N O T I T I E Datum: Onderwerp: Gevolgen verhoging toeristenbelasting en introductie forensenbelasting in de gemeente Venlo 1. Inleiding Eind 2010 verhoogde de gemeente Venlo het tarief voor toeristenbelasting van 1,05 naar 1,32 per persoon per nacht (+26%). In de kadernota 2013 stelde de gemeente recent een verdere verhoging naar 1,76 voor (+33%). Ook wil de gemeente het forfait vaste standplaatsen van 195 vervangen door forensenbelasting à 410 (+110%). ZKA heeft geanalyseerd welke gevolgen de voorgestelde verhoging van het tarief toeristenbelasting en de introductie van forensenbelasting hebben voor het economisch klimaat voor ondernemers in de verblijfsrecreatie en voor de economische spin off voor de regio. In dit onderzoek wordt ingegaan op deze gevolgen. 2. Impact per type accommodatie De impact die de verhoging van het tarief toeristenbelasting heeft is afhankelijk van verschillende variabelen: de logiesprijs, de verblijfsduur en de groepsgrootte van gasten. Daarom is de impact verschillend per type accommodatie. Onderstaande tabel omvat de uitgangspunten voor onze analyse. De gemiddelde gerealiseerde logiesprijzen zijn inclusief toeristenbelasting en zijn opgave van de verblijfsondernemers (gebaseerd op het in 2009 door ZKA uitgevoerde onderzoek naar de structuur en gebruik van de toeristisch-recreatieve sector in de regio Noord- Limburg). De andere variabelen zijn gebaseerd op eerdere studies en ervaringscijfers. Tabel 1. Uitgangspunten voor bepaling impact per type accommodatie 1 Gemiddelde groepsgrootte (in personen) Gemiddelde verblijfsduur (in nachten) Logiesprijs p.p.p.n. Totale logiesprijs Hotel standaard 2 1,5 3 35 158 Hotel middenklasse/luxe 1,5 2,5 68 255 Camping (toeristisch) 3 4 7 87 Minicamping 2,5 3,5 6 50 Groepsaccommodatie 20 3 16 948 Bungalow 4 4 26 412 Op basis van bovenstaande uitgangspunten is bepaald welke gevolgen het voorstel voor verhoging van het tarief toeristenbelasting heeft op de totale logiesprijs. Eerst zijn de gevolgen van de eind 2010 doorgevoerde verhoging weergegeven, gevolgd door de 1 2 De (vaste) ligplaatsen in jachthavens vallen niet onder de toeristenbelasting. Inclusief B&B/pension. ZKA Consultants & Planners 1
effecten die plaatsvinden als de in kadernota voorgestelde wijzigingen worden doorgevoerd. De procentuele ontwikkeling is weergegeven ten opzichte van de uitgangssituatie. Voor toeristisch kamperen betekent dit, wanneer de voorgenomen verhoging wordt doorgezet, een stijging van de logiesprijs met 10% ten opzichte van de uitgangssituatie (waarvan 4% als gevolg van de eind 2010 doorgevoerde wijzigingen en 6% als gevolg van de momenteel voorgenomen wijzigingen). Tabel 2. Ontwikkeling logiesprijzen door voorgenomen wijzigingen Effecten van verhoging eind 2010 Effecten van voorgenomen wijzigingen kadernota 2013 Hotel standaard 158 159 (+ 1%) 161 (+ 2%) Hotel middenklasse/luxe 255 256 (+ <1%) 258 (+ 1%) Camping (toeristisch) 87 90 (+ 4%) 96 (+ 10%) Minicamping 50 53 (+ 5%) 57 (+ 12%) Groepsaccommodatie 948 964 (+ 2%) 991 (+ 4%) Bungalows 412 416 (+ 1%) 423 (+ 3%) De voorgestelde forensenbelasting is van toepassing op de vaste kampeerplaatsen. De gemiddelde prijs voor een vaste standplaats in de regio Noord-Limburg komt, op basis van het in 2009 door ZKA uitgevoerde onderzoek, uit op 1.115 per jaar (exclusief het forfait vaste standplaatsen). Introductie van forensenbelasting leidt tot een verhoging van de totale prijs voor vaste kampeerplaatsen met 37% naar 1.525 per jaar. Uit bovenstaande analyses concluderen wij het volgende: De stijging van de gemiddelde logiesprijs voor toeristische plaatsen op reguliere- en minicampings is groot vanwege het relatief grote aandeel van toeristenbelasting in de totale logiesprijs; Daarnaast zijn de effecten relatief groot voor de groepsaccommodaties, omdat de groepen van bovengemiddelde omvang zijn. In deze accommodaties is het effect van de voorgestelde verhoging vooral groot in absolute zin; Voor hotels en bungalowparken, verblijfsvormen met relatief hoge logiesprijzen per nacht en relatief kleine gezelschappen, heeft toeristenbelasting een relatief klein aandeel in de totale logiesprijs en is het effect van de voorgestelde verhoging klein, zowel in absolute als in relatieve zin. 3. Ontwikkeling vraag per type accommodatie Onderstaand is de ontwikkeling van het (toeristische en vaste) gebruik van de logiesaccommodaties weergegeven. Vanwege de gebrekkige betrouwbaarheid van de cijfers per type logiesaccommodatie voor de regio Noord-Limburg, wordt hierbij ingegaan op het toeristengebied Oost-Brabant, Noord/Midden-Limburg en Rijk van Nijmegen 3. 3 Bron: CBS. ZKA Consultants & Planners 2
Onderstaand is de ontwikkeling in dit toeristengebied weergegeven en vergeleken met de landelijke ontwikkeling. Dit betreft zowel binnenlands als inkomend toerisme. Uit deze tabel blijkt dat het aantal vakanties in bovenstaand toeristengebied alleen is gedaald voor groepsaccommodaties. Vergeleken met de landelijke ontwikkeling heeft een forsere daling opgetreden (-44% versus -16%). Voor de andere drie typen accommodaties is het aantal vakanties gestegen in bovengenoemd toeristengebied. Hierbij valt op dat de stijging voor zowel hotels, campings als bungalows groter is ten opzichte van de landelijke ontwikkeling. Met name de stijging in de kampeersector is groot. Tabel 3. Ontwikkeling aantal vakanties per type accommodatie 2008-2011 Oost-Brabant, Noord/Midden- Nederland Limburg en Rijk van Nijmegen Hotels +20% +11% Campings +35% +3% Bungalows +8% +6% Groepsaccommodaties -44% -16% Het aantal vakanties op vaste standplaatsen daalt. Tussen 2008 en 2011 kwam deze daling voor Nederland uit op 4% 4. Tabel 4. Ontwikkeling aantal vakanties vaste standplaatsen 2008-2011 Nederland Vakanties op vaste standplaatsen -4% 4. Vergelijking tarieven gemeente Venlo De tarieven toeristenbelasting in de gemeente Venlo zijn vergeleken met gehanteerde tarieven in de provincie Limburg. Voor deze tarieven wordt verwezen naar bijlage 1. Onderstaand zijn de conclusies vermeld: Vooral gemeenten met een groot hotelaanbod hebben een gedifferentieerd systeem met hoge en lage tarieven. De hoogste tarieven worden gevraagd door de gemeente Maastricht en lopen op tot 3,99 voor een vijf-sterrenhotel. Ook de gemeenten Sittard-Geleen, Stein en Valkenburg hanteren relatief hoge tarieven (voor hotels 1,60 tot 1,70 per persoon per nacht); Ten opzichte van aan Venlo grenzende gemeenten hanteert de gemeente Venlo met het huidige tarief reeds het hoogste tarief toeristenbelasting. Uit een analyse van de regelingen omtrent vaste plaatsen concluderen wij dat vaak met forfaitaire tarieven en niet met forensenbelasting wordt gewerkt. Op basis van opgegeven tarieven door RECRON hanteren de gemeenten Horst aan de Maas en Peel en Maas forfaitaire tarieven van respectievelijk 137,28 en 150 per vaste standplaats. Het beoogde bedrag van 410 forensenbelasting per vaste plaats is vergeleken met de forfaitaire tarieven in de aan Venlo grenzende gemeenten dus meer dan twee keer zo hoog. 4 Bron: CBS. ZKA Consultants & Planners 3
5. Gevolgen voorstellen 5.1. Methodiek De prijsgevoeligheid beoordelen wij per type accommodatie op basis van de voorgaande analyses (relatieve impact, ontwikkeling vraag en vergelijking tarieven/regelingen) en aan de hand van een globale analyse van het aanbod, kwaliteitsniveau en prijsstelling van de concurrerende markt in de directe regio. Hiermee wordt de vraag in hoeverre gasten naar omliggende gemeenten uitwijken of afzien van een verblijf beantwoord. Wanneer gasten in een verblijfstoeristische categorie in onze visie uitwijken of afzien van verblijf, schatten wij de gevolgen in op basis van prijselasticiteiten. Dit zijn kengetallen die de procentuele verandering van de vraag naar een product/dienst weergeven als gevolg van een procentuele prijsverandering. De prijselasticiteiten zijn hierbij gebaseerd op ervaringscijfers, eerdere studies voor andere sectoren (zoals de recreatieve en culturele sector (bijv. musea, podiumkunsten, bioscopen)) en qua prijsstelling en gebruikskenmerken vergelijkbare producten en diensten (zoals brandstofprijzen, autobezit). De geschatte effecten moeten daarom worden geïnterpreteerd als indicatieve voorspellingen. 5.2. Uitgangssituatie Aantal overnachtingen Op basis van de opgave toeristenbelasting 5 gaan wij uit van onderstaande aantallen overnachtingen in 2011. Tabel 5. Aantal overnachtingen o.b.v. opgave toeristenbelasting (2011) Type accommodatie Overnachtingen Toeristenbelasting Hotels/pensions 209.445 272.279 (34%) (Mini)campings (mobiele onderkomens) 77.834 101.184 (13%) Groepsaccommodaties 31.627 41.115 (5%) Bungalows (vakantieonderkomens) 285.053 370.569 (46%) Overige (bijv. verblijven arbeidsmigranten) 10.615 13.800 (2%) Totaal 614.574 798.947 (100%) Uit voorgaande tabel blijkt dat de inkomsten uit toeristenbelasting in 2011 uit komen op 798.947, waarvan 80% door hotels en bungalows. Aantal bezette vaste standplaatsen Op basis van opgave van de gemeente/bsgw bleek de inkomsten uit de forfaits vaste plaatsen 98.516,80 te bedragen. Op basis van een forfait van 195 per vaste standplaats komt dit uit op een bezette aantal vaste standplaatsen van 505. Tabel 6. Inkomsten uit forfait vaste standplaatsen Inkomsten forfaits vaste standplaatsen 98.516,80 Aantal bezette vaste standplaatsen 505 5 Bron: Gemeente Venlo. / BsGW. Na overleg met de gemeente/bsgw zijn de inkomsten toeristenbelasting voor de kampeersector naar beneden bijgesteld. De aangeleverde gegevens (inkomsten 199.700,80) bleken betrekking te hebben op de vaste plaatsen ( 98.516,80) en op de toeristische plaatsen ( 101.184). ZKA Consultants & Planners 4
Economische spin off Venlo en directe omgeving Ook voorzieningen in de omgeving, zoals restaurants, cafés en detailhandel profiteren van het verblijfstoerisme. Met behulp van het Impactmodel Vrijetijdssector is geraamd hoeveel bestedingen en werkgelegenheid de verblijfsrecreanten in Venlo en omgeving genereren. Dit komt, exclusief de verblijven van arbeidsmigranten, uit op circa 44,3 miljoen bestedingen en een totale werkgelegenheid van 611 FTE. Hotels/pensions en bungalows genereren samen 66% van de totale (directe en indirecte) werkgelegenheid. Tabel 7. Economische betekenis naar type accommodatie Type accommodatie Bestedingen (in miljoen) Werkgelegenheid (in FTE) (in %van totaal) Hotels/pensions 29,6 292 (48%) (Mini)campings toeristisch 1,7 16 (3%) Camping vast 1,5 14 (2%) Groepsaccommodaties 0,7 7 (1%) Bungalows 10,8 109 (18%) Directe werkgelegenheid 439 Indirecte werkgelegenheid 6 171 (28%) Totaal 44,3 611 (100%) Op basis van ervaringscijfers gaan wij uit dat 50 tot 60% van deze spin off bij de logiesaccommodaties terechtkomt. Dit komt overeen met 22,2 miljoen tot 26,6 miljoen bestedingen. 5.3. Gevolgen voorgenomen wijzigingen De gevolgen van de voorgenomen wijzigingen schatten we in per type accommodatie. Hotels/pensions Wij verwachten dat de hotelvraag niet of nauwelijks wordt beïnvloed door het hogere tarief toeristenbelasting. De hotelmarkt in de gemeente Venlo is vooral geconcentreerd in het middenklasse/luxe segment (drie en vier sterren). Dit middenklasse/luxe segment is relatief prijsongevoelig door de vele zakelijke gasten (kosten zijn doorgaans declarabel) en de geringe impact die de verhoging heeft op de totale logiesprijs (+ 2 per gemiddeld verblijf). Ook de bestedingen bij restaurants, cafés, detailhandel, etc. in de regio blijven naar onze mening constant. Tabel 8. Gevolgen hotels Aantal overnachtingen 209.445 209.445 - Inkomsten toeristenbelasting 272.279 368.623 + 96.344 Totale bestedingen verblijfstoeristen Venlo e.o. 44,3 mln. 44,3 mln. - Totale werkgelegenheid Venlo e.o. 611 FTE 611 FTE - Bungalows Het aantal overnachtingen in bungalows neemt in onze visie af als gevolg van de voorgenomen verhoging van het tarief toeristenbelasting. Deze effecten zijn met name groot bij aanbiedingen (waar de verhoging een relatief grote impact heeft), bij de goedkopere eenheden (chalets), in het laagseizoen en voor gezinnen. De effecten voor de groepsmarkt (families, verenigingen, etc.), een andere veelvoorkomende doelgroep, 6 Indirecte werkgelegenheid is voornamelijk het gevolg van toeleveranties (inkopen, productiemiddelen, dienstverleners (banken, verzekeringsmaatschappijen, wasserij, etc.) die nodig zijn om de bestedingen in de diverse sectoren te kunnen realiseren. ZKA Consultants & Planners 5
zijn relatief klein, omdat de kosten vaak gedeeld worden in deze gezelschappen. Op basis van ervaringscijfers en eerdere studies bij vergelijkbare producten/diensten en sectoren gaan wij uit van een prijselasticiteit van -0,25. De effecten als gevolg van deze prijselasticiteit zijn onderstaand weergegeven. Tabel 9. Gevolgen bungalows Aantal overnachtingen 285.053 283.854-1.199 Inkomsten toeristenbelasting 370.569 499.583 + 129.014 Totale bestedingen verblijfstoeristen Venlo e.o. 44,3 mln. 44,2 mln. - 0,1 mln. Totale werkgelegenheid Venlo e.o. 611 FTE 610 FTE - 1 FTE Toeristische kampeerplaatsen In tegenstelling tot de hotel- en bungalowsector verwachten wij dat de verhoging van toeristenbelasting gevolgen heeft voor toeristisch kamperen. Dit vanwege het relatief grote aandeel in de totale logiesprijs. Deze verhoging komt direct in de prijs tot uiting en campinggasten uitten, volgens opgave van RECRON, reeds negatieve reacties op de eerder doorgevoerde stijging. Omdat het kampeeraanbod in Venlo niet onderscheidend is ten opzichte van andere bedrijven in Nederland is er sprake van een relatief hoge mate van substitutie. Op basis van ervaringscijfers en eerdere studies voor vergelijkbare producten/diensten en sectoren gaan wij uit van een prijselasticiteit van -0,75. Dit leidt tot de onderstaande effecten (op basis van procentuele prijsverandering voor reguliere campings (welke het merendeel van het kampeeraanbod innemen)). Tabel 10. Gevolgen toeristisch kamperen Aantal overnachtingen 77.834 73.942-3.892 Inkomsten toeristenbelasting 101.184 130.138 + 28.954 Totale bestedingen verblijfstoeristen Venlo e.o. 44,3 mln. 44,1 mln. - 0,2 mln. Totale werkgelegenheid Venlo e.o. 611 FTE 609 FTE - 2 FTE Vast kamperen Vervanging van het forfait door forensenbelasting resulteert in een stijging van de gemiddelde vaste plaats met 215. Deze grote prijsstijging wordt meteen opgemerkt door de vaste gasten. Omdat deze vaste gasten relatief weinig besteden, kritisch omgaan met (grote) uitgaven en het onderscheidend vermogen van het aanbod relatief beperkt is verwachten wij dat gasten na enkele jaren uitwijken naar andere campings of gemeenten. Deze effecten hebben vooral betrekking op nieuwe gasten, omdat verblijfseenheden moeilijk te verplaatsen zijn. Als gevolg van het fysieke karakter en de moeilijke verplaatsbaarheid van verblijfseenheden gaan wij, ten opzichte van toeristisch kamperen, uit van een lagere prijsgevoeligheid. Wij rekenen met een prijselasticiteit van -0,5 (ervaringscijfers, eerdere studies). Dit leidt tot onderstaande effecten. Tabel 11. Gevolgen vast kamperen Aantal bezette vaste standplaatsen 505 464-41 Geschatte inkomsten uit forfait/forensenbelasting 98.517 190.140 91.623 Totale bestedingen verblijfstoeristen Venlo e.o. 44,3 mln. 44,1 mln. - 0,2 mln. Totale werkgelegenheid Venlo e.o. 611 FTE 609 FTE - 2 FTE Groepsaccommodaties Door onder druk staande subsidies en budgetten in combinatie met de grote impact van de voorgenomen en in 2011 doorgevoerde verhoging verwachten wij dat het aantal ZKA Consultants & Planners 6
overnachtingen zal afnemen. Hiermee zal de dalende ontwikkeling van de vraag naar groepsaccommodaties in de regio zich doorzetten. Wij gaan uit van en prijselasticiteit van -0,50 (ervaringscijfers, eerdere studies). Ook de spin off naar de regio zal afnemen als gevolg van de onder druk staande budgetten. Hierbij wordt uitgegaan van een afname van de spin off met 25%. Dit resulteert in de volgende effecten. Tabel 12. Gevolgen groepsaccommodaties Aantal overnachtingen 31.627 31.184-443 Inkomsten toeristenbelasting 41.115 54.884 + 13.769 Totale bestedingen verblijfstoeristen Venlo e.o. 44,3 mln. 44,3 mln. - Totale werkgelegenheid Venlo e.o. 611 FTE 610 FTE - 1 FTE 6. Résumé effecten Onderstaande tabel omvat de uitgangssituatie en de ingeschatte effecten van de voorgenomen verhoging van de toeristenbelasting en introductie van forensenbelasting. Tabel 13. Résumé uitgangspunten en effecten Overnachtingen 614.574 609.040 7-5.534 Inkomsten toeristenbelasting 798.947 1.071.911 272.964 Geschatte inkomsten forfaits / forensenbelasting 98.517 190.140 91.623 Totale bestedingen verblijfstoeristen Logiesaccommodaties 24,4 mln. 24,1 mln. - 0,3 mln. Regio 19,9 mln. 19,7 mln. - 0,2 mln. Totale werkgelegenheid Venlo e.o. 611 FTE 605 FTE - 6 FTE Ten tijde van de oplevering van de rapportage namen wij kennis van recente ontwikkelingen vanuit de gemeente Venlo. De gemeente heeft vier scenario s voor gedifferentieerde tariefstelling doorgerekend. De voorlopige voorkeur van de wethouders gaat uit naar een scenario met een hoog tarief à 1,81 voor hotels en bungalows en het huidige tarief ( 1,32) voor de overige logiesvormen. Onderstaand doen wij een eerste inschatting van de effecten die optreden bij dit geprefereerde scenario: Voor hotels is het tarief gelijk aan het in de kadernota voorgestelde tarief. Wij verwachten daarom dat er niet of nauwelijks effecten optreden voor de hotelsector (middenklasse/luxe hotels en de standaardhotels (inclusief pensions en B&B s)); In de bungalowsector is het tarief in het voorgestelde gedifferentieerde systeem conform de kadernota 2013. Onze eerste verwachting is dus dat het aantal bungalowovernachtingen licht zal dalen conform de eerder uitgewerkte argumentatie (hoofdstuk 5); De voorkeur voor toeristisch kamperen is om het huidige tarief in stand te houden. Wij voorzien derhalve geen effecten voor deze sector; Voor vast kamperen wordt vastgehouden aan de kadernota 2013 en gaan wij uit van de bovenstaande effecten; Voor groepsaccommodaties wil men, conform toeristisch kamperen, vasthouden aan het huidige tarief. Wij voorzien derhalve geen effecten voor deze sector. 7 Wij zijn ervan uitgegaan dat de overnachtingen in de categorie overige (bijv. arbeidsmigranten) niet veranderd. ZKA Consultants & Planners 7
De effecten van bovenstaande inschattingen zijn doorgerekend en op de volgende pagina weergegeven. Let op dat dit eerste inschattingen betreft. Tabel 14. Résumé effecten eerste inschatting voorlopige voorkeur wethouders Overnachtingen 614.600 613.375 8-1.225 Inkomsten toeristenbelasting 798.947 1.051.371 252.424 Geschatte inkomsten forfaits / forensenbelasting 98.500 190.140 91.640 Totale bestedingen verblijfstoeristen Logiesaccommodaties 24,4 mln. 24,2 mln. - 0,2 mln. Regio 19,9 mln. 19,8 mln. - 0,1 mln. Totale werkgelegenheid Venlo e.o. 611 FTE 608 FTE - 3 FTE 7. Conclusies Op basis van het voorgaande concluderen wij: Per saldo stijgen de inkomsten toeristenbelasting met circa 270.000 als gevolg van de voorgenomen wijzigingen (kadernota 2013). Voor vaste kampeerplaatsen verwachten wij dat de introductie van forensenbelasting een stijging van de inkomsten met circa 90.000 oplevert; Alhoewel de voorgenomen wijzigingen leiden tot meer inkomsten, neemt het aantal overnachtingen en daarmee de bezetting van de verblijfstoeristische bedrijven af. Dit is met name van toepassing op de kampeersector (zowel de toeristische als de vaste plaatsen). De voorgenomen wijzigingen benadelen de concurrentiepositie van de regio in deze sector en raakt direct de exploitatie van de bedrijven; De gevolgen beperken zich niet tot de verblijfsaccommodaties. Minder bestedingen worden ook gedaan bij cafés, restaurants en detailhandel in de regio. De afname van de bestedingen bij verblijfsaccommodatie en voorzieningen in de regio is met circa 500.000 een keer zo groot dan de toename van de inkomsten uit toeristenbelasting. De afname van de werkgelegenheid bij verblijfsaccommodaties en voorzieningen in de regio ramen wij op 6 FTE. Omdat de toeristisch-recreatieve sector maar ook de cafés, restaurants en detailhandel veel met seizoens- en deeltijdarbeid werkt is het aantal arbeidsplaatsen groter dan het aantal FTE. De berekende 6 FTE komt overeen met 8 tot 12 banen. Dit komt bovenop de effecten die reeds hebben plaatsgevonden als gevolg van de eind 2010 doorgevoerde verhogingen. Een eerste inschatting van de effecten van het door de gemeente Venlo voorgestelde gedifferentieerde systeem leert dat er minder negatieve effecten optreden vergeleken met de gevolgen van de voorgenomen wijzigingen in de kadernota 2013. Er is per saldo een lichte toename van de inkomsten uit toeristenbelasting. De spin off voor de regio neemt ook bij de voorgestelde differentiatie af. Deze afname is echter minder vergeleken met de effecten die optreden als gevolg van de voorgenomen wijziging in de kadernota 2013. 8 Wij zijn ervan uitgegaan dat de overnachtingen in de categorie overige (bijv. arbeidsmigranten) niet veranderd. ZKA Consultants & Planners 8
Bijlage 1 Tarieven toeristenbelasting in de provincie Limburg Onderstaand zijn de tarieven toeristenbelasting per Limburgse gemeente weergegeven 9. Wanneer er twee tarieven zijn vermeld, is er sprake van gedifferentieerde tarieven. Venlo en de aangrenzende gemeenten zijn gearceerd in onderstaand overzicht. Beek 0,37-0,94 Beesel 0,60 Bergen 1,05 Brunssum 1,05 Echt-Susteren 1,00 Eijsden-Margraten 1,10 Gennep 1,00-1,20 Gulpen-Wittem 1,10-1,35 Heerlen 1,15 Horst aan de Maas 0,89-1,20 Kerkrade 1,30 Landgraaf 0,90-1,30 Leudal 0,80 Maasgouw 0,88 Maastricht 0,97-3,99 Meerssen 1,00 Mook en Middelaar 0,94 Nederweert 1,00 Nuth 1,20 Onderbanken 1,00 Peel en Maas 1,00 Roerdalen 1,20 Roermond 0,54-1,12 Schinnen 3 % Simpelveld 1,05 Sittard-Geleen 0,65-1,70 Stein 1,68 Vaals 1,00-1,32 Valkenburg aan de Geul 1,25-1,60 Venlo 1,32 Venray 1,10 Voerendaal 0,53-1,08 Weert 1,00 9 Bron: http://www.cijfernieuws.nl (2012). ZKA Consultants & Planners 9