ook maken ze zich minder zorgen over de gevolgen van terrorisme voor hun persoonlijke veiligheid (en die van hun gezin). 57

Bijlagen 58

Bijlage 1 Voorgelegde rampen en crises met toelichting Overstromingen (bijvoorbeeld door stijging van het water vanuit zee of een rivier, of het doorbreken van de dijken) Extreem weer (zoals een zware storm, hittegolf, of ijzel, sneeuwstorm) Natuurbranden (zoals een bosbrand of heidebrand) Aardbevingen Milieurampen en chemische incidenten (zoals ongevallen in de chemische sector, olierampen en lekkages van chemicaliën in water, bodem, en grondwater) Infectieziekten (mens en dier) (zoals virus of bacteriële besmettingen die veel mensen en/of dieren kunnen treffen) Stralingsongevallen (bijvoorbeeld door een ongeluk in een kerncentrales waarbij radioactief materiaalvrijkomt) Transportongevallen (water, spoor, weg, lucht) door ernstig ongeval op het spoor of weg, in de scheepvaart of met een vliegtuig) Uitval van vitale processen (zoals de uitval van gas, elektriciteit, drinkwater, ICT en telecommunicatie ) Cyberdreigingen (cyberaanvallen op organisaties, verstoren van vitale voorzieningen, of de ontvreemding van staatsgeheimen, persoonsgegevens en intellectueel eigendom) Spanningen tussen bevolkingsgroepen (zoals de toenemende migratiestroom, integratie van minderheden, polarisatie en toegenomen spanningen tussen verschillende bevolkingsgroepen) Ondermijning democratische rechtsstaat (door bijvoorbeeld verspreiden van nepnieuws en de inmenging van buitenlandse staten in het ongestoord functioneren van de binnenlandse democratie) Terrorisme (aanslagen gemotiveerd door een ideologie zoals jihadisme of rechtsextremisme) Extremisme (geweld en wetsovertredingen van links- en rechts-extremisten, radicale moslims, asielrechtenextremisten en van dierenrechtenextremisten) Geopolitieke dreigingen (zoals oorlog, internationale conflicten en toenemende spanningen tussen grootmachten) Financieel-economische bedreigingen (bijvoorbeeld hoge werkeloosheid, faillissement van grote financiële instellingen, oplopende staatsschuld of het instorten van de beurs) 59

Bijlage 2 Onderzoekstechnische informatie - kwantitatief Veldwerkperiode - Het veldwerk is uitgevoerd in de periode van 2 tot 5 oktober. Methode respondentenselectie - Uit het StemPunt-panel van Motivaction Incentives - De respondenten hebben als dank voor deelname aan het onderzoek punten voor het StemPunt-spaarprogramma ontvangen Weging - De onderzoeksdata zijn gewogen (zie ook bijlage gewogen en ongewogen data), daarbij fungeerde het Mentality-ijkbestand als herwegingskader. Dit ijkbestand is wat betreft sociodemografische gegevens gewogen naar de Gouden Standaard van het CBS Responsverantwoording online onderzoek - In de veldwerkperiode is aan 3.627 personen een uitnodigingsmail verstuurd. Op de slotdatum van het veldwerk (zie bij Veldwerkperiode) was het gewenste aantal vragenlijsten ingevuld en is de toegang tot de vragenlijst op internet afgesloten Bewaartermijn primaire onderzoeksbestanden - Digitaal beschikbare primaire onderzoeksbestanden worden tenminste 12 maanden na afronden van het onderzoek bewaard. Beeld- en geluidsopnames op cd en niet digitaal beschikbare schriftelijke primaire bestanden zoals ingevulde vragenlijsten, worden tot 12 maanden na afronden van het onderzoek bewaard. Overige onderzoekstechnische informatie - Overige onderzoekstechnische informatie en een exemplaar van de bij dit onderzoek gehanteerde vragenlijst is op aanvraag beschikbaar voor de opdrachtgever 60

Bijlage 3 Ongewogen en gewogen data (1/2) Kenmerken Ongewogen Gewogen N % N % Leeftijd 15 t/m 24 jaar 54 6,7 123 15,2 25 t/m 34 jaar 114 14,1 133 16,4 35 t/m 44 jaar 126 15,6 138 17,1 45 t/m 54 jaar 154 19,0 153 19,0 55 t/m 64 jaar 182 22,5 135 16,7 65 t/m 75jaar 179 22,1 126 15,6 Opleidingsniveau Hoog (wo/hbo) 205 25,3 200 24,7 Middel (havo/vwo/mbo/mavo) 433 53,5 425 52,5 Laag (ibo/basisschool/geen opleiding 171 21,1 185 22,8 Geslacht Mannen 439 54,3 410 50,7 Vrouwen 370 45,7 399 49,3 61

Bijlage 3 Ongewogen en gewogen data (2/2) Kenmerken Ongewogen Gewogen N % N % Regio 3 grote gemeenten 67 8,3 101 12,4 West 241 29,8 238 29,4 Noord 99 12,2 79 9,8 Oost 164 20,3 168 20,7 Zuid 203 25,1 192 23,8 Randgemeenten 35 4,3 31 3,9 62

Auteursrecht Het auteursrecht op dit rapport ligt bij de opdrachtgever. Voor het vermelden van de naam Motivaction in publicaties op basis van deze rapportage anders dan integrale publicatie is echter schriftelijke toestemming vereist van Motivaction International B.V. Zie ook ons Pers- en publicatiebeleid. Beeldmateriaal Motivaction heeft datgene gedaan wat redelijkerwijs van ons verwacht kan worden om de rechthebbenden op beeldmateriaal te achterhalen. Mocht u desondanks menen recht te kunnen doen gelden op gebruikt beeldmateriaal, neem dan contact op met Motivaction. 63

Motivaction International B.V. Marnixkade 109 1015 ZL Amsterdam Postbus 15262 1001 MG Amsterdam T 31 (0)20 589 83 83 M info@motivaction.nl www.motivaction.nl