primair onderwijs groep 5 t/m 7 De middeleeuwse stad van Bosch docentenhandleiding

primair onderwijs groep 5 t/m 7 De middeleeuwse stad van Bosch docentenhandleiding

Inhoud Welkom 3 Kijken, doen en tonen 4 Museumles: Middeleeuwse stad 5 Voorbereiding in de klas 6 In het museum 9 Verwerking in de klas 11 Bijlage 1 Museumregels 13 Bijlage 2 Brief voor begeleiders 14 Bijlage 3 Praktische informatie 15 Museumles: Middeleeuwse stad Vanaf: schooljaar 2013-2014 Aantal leerlingen: max 32* Tijd: 90 min. Kosten: 90,- Lesmateriaal: gratis Toegang begeleiders: gratis Reserveren: hetnoordbrabantsmuseum.nl/onderwijs/ * Voor een groep van 16 leerlingen of minder geldt een tarief van 45,-. Het Noordbrabants Museum Afdeling Educatie Verwersstraat 41 Postbus 1004 5200 BA s-hertogenbosch Telefoon: (073) 6 877 836 E-mail: educatie@noordbrabantsmuseum.nl website: hetnoordbrabantsmuseum.nl Het Noordbrabants Museum 2014 Fotografie: Marc Bolsius, bymarjo en Joep Jacobs in opdracht van Het Noordbrabants Museum 2

Welkom Bedankt voor uw interesse in Het Noordbrabants Museum. Deze docentenhandleiding bevat alle informatie die u nodig heeft om uw leerlingen voor te bereiden op het museumbezoek en om op school met het onderwerp aan de slag te kunnen gaan. Vanzelfsprekend stemmen wij waar mogelijk de inhoud van de museumles af op het niveau en de wensen van de groep. Wij vragen u om ervoor te zorgen dat de leerlingen zich houden aan de museumregels: Je mag wel: jassen en tassen afgeven bij de garderobe, met potlood schrijven, foto s maken en kijken met je ogen. Je mag niet: schreeuwen, aanraken, rennen, leunen, eten, met je telefoon spelen of muziek luisteren. Mocht u na het lezen van deze handleiding nog vragen hebben, neem dan rechtstreeks contact op met de afdeling educatie via het telefoonnummer (073) 6 877 836. Wij verheugen ons op uw komst en hopen dat wij binnenkort nog meer leerlingen van uw school mogen verwelkomen. Ons team museumdocenten & rondleiders staat voor u klaar! 3

Kijken, doen en tonen In het vernieuwde Noordbrabants Museum heeft educatie voor scholen een belangrijke plaats gekregen. In onze twee nieuwe educatieve ruimtes kunnen de leerlingen tijdens de museumlessen namelijk ook zelf aan de slag. Uitgangspunt voor de museumlessen is: ontdekken door te kijken, te doen en te tonen. In de museumzalen kijken leerlingen naar kunstwerken en historische voorwerpen. Filmpjes, animaties en projecties geven uitleg in beeld. In de educatieve ruimtes, het Medialab of het Spetterlab, gaan de leerlingen zelf aan de slag. Ze maken een eigen, creatieve vertaling van wat ze in de museumzalen hebben gezien. Aan het einde van de museumles tonen de leerlingen elkaar hun creaties en praten over hun ontdekkingen. Het werk van de leerlingen wordt in het museum op beeldschermen aan alle andere bezoekers getoond. Tonen gebeurt ook via de website en social media. Werk gemaakt in Het Noordbrabants Museum is terug te zien: op schermen in het museum, zichtbaar voor alle bezoekers op het YouTube kanaal http://www.youtube.com/user/medialabhnbm leerlingen kunnen hun werk vanaf YouTube delen op hun eigen sociale media in een expositie op school 4

De museumles: Middeleeuwse stad Op elke school vormen de middeleeuwen een vast onderdeel van het geschiedenisprogramma. Het ontstaan en de groei van de middeleeuwse stad is ook een aardrijkskundeonderwerp. In de grootste zaal van het museum komt het verhaal van middeleeuws Brabant en zijn vele steden tot leven. Oog in oog met kunst en historische voorwerpen krijgen de leerlingen een kijkje in het leven van de bewoners van de middeleeuwse stad. Aan de hand van maquettes met audiovisuele presentaties leren de leerlingen typische middeleeuwse stadselementen herkennen. Vervolgens wordt er ingezoomd op een middeleeuws huis. Nog dichter bij de middeleeuwers komen ze als ze de soms raadselachtige gebruiksvoorwerpen zelf onderzoeken. Andere onderwerpen die in de rondleiding aan bod komen zijn: stadsrechten, gilden, de kerk, armenzorg, stadsbestuur en Jheronimus Bosch. De museumles De museumles bestaat uit drie delen, elk voorzien van lesmateriaal: Een voorbereidende les in de klas Een bezoek aan het museum: Het Verhaal van Brabant en het Medialab Een verwerkende les in de klas Lesdoelen De leerlingen maken kennis met lokaal cultureel erfgoed en kunnen historische bronnen onderzoeken en interpreteren. In het Medialab werken de leerlingen in groepjes. Met behulp van Playmobil figuurtjes maken ze een 3D animatie film over het leven in de middeleeuwen. Na afloop van de museumles beschikken de leerlingen over voldoende kennis om middeleeuwse elementen in hun eigen woonplaats te herkennen. Kerndoelen De museumles vergroot de kennis en vaardigheden van de leerlingen voor wat betreft: Kerndoelen Oriëntatie op jezelf en de wereld: 51 gebruik historische bronnen 52 tijdvak steden en staten 53 belangrijke historische personen en gebeurtenissen Kerndoelen Kunstzinnige oriëntatie: 54 uitdrukken gevoelens en ervaringen 55 reflecteren op eigen werk en dat van anderen 56 kennis & waardering cultureel erfgoed 5

Voorbereiding in de klas Hoe meer de leerlingen voorafgaand aan het museumbezoek weten over de middeleeuwen, hoe meer de objecten in het museum tot hun verbeelding spreken. Vertel de leerlingen daarom over het ontstaan van de eerste steden en over het leven van de middeleeuwse stadsbewoners. Middeleeuws Brabant In veel Brabantse steden vormen oude middeleeuwse straten het kloppend hart van de stad. De overblijfselen van stadsmuren en grachten, de namen van straten en steegjes, de schoonheid van kerken en hofjes: alles herinnert aan de middeleeuwen. Het hertogdom Brabant kende al vroeg een aantal grote en kleine steden. Leuven en s-hertogenbosch bijvoorbeeld dateren van vóór 1200. In de loop van de dertiende eeuw groeiden handel en nijverheid sterk in steden als Bergen op Zoom en Helmond. Aan de omvang en het succes van de markt kon je het succes van de stad aflezen. Middeleeuws Brabant kende veel torens van kerken en kloosters. En mensen die torens kunnen bouwen, leven in een welvarende samenleving! De Grote Kerk van Breda en de Sint-Jan in s-hertogenbosch zijn hier nog altijd het bewijs van. De rijkdommen die door handelaren werden verdiend, kregen vorm in schitterende bouwwerken, beelden en altaren. Filmpjes http://www.schooltv.nl/beeldbank/archeologie http://www.schooltv.nl/beeldbank/naar de markt in de middeleeuwen http://www.schooltv.nl/beeldbank/veilig wonen in de middeleeuwen Websites: http://www.thuisinbrabant.nl/geschiedenis/vroege-middeleeuwen/hertogdom-brabant http://www.regiocanons.nl/noord-brabant/blikken-op-brabant Boeken: Thea Beckman: Gekaapt! Gerard Sonnemans, Jurgen Pigmans en Theo Cuijpers: Blikken op Brabant, hoofdstuk: Handelssteden Danker Jan Oreel en Henk Wittenberg: Brabant, De geschiedenis in strip In de museumwinkel zijn nog meer boeken, strips en bouwplaten over de middeleeuwen te koop. 6

Werkblad 1 Het werkblad In de klas 1 introduceert het onderwerp Middeleeuwse stad bij de leerlingen. De leerlingen denken na over de verschillen tussen een stad en een dorp en ze bekijken een filmpje over het ontstaan van steden in de middeleeuwen. Vervolgens gaan ze op stadsplattegronden van nu op zoek naar sporen uit de middeleeuwen. Werkblad 2 Met behulp van dit werkblad bedenken de leerlingen een toneelstukje dat plaatsvindt op een middeleeuwse markt. Bespreek eerst klassikaal wat er allemaal gebeurt op een middeleeuwse markt. Middeleeuwse leskist Ter voorbereiding op het museumbezoek kunt u de middeleeuwen de klas in halen. De leskist De middeleeuwse stad begint met het bouwen van een middeleeuwse stad. Waar zullen de boeren het land gaan bewerken en wat is de beste handelsplek? Op welke plaatsen willen de mensen graag wonen? Daarna onderzoeken de leerlingen het leven in de middeleeuwse stad aan de hand van historische bronnen, zoals middeleeuwse munten, een rat en de inhoud van een beerput. Net als in de reguliere lesmethodes wordt er ook aandacht besteed aan thema s als de markt, bestuur en rechtspraak, eten, geloof, boerenleven en oorlog. Bij de leskist zit ook een bordspel. U kunt de leskist gratis reserveren bij de afdeling Educatie. 7

Het museumbezoek Het is belangrijk dat u met de leerlingen bespreekt wat zij in het museum kunnen verwachten, zodat zij niet voor verrassingen komen te staan. Vertel de leerlingen daarom goed hoe de dag waarop ze het museum bezoeken, eruitziet. Hoe gaan ze naar het museum toe, wat gaan ze in het museum doen en hoe komen ze weer terug op school. U hoeft verder niks mee te nemen naar het museum. Opdrachten en schrijfbenodigdheden ontvangt u in het museum. Groepsindeling In het museum wordt de klas gesplitst in twee groepen. Als u de groepsindeling al op school aan de leerlingen bekend maakt, voorkomt u onrust en vertraging tijdens het museumbezoek. Museumregels Bespreek vooraf met de leerlingen wat er wel en niet mag in het museum. Je mag wel: jassen en tassen afgeven bij de garderobe, met potlood schrijven, foto s maken en kijken met je ogen. Je mag niet: schreeuwen, aanraken, rennen, leunen, eten, met je telefoon spelen of muziek luisteren. U kunt hiervoor gebruik maken van: de vertelkaartjes: Een museum, wat is dat?, geschikt voor gebruik in groepjes. de animatie op www.bureaubabel.nlbabelmuseum.html bijlage 1: De Museumregels. U vindt alles bij de museumles op onze website. Begeleiding Toegang voor begeleidende ouders of docenten is gratis. Ook voor hen is het belangrijk te weten wat er in het museum van hen verwacht wordt. In de Brief voor begeleiders vinden zij alle benodigde informatie (zie bijlage 2). 8

In het museum (90 min.) Aankomst (10 min.) De docent meldt zich -zonder de leerlingen- aan de balie, bij de ingang van het museum. De leerlingen worden ontvangen door de museumdocenten. Bij goed weer blijven ze buiten op het voorplein, anders verzamelen ze binnen bij het trefpunt. De klas wordt in twee groepen verdeeld. De leerlingen geven hun jassen en tassen af bij de garderobe/rolcontainer, die gaat op slot. De leerlingen krijgen zo nodig werkbladen, een klembord en een potlood om mee te schrijven. Begeleidende ouders en docenten krijgen een keycord waarmee zij gratis toegang tot het museum hebben. Groep 1 gaat eerst kijken op zaal, groep 2 gaat eerst doen in de educatieve ruimte. Kijken (35 min.) In de grootste zaal van het museum bezoeken de leerlingen de middeleeuwse presentatie van Het Verhaal van Brabant. Historische objecten, maquettes, archeologische vondsten en audio-visuele animaties brengen het verleden tot leven. Na een inleiding van de museumdocent gaan de leerlingen zelf op onderzoek uit. De rondleiding eindigt bij een maquette van s-hertogenbosch. Het middeleeuwse stratenpatroon is daar nog duidelijk zichtbaar. Kunnen de leerlingen aanwijzen waar ze nu staan? Wisselen ( 5 min.) Halverwege het bezoek wisselen de leerlingen van activiteit. Groep 1 gaat nu doen en groep 2 gaat nu kijken. 9

Doen (35 min.) In het Medialab maken de leerlingen zelf een animatiefilmpje van middeleeuwse Playmobil figuren. De filmpjes gaan over dezelfde thema s die de leerlingen in het museum en in de voorbereidende lessen tegenkomen. Vervolgens bekijken de leerlingen elkaars film. Ze wisselen ervaringen uit en leren van elkaar. Als er echte kunstwerken tussen zitten, worden de films voor alle bezoekers van het museum tentoongesteld op schermen aan de buitenwand van het Medialab. Zo kunnen alle bezoekers van het museum zich laten inspireren door de creativiteit van de leerlingen. Vertrek (5 min.) Als alles is opgeruimd en ingeleverd, verzamelen de leerlingen bij goed weer buiten op het voorplein en bij slecht weer binnen bij het trefpunt.. Eén voor één halen de groepjes hun jassen en tassen uit de container en verlaten het museum. Aankomst Groep 1 Groep 2 kijken doen doen kijken 10 Vertrek

Verwerking in de klas Voor een effectieve leeropbrengst is het van groot belang dat het museumbezoek niet op zichzelf staat. Een verwerking van het geleerde in de klas verankert de indrukken uit het museum. Werkblad 1 Met behulp van dit werkblad testen de leerlingen hun kennis van het wonen in een middeleeuwse stad. Daarnaast worden de leerlingen uitgedaagd om hun eigen wapenschild te ontwerpen. Middeleeuwse stadswandeling Informeer bij uw lokale Marktplaats Cultuureducatie of VVV naar een middeleeuwse stadswandeling in uw woonplaats. Waarschijnlijk zijn er gilden of heemkundekringen met enthousiaste vrijwilligers die uw klas gratis op sleeptouw willen nemen. Bouwplaat De museumwinkel verkoopt middeleeuwse bouwplaten. Elk kind kan een deel van - bijvoorbeeld - een middeleeuwse kathedraal bouwen. 11

YouTube Werk gemaakt in het Medialab staat een week na het bezoek op youtube: http://www.youtube.com/user/medialabhnbm. De leerlingen kunnen de filmpjes delen via sociale media. Werkblad 2 Met dit werkblad evalueert u de museumles met de leerlingen. De leerlingen gaan klassikaal of in groepjes met elkaar in gesprek om het bezoek als geheel te evalueren. Hoe was het? Wat vonden ze mooi? Wat was er moeilijk? Wat hebben ze geleerd? Uw feedback ontvangen wij graag via educatie@hnbm.nl. Op basis van de ervaringen van u en uw leerlingen blijven wij onze educatieve programma s verbeteren. Bekijk de filmpjes Bekijk de filmpjes gezamenlijk. Bespreek de verschillen. Zitten er verschillen tussen de filmpjes van leerlingen die eerst zijn gaan kijken in Het Verhaal van Brabant en de leerlingen die meteen aan de slag zijn gegaan? Welke verschillen zijn dat dan? En hoe kun je dat verklaren? Welke filmpjes zijn erg goed? Wat is er dan goed aan? Hoe kunnen de andere filmpjes verbeterd worden? Werk van leerlingen in het museum Wij zijn altijd benieuwd naar wat uw leerlingen maken naar aanleiding van het museumbezoek. Download, scan in of fotografeer werk van leerlingen en mail het naar: educatie@noorbrabantsmuseum.nl. Als er echte kunstwerken tussen zitten, krijgen deze mogelijk een plaatsje op de Toonwand in het museum. (Door ze naar ons op te sturen geeft u toestemming tot publicatie.) 12

Bijlage 1: De Museumregels Je mag niet: Waarom: Je mag wel: 1 schreeuwen omdat andere bezoekers geen last van jou mogen hebben 2 rennen en leunen omdat je niet per ongeluk iets wilt omstoten zachtjes praten staan, zitten en rustig lopen 3 met je telefoon spelen of muziek luisteren 4 met je jas en tas naar binnen 5 eten in het museum 6 met pen schrijven in het museum omdat je goed moet opletten om te leren om te voorkomen dat een dief stiekem iets in zijn jas of tas stopt omdat we geen muizen in het museum willen omdat een inktvlek moeilijk schoon te krijgen is foto s maken zonder flits jassen en tassen afgeven bij de garderobe naar het restaurant of naar buiten gaan als je iets wilt eten of drinken met potlood schrijven 7 dingen aanraken omdat veel dingen erg oud zijn en snel kapot gaan kijken met je ogen 13

Bijlage 2: Brief voor begeleiders Beste begeleider, Als museum zijn wij dankbaar dat u wilt helpen om leerlingen een leuke en leerzame dag te bezorgen. Bij aankomst krijgt u een keycord met het opschrift schoolbezoek. Hiermee is de entree voor u vanzelfsprekend gratis. Het volledige museumbezoek duurt 90 minuten. Adresgegevens en andere praktische informatie vindt u op de achterzijde van deze brief. Middeleeuwse stad In de grootste zaal van het museum komt het verhaal van middeleeuws Brabant en zijn vele steden tot leven. Oog in oog met kunst en historische voorwerpen krijgen de leerlingen een kijkje in het leven van de bewoners van de middeleeuwse stad. In het Medialab maken de leerlingen zelf een animatiefilmpje van middeleeuwse Playmobil figuren. De filmpjes gaan over dezelfde thema s die de leerlingen in het museum en in de voorbereidende lessen tegenkomen. De filmpjes kunt u terugkijken op Youtube. Wat wordt er van u verwacht? Als begeleider zorgt u er samen met de groepsleerkracht voor dat de leerlingen zich rustig gedragen. De veiligheid van de collectie mag door de leerlingen niet in gevaar worden gebracht. Wij verwachten dat u de leerlingen aanspreekt op het naleven van de museumregels. Het is de bedoeling dat u bij de leerlingen blijft en erop toeziet dat er niemand verdwaalt. Uw enthousiasme is mede bepalend voor de beleving van de leerlingen. Als u laat merken dat u iets niet mooi vindt, nemen de leerlingen al snel uw mening over, zonder eerst zelf goed te kijken of na te denken. Als u positief bent over wat u ziet, zullen de kinderen daar hun eigen mening over willen vormen. Wij vertrouwen erop dat deze dag mede dankzij u een succes wordt! Museumregels: Je mag wel: jassen en tassen afgeven bij de garderobe, met potlood schrijven, foto s maken en kijken met je ogen Je mag niet: schreeuwen, aanraken, rennen, leunen, eten, met je telefoon spelen of muziek luisteren Met vriendelijke groet, Tim Veldhuis Medewerker educatie 14

Bijlage 3: Praktische informatie Het Noordbrabants Museum Verwersstraat 41 Postbus 1004 5200 BA s-hertogenbosch 1 Ingang Het Noordbrabants Museum 2 Schoolbussen stoppen over het algemeen op de Hekellaan, ter hoogte van het Nachtegaalslaantje. Aan de overzijde kunt u parkeren voor 2,- per uur. Vandaar is het vijf minuten lopen naar het museum. 3 Voor 2,20 per uur kunt u naast het museum parkeren in parkeergarage de Wolvenhoek, adres Wolvenhoek 12. 4 Stadsbussen stoppen onder meer op de Parade. U kunt ook parkeren op het Transferium Pettelaarpark, Pettelaarpark 59 (staat niet op de plattegrond). De bus brengt u in tien minuten naar de Parade. De wachttijd tussen de bussen kan 20 minuten bedragen. U betaalt voor maximaal vier personen 3 euro. Vanaf station s-hertogenbsoch is het 15 tot 20 minuten lopen. Station Verwersstraat Sint Jan 3 Waterstraat 1 Het Noordbrabants Museum Parade 4 2 Bethaniëstraat Hekellaan Zuidwal Pettelaarseweg A2 - Transferium 15