Procesevaluatie van het lesprogramma Lekker Fit!

TNO-rapport KvL/B&G 2008.073 Procesevaluatie van het lesprogramma Lekker Fit! Preventie en Zorg Wassenaarseweg 56 Postbus 2215 2301 CE Leiden www.tno.nl T +31 71 518 18 18 F +31 71 518 19 10 info-zorg@tno.nl Datum Juli 2008 Auteur(s) J.W. Hudson I. Bakker Opdrachtgever Nederlandse Hartstichting Projectnummer 031.12609 Aantal pagina's 10 (incl. bijlagen) Alle rechten voorbehouden. Niets uit dit rapport mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van TNO. Indien dit rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor onderzoeksopdrachten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen de partijen gesloten overeenkomst. Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direct belanghebbenden is toegestaan. 2008 TNO

TNO-rapport KvL/B&G 2008.073 Juli 2008 2 / 10 Inhoudsopgave 1 Inleiding... 3 2 Resultaten... 4 2.1 Algemene ervaring... 4 2.2 Inhoud... 4 2.3 Tijdinvestering... 6 2.4 Website... 8 2.5 Overige veranderingen... 8 2.6 Andere beweeg- en voedingsprogramma s... 9 3 Aanbevelingen... 10 3.1 Inplanning en doorlooptijd... 10 3.2 Inhoud theorielessen... 10 3.3 Inhoud praktijklessen... 10 3.4 Combinatieklassen... 10

TNO-rapport KvL/B&G 2008.073 Juli 2008 3 / 10 1 Inleiding Om bewegingsarmoede en overgewicht bij basisschoolleerlingen te verminderen en te voorkomen bieden Jump (het jeugdfonds van de Nederlandse Hartstichting) en Noordhoff Uitgevers het lesprogramma Lekker fit! aan. Zij hebben TNO de opdracht gegeven voor het uitvoeren van een onderzoek naar de ervaringen van leerkrachten met het gebruik van het lesprogramma. Het onderzoek is bedoeld om inzicht te krijgen in ervaringen van leerkrachten en te komen tot mogelijke verbeterpunten voor het lesprogramma en het inpassen ervan op basisscholen (implementatie). Om dit te achterhalen zijn in de maanden mei en juni 14 leerkrachten van de groepen 4 en 7 van de zeven scholen die het lesprogramma gebruikt hebben geïnterviewd. Elke leerkracht is in een 1-op-1 gesprek geïnterviewd. De eerste vier interviews hebben op locatie en face-to-face plaatsgevonden om te achterhalen of de vragen de benodigde diepgang bereikten. Omdat dit het geval bleek te zijn, zijn de overige interviews bij voorkeur telefonisch (acht) of, indien niet anders mogelijk, schriftelijk (twee) afgenomen. Alle gesprekken (gem. 45 minuten) zijn op bandrecorder opgenomen en volledig uitgeschreven. Deze gesprekken zijn vervolgens samengevat tot deze beknopte rapportage. In deze beknopte rapportage van de bevindingen zijn allereerst de algemene ervaringen van de leerkrachten met het Lekker fit! lesprogramma weergegeven. Daarna staat beschreven hoe de leerkrachten de theorie- en praktijklessen hebben ervaren. Vervolgens wordt dieper ingegaan op de tijdsinvestering die de leerkrachten geleverd hebben om de theorie- en praktijklessen te onderwijzen. Verder wordt het gebruik van de website beschreven, wordt ingegaan op andere veranderingen die zijn opgevallen met betrekking tot het traktatiebeleid, het 10 uurtje en beweegspelletjes en worden de andere lopende beweeg- en voedingsprogramma s benoemd. Het rapport eindigt met een aantal aanbevelingen ter verbetering van het lesprogramma en implementatie ervan op basisscholen.

TNO-rapport KvL/B&G 2008.073 Juli 2008 4 / 10 2 Resultaten 2.1 Algemene ervaring De leraren hebben het werken met het lesprogramma over het algemeen leuk gevonden. Het lesprogramma zit naar hun mening voor het grootste gedeelte goed in elkaar. Verder vinden ze de onderwerpen die aan bod komen van belang voor de kinderen om te weten. De leraren erkennen dat ze samen met de ouders een belangrijke rol hebben in het aanleren van wat gezonde voeding, genoeg bewegen en het maken van de gezonde keuze is. Een aantal leerkrachten vindt het lesprogramma zo goed en belangrijk dat ze het volgend jaar weer willen gebruiken. Ik vond het de moeite waard, het past in de lessen Wereld Oriëntatie, Eten en Voeding. De inhoud van Lekker fit! is uitgebreider dan de lessen Wereld Oriëntatie. Ik zou Lekker fit! volgend jaar weer willen gebruiken. Het is een mooi compleet lesprogramma. Die wil ik volgend jaar ook gebruiken. 2.2 Inhoud 2.2.1 Theorielessen Alle leerkrachten hebben alle theorielessen behandeld. Veel leerkrachten vinden het lesprogramma leuk en leerzaam voor de leerlingen. Ze hebben gemerkt dat de leerlingen enthousiast meedoen aan het lesprogramma. De meeste leerkrachten zijn van mening dat de opdrachten in de klas goed zijn uitgevoerd en leuk zijn om te doen. Net zo positief zijn ze over het niveau van de opdrachten en de lesstof. De inhoud is volgens hen goed afgestemd op de leeftijd van de leerlingen. De lesstof (praktijk en theorie) sluit goed aan op de leeftijd van de kinderen. Een belangrijk onderdeel van het lesprogramma zijn de drie themaboekjes met opdrachten voor de leerlingen. Deze boekjes nemen de leerlingen mee naar huis en maken samen met de ouders de opdrachten. Vele leerkrachten vinden het positief dat de ouders bij het project betrokken worden door samen met hun kinderen de opdrachten te maken. Een probleem wat door alle leerkrachten werd gesignaleerd, is het vergeten van de opdrachtenboekjes. In iedere groep is er een aantal leerlingen dat het boekje heeft vergeten mee naar school te nemen en een aantal heeft het niet samen met de ouders ingevuld. Dit is iets vaker in groep 7 dan in groep 4 voorgekomen. De leerlingen die hun boekje vergeten zijn, hebben tijdens de les meegekeken met leerlingen die het boekje wel mee hadden.

TNO-rapport KvL/B&G 2008.073 Juli 2008 5 / 10 Het is een leuk programma dat aansluit op het niveau van de kinderen. Het was heel kindgericht en we hebben het als positief ervaren dat de ouders erbij betrokken worden. Bij elk thema is een introductieverhaal opgenomen dat in de klas voorgelezen kan worden. Sommige leerkrachten vinden het introductieverhaal (te)veel tijd in beslag nemen. Andere leerkrachten vinden de lesstof (te) droog. Eén leerkracht heeft dit opgelost door extra informatie van internet te halen en gebruik te maken van een smartboard 1. Een aantal leerkrachten heeft extra opdrachten verzonnen en opgenomen in de theorielessen. Enkele opdrachten die de leerlingen van groep 4 leuk hebben gevonden om te doen zijn: Ontwerp je eigen placemat met bord en plak in het bord plaatsjes van gezond eten. Maak in groepjes een poster met allerlei bewegingsactiviteiten. Raad, met je ogen dicht, welk fruit en groente je voelt. Maak fruit en groente van papier. Raad door vragen te stellen welk fruit of groente de ander in gedachten heeft. Hij of zij mag alleen met ja of nee antwoorden. Maak een versje dat gaat over fruit of groente. Bedenk zelf of in een groepje een lekkere, gezonde maaltijd. Druk je zo veel mogelijk keren op in 1 minuut of probeer zo veel mogelijk keren touwtje te springen (in de klas of op het schoolplein). Enkele opdrachten die de leerlingen van groep 7 leuk hebben gevonden: Bedenk een gezond tussendoortje. Het beste tussendoortje wordt gemaakt en geproefd. Bedenken een lekker en gezond toetje. Het winnende toetje wordt in de klas gemaakt. Het recept wordt op de website van school gezet. Naast opdrachten die door leerkrachten zijn bedacht kwamen op één basisschool enthousiaste leerlingen zelf met ideeën over hoe ze meer zouden kunnen gaan bewegen. 2.2.2 Praktijklessen De kinderen vonden het erg leuk. Het geeft voor de kinderen iets speciaals wanneer de gymles in het kader van Lekker fit! is. Eén school heeft de praktijklessen niet uitgevoerd. Op die school hebben de leerkrachten zich gehouden aan hun oorspronkelijke planning voor de gymlessen. Hun voornaamste reden was dat de eigen gymlessen even uitgebreid zijn als de praktijklessen van Lekker fit!. De praktijklessen zijn bij drie scholen gegeven door een vakleerkracht gym, op de andere drie scholen heeft de groepsleerkracht deze gegeven. Van deze zes scholen zijn 1 Een smartboard is een groot touch screen dat in verbinding staat met een beamer en een computer. Je kunt er allerlei informatie op projecteren die op de computer beschikbaar is.

TNO-rapport KvL/B&G 2008.073 Juli 2008 6 / 10 alle leerkrachten en leerlingen zijn over het algemeen positief over de inhoud van de praktijklessen. Praktijklessen waarbij veel toestellen nodig zijn, zijn door de meerderheid van de leerkrachten niet of op een andere wijze uitgevoerd. De reden hiervoor is het hebben van onvoldoende tijd om de benodigde toestellen neer te zetten en weer op te moeten ruimen. Eén school heeft dit opgelost door de gymles van groep 4 en 7 na elkaar te plannen. Hierdoor konden de toestellen blijven staan of hoefden ze niet neergezet te worden. Enkele leerkrachten hebben aangegeven het moeilijk te hebben gevonden om de gehele opstelling te overzien en dus voor veiligheid te kunnen zorgen tijdens de praktijklessen. 2.3 Tijdinvestering 2.3.1 Inplanning en doorlooptijd De Lekker fit! lessen werden bij de meeste groepen 7 in de plaats van het vak Wereld Oriëntatie of Biologie gegeven. Voor groep 4 kwamen de lessen vooral in de plaats van Aardrijkskunde, Natuur of Biologie. Alle 14 leerkrachten hebben het lesprogramma in korte tijd (2 tot 8 weken) doorlopen. Om onderzoekstechnische redenen heeft de Nederlandse Hartstichting de schooldirecties aangegeven wanneer het programma uiterlijk afgerond moest zijn. Vervolgens hebben de leerkrachten in samenspraak met de schooldirectie de uiteindelijke doorlooptijd bepaald. Ook is door de scholen voor een korte doorlooptijd gekozen omdat de leerkrachten slechts een zeer beperkte tijd hebben om dit programma in het lesrooster in te plannen. Tevens is als reden genoemd dat de directie niet veel tijd vrij heeft willen maken voor het uitvoeren van het lesprogramma. Bij een aantal scholen is ten gevolge van de korte doorlooptijd het aan de orde stellen van alle lessen uit het lesprogramma moeilijk geweest. Dit is vooral bij de groepen 7 een probleem gebleken, als gevolg van verschillende activiteiten die in de laatste maanden van het schooljaar gedaan moesten worden. Activiteiten die leerkrachten van groep 7 genoemd hebben zijn onder andere het schoolreisje, een kamp, de CITO entreetoets en andere uitstapjes. Enkele leerkrachten hebben aangegeven dat zij de tijd waarbinnen zij het programma hebben behandeld te kort vinden. Ze vinden dat het beter zou zijn om het lesprogramma verspreid over minimaal een half jaar te behandelen. De keuze om het programma te doen moet door de school (directie en leerkrachten) gemaakt worden. Wanneer je beslist om het programma te gebruiken moet je daar tijd voor vrijmaken, door andere lessen in te korten. Zorg dat je het programma binnen een half jaar of een jaar kunt doorlopen. Dit programma leent zich daar meer voor.

TNO-rapport KvL/B&G 2008.073 Juli 2008 7 / 10 2.3.2 Voorbereidingstijd De benodigde voorbereidingstijd voor de Lekker fit! lessen was over het algemeen vergelijkbaar met die voor de gebruikelijke lessen. Volgens de leerkrachten komt dit door de duidelijke opbouw van het lesprogramma en de lessen en door de overzichtelijke handleiding. Theorielessen Nagenoeg alle leerkrachten zijn tevreden over de ruimte die de handleiding biedt om eigen ideeën in de lessen op te nemen. De handleiding is goed opgezet, je kunt het goed volgen. Het is duidelijk en er staan suggesties bij. Je kunt het zo gebruiken. Eén leerkracht van groep 7 heeft aangegeven meer tijd nodig te hebben gehad bij het voorbereiden van de theorielessen dan gebruikelijk. Ze had er echter rekening mee gehouden en vond het niet vervelend dat het haar meer tijd kostte. Ik vind de extra benodigde voorbereidingstijd niet negatief. Dat is niet meer dan normaal. Je hebt altijd met nieuwe dingen dat je er even moet induiken. Op één school zijn er combinatieklassen met één klas voor leerlingen van groep 3 en 4 en één klas met leerlingen van groep 7 en 8. Ook op deze school hebben de leerkrachten meer tijd moeten steken in het voorbereiden van de lessen. Dit kwam doordat in de handleiding geen instructies zijn opgenomen over hoe om te gaan met het samenvoegen van lessen en opdrachten voor combinatieklassen. Praktijklessen De voorbereidingstijd van de praktijklessen is bij de meeste leerkrachten wat langer dan gebruikelijk geweest. Een vaak genoemde reden hiervoor is dat het overleg met de vakleerkracht extra tijd kost. Echter, ook het aanpassen van de ingeplande gymlessen kost extra tijd. De uitwerking van de praktijklessen in de handleiding zijn over het algemeen als zeer duidelijk ervaren. 2.3.3 Uitvoering Theorielessen De schemaatjes en de tekeningen die in de handleiding staan waren voor mij heel duidelijk. De duur van de theorielessen kwam bij alle leerkrachten overeen met wat aangegeven staat in de handleiding: 45 tot 60 minuten. Eén leerkracht moest enige moeite doen om in het lesrooster één uur vrij te maken om de theorielessen te kunnen geven. Daarnaast signaleerden twee leerkrachten dat de aandacht van de leerlingen na één uur verslapte.

TNO-rapport KvL/B&G 2008.073 Juli 2008 8 / 10 De lessen van 1 uur vind ik best lang, ik merkte dat de spanningsboog van de kinderen op een gegeven moment wat minder wordt. Praktijklessen De praktijklessen hebben bij de meeste leerkrachten evenveel tijd in beslag genomen als de gebruikelijke gymlessen: 40 tot 60 minuten. De leerkrachten vonden de lessen leuk, gevarieerd maar ook intensief. Ik heb het uitvoeren van de praktijklessen als zeer gevarieerd en intensief ervaren. 2.4 Website Het bestaan van de website was ten tijde van de procesevaluatie (in mei en juni 2008) bij nagenoeg alle leerkrachten onbekend. Dit was de voornaamste reden waarom ze niet op de website gekeken hebben. Daarnaast geven nagenoeg alle leerkrachten aan dat ze in het algemeen weinig tijd hebben om op internet naar aanvullende informatie te zoeken. Aanvullende informatie is bijvoorbeeld gewenst als er onduidelijkheden zouden zijn in de handleiding. Echter, geen van de leerkrachten vond de handleiding onduidelijk of had behoefte aan aanvullende informatie. Ook dat is een reden geweest waarom ze niet op de website hebben gekeken. Twee leerkrachten hebben heel kort de website bezocht. Zij gaven aan dat ze uit nieuwsgierigheid naar de inhoud van de website hebben gekeken. 2.5 Overige veranderingen 2.5.1 Traktatiebeleid Twaalf leerkrachten hebben aangegeven dat hun school geen traktatiebeleid heeft. De twee andere leerkrachten (van dezelfde school) hebben wel een schoolbreed beleid voor wat betreft het trakteren. Wel hebben alle leerkrachten aan het begin van het schooljaar de ouders informatie gegeven (mondeling of via schoolkrant) over welke traktaties gewenst zijn op school: gezonde traktaties (geen snoep). De ervaring van de leerkrachten is echter wel dat de ouders en de kinderen zich vaak niet houden aan deze gewenste traktaties. Er is een traktatiebeleid. Daarin is afgesproken dat er alleen maar gezonde dingen getrakteerd mogen worden. De praktijk is dat kinderen trakteren wat ze lekker vinden. Twee leerkrachten van groep 4 hebben de indruk gehad dat gedurende het lesprogramma de traktaties gezonder werden: er werd minder snoep gegeven en meer cadeautjes. Hierbij moet opgemerkt worden dat de leerkrachten gedurende de looptijd

TNO-rapport KvL/B&G 2008.073 Juli 2008 9 / 10 van het onderzoek maar twee keer getrakteerd is. Beide leerkrachten geven aan dat ze hun bedenkingen hebben over de duur van dit effect. 2.5.2 10 uurtje Op alle zeven scholen hebben vooral de leerkrachten van groep 4 aan het begin van het schooljaar ouders tips gegeven over wat en hoeveel tussendoortjes (bij voorkeur brood met hartig beleg) ze hun kind(eren) mee kunnen geven voor in de pauze. Eén school heeft hierover met de ouders en kinderen duidelijke afspraken gemaakt. Gedurende het lesprogramma Lekker fit! hebben leerkrachten van twee scholen gezien dat meer kinderen bruin brood met hartig beleg meekregen. Ze merkten ook dat de kinderen zich meer bewust waren van wat ze aten en of dat wel of niet gezond was. Zo kwam het voor dat de kinderen hun boterhammen onderling gingen vergelijken en bespraken wie de gezondste boterham had. Echter, na afronding van het lesprogramma heeft één leerkracht gesignaleerd dat de kinderen weer vaker zoetigheid op het brood meekregen. 2.5.3 Beweegspelletjes Geen van de geïnterviewde leerkrachten van groep 7 en twee leerkrachten van groep 4 hebben hun leerlingen beweegspelletjes laten doen. Hiervoor is geen reden aangegeven. Eén leerkracht had slechte ervaring met het doen van beweegspelletjes, wat voor haar de reden om dit niet te doen. De keren dat ze beweegspelletjes deed bleef het daarna nog een lange tijd onrustig in de klas. Vijf leerkrachten van groep 4 hebben wel beweegspelletjes in de klas gedaan, maar deden dit voorheen ook al. Wel is het aantal beweegspelletjes iets toegenomen. De beweegspelletjes bestaan vooral uit oefeningen voorafgaande aan het schrijven (losmaken van de schouders en de polsen) en rekken en strekken op muziek. 2.5.4 Activiteiten op het schoolplein Twee leerkrachten hebben aangegeven dat de leerlingen tijdens de pauzes actiever zijn op het schoolplein. Eén leerkracht heeft gemerkt dat nu meer kinderen tijdens de pauze buitenspelen en ook meer kinderen op de fiets naar school komen. De andere leerkracht heeft gemerkt dat meer jongens met een bal en de meisjes meer met een springtouw zijn gaan spelen. 2.6 Andere beweeg- en voedingsprogramma s Twee van de zeven scholen nemen deel aan een ander programma over bewegen en/of voeding. Op de ene school neemt een aantal kinderen deel aan het project Slim Kids 2. De andere school neemt deel aan het programma Bewegen Op School. Alle scholen organiseren ieder jaar een sportdag voor alle leerlingen. 2 SlimKids is een cursus voor kinderen (8 tot 11 jaar) met overgewicht en hun ouders/verzorgers. SlimKids is ontwikkeld door de GGD Zuid Limburg in samenwerking met Gemeente Heerlen en Meander Voeding en Dieet. Met SlimKids wordt gewerkt aan het verbeteren van de BMI door het constant houden van het lichaamsgewicht bij lengtegroei. In de cursus staat gezonde, goede voeding centraal. Er wordt geleerd bewust om te gaan met eten en er wordt een gezond voedingspatroon geleerd. Zowel ouders als kinderen doen tijdens de cursus meer kennis op over voeding. Daarnaast zijn het ontwikkelen van een positieve houding t.a.v. goede voeding een doelstelling en het verbeteren van het eetgedrag doelstellingen. Bewegingslessen maken ook deel uit van het programma. Na de cursus zijn er meerdere follow-up bijeenkomsten. http://www.ggdzl.nl/client/1/?websiteid=1&contentid=1014&hoofdid=1003

TNO-rapport KvL/B&G 2008.073 Juli 2008 10 / 10 3 Aanbevelingen 3.1 Inplanning en doorlooptijd Verspreid het behandelen van het lesprogramma over minimaal een half jaar. De leerkrachten kunnen de lessen dan gemakkelijker inroosteren. De druk op de andere lessen neemt daardoor af. Daarnaast is de verwachting dat de boodschap van het lesprogramma beter overgebracht zal worden op de leerlingen. 3.2 Inhoud theorielessen Neem in de handleiding meer opdrachten en ideeën op die 15 tot 30 minuten in beslag nemen. Voor de leerkrachten zijn dit soort opdrachten gemakkelijker in het lesrooster in te plannen en kan er, verspreid over het jaar, op een eenvoudige manier vaker (kort) aandacht besteedt worden aan de boodschap van het lesprogramma. Om de theorielessen interessanter en interactiever te maken is het gebruik van een smartboard aan te bevelen. Extra en/of verdiepende informatie voor bijvoorbeeld een smartboard toepassing zou via de website aangeboden kunnen worden. Dit zou ook het gebruik van de website kunnen bevorderen. 3.3 Inhoud praktijklessen Verminder het aantal toestellen dat opgezet moet worden tijdens de praktijklessen. Dit bespaart tijd wat het inpassen van de praktijkles binnen een reguliere gymles eenvoudiger maakt. Verder stelt dit de leerkrachten in staat het overzicht en de veiligheid te behouden. Geef in de handleiding aan op welke wijze lessen gekoppeld kunnen worden, zodat de toestellen niet gesplaatst én opgeruimd hoeven te worden in hetzelfde lesuur. 3.4 Combinatieklassen Om het samenvoegen en uitvoeren van de theorie- en praktijklessen voor combinatieklassen te vergemakkelijken, is het aan te bevelen om suggesties in de handleiding op te nemen over hoe de lessen samengevoegd kunnen worden.