TWEE ERMELOERS SNEUVELDEN IN DE JAVAZEE door Peter Yska deze beide jonge mannen. Daarom in dit artikel enige informatie over Klaas Besselsen en Gert Heining die hun leven gaven voor het ( verre ) vaderland. Klaas Besselsen als matroos (foto fam. Besselsen) In januari 1940 vertrokken twee jonge matrozen uit Tonsel. Zij gingen na een korte kerstvakantie terug om weer aan te monsteren op hun schip de lichte kruiser Hr. Ms. Sumatra en Hr. Ms. Wachtschip Vlissingen. Niemand kon toen verm oeden dat hun afscheid een definitief karakter had. Toch bleek dat enkele jaren na de Tweede Wereldoorlog zo te zijn. Zij keerden niet terug van hun lange zeereis. Met hun schip gingen zij na zware gevechten in februari 1942 ten onder in de Indische wateren. Weinig mensen in Ermelo kennen waarschijnlijk de geschiedenis van Klaas Besselsen Klaas, geboren 30 juli 1921, was de zoon van Bessel Besselsen en Reijntje van de Poppe. Vader Bessel, buschauffeur bij Van Maanen in Harderwijk, woonde met zijn gezin tot 10 oktober 1936 in Harderwijk. Hier zijn drie kinderen, onder wie Klaas, geb o ren. Toen de firma Van Maanen een drietal huisjes in Tonsel liet bouwen - meestal aangeduid als De Barak - aan het einde van het pad langs de huidige garage Foppen,verhuisde het gezin daar naar toe. In zijn vrije tijd probeerde Besselsen er, met in de buurt liggend gehuurd land, een klein boerenbedrijfje op te zetten. Omdat er weinig werk was besloot Klaas, na zijn opleiding op de am bachtschool, bij de marine een vrijwillige verbintenis aan te gaan bij de zeedienst als Stoker der 3e klasse. Op 1 mei 1939 meldde hij zich op de Marinekazerne Willemsoord in Den Helder voor zijn opleiding. Op 1 juli 1939 volgde plaatsing aan boord van Hr. Ms. Van Speijk en op 28 augustus op het pantserdekschip Hr. Ms. Hertog Hendrik. Vanaf 18 november 1939 deed hij weer dienst op de Van Speijk om op 2 januari 1940 over te gaan naar Hr. Ms. Sumatra.
Klaas Besselsen in 1936 (3e van rechts) met ulnr.: Andries Jansen, Jan Veleke, Aalt Doppenberg, KlaasHenk Doppenberg en Evert Nijueld (foto meur. Doppenberg) Gert Heining als matroos (foto fam. Heining) 34 Gert Heining Op 16 decem ber 1920 werd te Vrijenban, een gehuchtje bij Delft, Gerrit Heining geboren. Hij was de zoon van Jannes Heining, afkomstig uit Putten, en Teuntje van Otterloo g e boren in Ermelo. Op 30 april 1925 verhuisde de familie Heining van Vrijenban naar Tonsel. Ze ging w o nen in een intussen verdwenen boerderijtje bij de kruising van de huidige Harderwijkerweg en de Eendenparkw eg waar Heining een groentezaak begon. Na enige jaren volgde een verhuizing naar de woning Harderwijkerweg 194 waar Heining de groentezaak voortzette. Om dezelfde reden als Klaas Besselsen sloot Gert bij de marine een vrijwillige verbintenis bij de zeedienst als
Lichtmatroos. Op 16 mei 1939 werd hij geplaatst op Hr. Ms. Wachtschip Vlissingen waarna 1 februari 1940 plaatsing volgde aan boord van Hr. Ms. Sumatra. Hr. Ms. Sum atra De lichte kruiser Hr. Ms. Sumatra lag tot maandag 4 februari 1940 in de haven van Den Helder. Op die dag voer het schip uit om in het kader van de handhaving van de neutraliteit bewakingstaken uit te voeren voor de Nederlandse kust. De 9e mei kreeg het schip opdracht op te stomen naar de rede van Vlissingen om te helpen bij het afslaan van eventuele luchtaanvallen. De 10e mei is de Sumatra zelf doelwit van luchtaanvallen door Duitse vliegtuigen. Er wordt op het schip geschoten met mitrailleurs en er worden bommen en magnetische mijnen afgeworpen. Treffers vallen er echter niet. Engeland De 1 l e mei kreeg de Sumatra opdracht over te steken naar Engeland waar het om ± 19.00 uur in Yarmouth arriveerde. Hier kreeg de bemanning ook het bericht over de capitulatie in Nederland te horen. Na diverse reparaties en aanpassingen vertrok het schip op 28 mei voor een tocht langs Schotland, door de Ierse Zee (m et zeer zware storm) naar de Golf van Bristol waar ze op de rede van Milfordhaven op 2 juni het anker vierde. De nog niet helemaal a fgebouwde Nederlandse torpedobootjager Hr. Ms. Jacob van Heemskerk liep hier eveneens binnen. Naar Canada Op die 2e juni kwamen rond 17.30 uur HKH prinses Juliana, de prinsessen Beatrix en Irene en enkele andere personen aan boord van de Sumatra. De bedoeling was hen, met steun van de Jacob van Heems- ;; ' ', : De lichte kruiser Hr. Ms. Sumatra 35
kerk, naar Canada te vervoeren. Die reis verliep zonder al te grote problemen zodat beide schepen op de 1 l e juni te ± 12.00 plaatselijke tijd de haven van Halifax konden binnenlopen. Na eerst afscheid te hebben genom en op de Jacob van H eem s kerk verlieten prinses Juliana, na het houden van een toespraak, en de overigen de 12e juni aan het einde van de ochtend de Sumatra. Via de Caraïben naar Zuid-Afrika Op 13 juni vertrok de Sumatra uit Halifax om een Canadees troepentransportschip naar Jamaica te escorteren waar de schepen de 20e juni arriveerden. Vanaf die dag bezocht het schip verschillende eilanden (Cura^ao, Trinidad, Bermuda s, opnieuw Jamaica, enz.) en werd er ondertussen veel geoefend. De 9e augustus begon de oversteek naar Zuid-Afrika waarbij de Sum a tra onderweg escorte-, patrouilleen controlediensten uitvoerde. Op maandag 2 september voer het schip de baai van Kaapstad binnen waar voor de bemanning een aangename periode met veel passagieren aanbrak. Naar Nederlands Oost-Indië De 16e september werd koers gezet naar Mauritius om vandaar de oversteek te maken naar Indië. Via Straat Soenda bereikte de Sumatra op 9 oktober Tandjong (= kaap) Priok, de haven van Batavia. Op de eindbestemming, de marinehaven van Soerabaja, meerde het schip in de ochtend van de 16e oktober 1940 af. Na het vertrek uit Vlissingen en het afleggen van 25045 zeemijlen kon de Sumatra dan eindelijk zijn grote onderhoudsbeurt krijgen. Daarvoor werd het schip officieel buiten dienst gesteld. Alle personeel, b e halve voor wacht en toezicht, moest voor de 31e oktober van boord zijn. Een deel van hen werd onmiddellijk overgeplaatst naar andere schepen van de vloot, voor anderen duurde het wat langer. De l e officier van de Sumatra, de luitenant ter zee Charles A. Lagaay uit Ede, werd op 13 januari 1941 commandant op de torpedobootjager Hr. Ms. Van N es. Na het verlaten van de Sumatra eind oktober 1940 volgde voor Besselsen en Heining een plaatsing aan de wal in de Marine Kazerne Oedjoeng te Soerabaja. Vanuit deze kazerne verrichtten de marinemannen allerlei (bewakings-)diensten. Plaatsing aan boord Klaas Besselsen kreeg op 2 decem ber 1940 een plaatsing aan boord van de lichte kruiser Hr. Ms. Java met 526 bemanningsleden. Op 27 januari 1941 werd Gert Heining matroos op de torpedobootjager Hr. Ms. Van N es met een bem anning van 149 man. Vervolgens kreeg hij plaatsingen op de kanonneerboot Hr. Ms. Soem ba (28 april 1941), opnieuw op de Van N es (6 sept. 1941), daarna op de torpedobootjager Hr. Ms. Banckert (4 okt. 1941) en tenslotte op 27 oktober 1941 weer op de Van N es. 36
De Japanse oorlogsdreiging De Japanners slaagden er in via de zee, de lucht en over land hun tegenstanders voortdurend af te troeven. Vooral in de lucht waren de Japanners heer en meester door hun grote aantallen vliegtuigen en de inzet daarvan vanaf veroverde vliegvelden en vliegdekschepen. Op zee hadden zij als extra voordeel dat zij over grote aantallen torpedo s voor de lange afstand beschikten. Door de verouderde uitrusting, vooral bij de Nederlanders, en grote tekorten op allerlei gebied waren de geallieerden onvoldoende opgew assen tegen de Japanners. Ondanks hardnekkige geallieerde tegenstand in de lucht en op zee kon niet worden voorkom en dat de Japanners via twee verschillende routes hun aanval op Java konden inzetten. Hr. Ms. Van N e s De torpedobootjager Hr. Ms. Van N es maakte na haar in dienststelling in oktober 1931 haar eerste reis naar de West. Na terugkeer vertrok het schip op 14 december vanuit Den Helder voor goed naar Nederlands Oost-Indië. Het arriveerde op 25 ja nuari 1934 in de haven van Sabang om daarna allerlei taken in de Indische wateren uit te voeren. Na de bezetting van Nederland in mei 1940 werd de specifieke taak van de Van N es het uitvoeren van escortediensten. De toenemende Japanse oorlogsdreiging in 1942 maakte die taak steeds belangrijken De torpedobootjager Hr. Ms. Van Hes 37
Kaartje van de Jauazee met het eiland Bawean Het was zelfs een reden om het schip begin februari 1942 van Soerabaja naar Batavia te verplaatsen. Het s.s. Sloet van de Beele Nadat de Japanners Falembang op Sumatra veroverd hadden vond de Nederlandse legerleiding het niet meer verantwoord haar op Banka en Billiton aanwezige troepen daar te laten. De troepen op Banka kregen op dracht om op eigen gelegenheid over te steken naar Java. Voor het ophalen van de troepen op Billiton werd het s.s. Sloet van de B eele van de N.V. Koninklijke Pakketvaart Maatschappij (KPM) te 38
Batavia als troepentransportschip ingezet. De evacuatie van Billiton Op 16 februari 1942 s morgens omstreeks zes uur vertrok Hr. Ms. Van N es uit de haven van Tandjong Friok om het konvooischip Sloet van de B eele te escorteren. Het schip moest militairen, enige burgers en materiaal ophalen uit de haven Tandjong Pandan op het eiland Billiton. Met een snelheid van 10 mijl varen de beide schepen naar de Gaspar Straten om de haven van Pandan te bereiken. Dit lukte de 16e februari niet meer omdat de bakenverlichting er niet werkte. Pas de volgende ochtend rond 08.00 uur voer de Sloet de haven binnen. Alles wat m ee moest stond gereed zodat om tien uur het schip weer uit kon varen. Tijdens de belading bleef de Van N es op de rede heen en weer kruisen om eventuele aanvallers uit de buurt van de haven te houden. De ondergang van de Sloet Circa 10.15 uur werd op de Van N es luchtalarm gegeven wegens het signaleren van een Japans verkenningsvliegtuig (spotter) dat met de luchtverdedigingswapens werd verdreven. Om 11.00 uur was er opnieuw alarm omdat er sprake was van een vijandelijk schip. Na een intense beschieting bleek dat schip het wrak van de Nederlandse torpedoboot Hr. Ms. Van Ghent te zijn dat op 15 februari op een kustrif was gelopen. Rond 13.00 uur werd er voor de tweede maal luchtalarm gegeven op de Van Nes. Een tiental Japanse bommenwerpers vielen kort daarna de Sloet aan die midscheeps een treffer kreeg, onmiddellijk in brand vloog, slagzij maakte en binnen tien minuten zonk. Dankzij de inzet van vliegboten van de Marine Luchtvaart Dienst konden van de Sloet enkele dagen later toch nog opvarenden worden gered. De ondergang van Hr. Ms. Van N es Na de ondergang van de Sloet kwam de Van N es aan de beurt. Een regen van bommen viel rond het schip dat echter, mede door de knappe commandovoering van de commandant, niet werd getroffen. Tijdens de aanvallen meldden zich een drietal andere groepen Japanse bommenwerpers. De vliegtuigen, afkomstig van het Japanse vliegdekschip Ryujo, wierpen straten van bom m en af waar het schip knap doorheen laveerde. Toen na de komst van duikbommenwerpers het schip van vier zijden werd aangevallen konden treffers niet uitblijven ondanks de hoge snelheid (25 mijl) die het schip liep. Enkele treffers hadden desastreuze gevolgen omdat die in de achterste munitiebergplaats terecht kwamen waardoor het achterschip de lucht invloog. Daarna zonk de Van N es snel over bakboordszijde (linkerzijde). Door de ontploffing kwamen veel militairen om en geraakten velen in het water. Na vier 39
De plaats waar Hr. Ms. Van Nes ten onder ging dagen werden 55 man, gezeten op aan elkaar geknoopte vlotten, gered door een vliegboot Dornier X I 8. Een andere vliegboot, de Cataline Y62 pikte in een keer 87 opvarenden uit zee op van de Sloet en van de Van Nes. Daaronder waren echter niet Gert Heining uit Tonsel, de com m andant van het schip Lagaay en 65 andere opvarenden van de Van N es. A B D A C O M Toen duidelijk werd dat de Jap ook zijn oog had laten vallen op Nederlands-Indië werd op Java op 15 januari 1942 een geallieerd co m mando gevormd, het ABD ACO M (American-, British-, Dutch-, Australian Command). De leiding van dit Abdacom was belast met de inzet 40 van leger, luchtmacht en marine van de deelnemende landen tegen de Japanse dreiging. Het weinig succesvolle commando werd op 25 februari 1942 opgeheven. Vanaf begin februari 1942 werkte Abdacom met een Combined Striking Force (CSF) waarin schepen van de deelnemende nationaliteiten gezamenlijk optraden. Na de opheffing van Abdacom werd de Nederlandse admiraal C.E.L. Helfrich belast met de leiding over de nog in het gebied aanwezige geallieerde schepen. Hij kreeg daarbij o.a. te maken met oververm oeid personeel, tekort aan inlichtingen en totaal onvoldoende vliegtuigen voor verkenning en aanval. Bovendien beperkten onvoldoende coördinatie van het optreden
van marine en luchtmacht en het niet meer kunnen aanvullen van verliezen zijn mogelijkheden. Ondanks deze tekortkomingen moest Helfrich wat doen tegen een via twee routes naderende grote Japanse invasievloot die bestemd was voor de verovering van Java. Om het onheil te keren vertrok in de avondschemering van de 26e februari een CSF (zie tabel 1), onder b e vel van schout-bij-nacht Karei Doorman, vanuit de haven van Soerabaja naar zee. De eerste verliezen De CSF kruiste de hele nacht en een groot deel van de dag door de Javazee om tegen 14.30 uur terug te keren naar de haven van Soerabaja om bij te tanken en uit te rusten. Na een melding van Japanse schepen op ±115 km Noordwest van het eiland Bawean besloot Doorman er onm iddellijk op af te gaan. Rond 16.00 uur was de eerste gevechtsaanraking met een ongeveer even sterke Japanse vloot maar wel uitgerust met luchtverkenning en inzet van aanvalsvliegtuigen. Om 17.00 uur werd de Exeter door een torpedo getroffen die daarna samen met de Witte de With terugkeerde naar de vertrekhaven. Te 17.15 uur onderging de Kortenaer hetzelfde lot, maar dit schip zonk. Bij een andere aanval zonk de Electra. Toen het Japanse eskader zich terugtrok raakte Doorman het gevechtscontact kwijt waarna hij weer richting Soerabaja voer. De vier Amerikaanse torpedobootjagers gingen vervolgens bijtanken en munitieladen. Ondertussen maakte de CSF een sweep langs de noordkust van Java waarbij de Jupiter rond 21.30 op een mijn liep en zonk. De ondergang van Hr. Ms. Java Het eskader, nog vier kruisers en de Encounter, voer weer in noordwestelijke richting. Tijdens die tocht troffen ze vlotten met overlevenden van de Kortenaer aan waarna de Encounter opdracht kreeg de drenkelingen naar Soerabaja terug te brengen. Om ± 23.00 uur verkende het eskader de Japanse kruisers Hachi en Naguro waarna een intensief artilleriegevecht ontstond. Te ± 23.20 uur vuurde de Hachi op circa 5 km acht en de Naguro op circa 7 km vier torpedo s af. Eén van deze torpedo s trof het achterschip van de kruiser Java bij de achterste munitiebergplaats met als gevolg een heftige ontploffing en een hevige brand. De gevolgen voor de bemanning waren fataal mede omdat het schip binnen 20 minuten zonk. De Java, onder bevel van kapitein ter zee Van Straelen, had geen vaart meer, luisterde niet meer naar het roer en kreeg snel slagzij waarbij het achterschip afbrak. In een klap verloor de Java ruim 500 man (96% van de bemanning) waarbij het slechts aan enkelen gelukte het schip te verlaten en te overleven. Te 23.22 uur werd de De Ruyter door een torpedo getroffen. Het schip raakt in brand en zonk na drie uren. Onder de ongeveer 345 man (79% 41
De lichte kruiser Hr. Ms. Java van de bemanning) die omkwamen was ook schout-bij-nacht Karei Doorman. Beide schepen zijn op ongeveer 60 km ten zuidwesten van het eiland Bawean ten onder gegaan. D ecoraties Tijdens zijn diensttijd was Klaas Besselsen bevorderd tot Stoker der tweede klasse. Gert Heining was Matroos der eerste klasse geworden. Na de oorlog werd aan beide m arinemannen postuum toegekend het: - Oorlogsherinneringkruis met de gespen: - Krijg ter zee 1940-1945; - Javazee 1941-1942. graf. Hun namen werden gegraveerd in 15 bronzen platen die werden aangebracht op het Karei Doormanmonument uit 1954 op het Nederlandse ereveld Kembang Kuning te Soerabaja. Tevens werd één van de in 1925 geschonken en later teruggevonden scheepsbellen van Hr. Ms. Java bij dit monument opgehangen. Op 27 februari 2006 onthulde de staatssecretaris van Defensie C. van der Knaap deze 15 bronzen platen waarop ook de naam van Klaas B esselsen staat. De naam van Gert Heining werd daarna op een soortgelijke plaat aangebracht. G edenkplaten Tijdens de Slag in de Javazee von den van de Nederlandse schepen De Ruyter, Java en Kortenaer 915 marinemannen een zeem ans 42
Zw are K ruisers Torpedobootjagers Houston (Ü S) ( t 28 feb) Jupiter (U K) ( t 27 feb) Exeter (U K ) ( t 28 feb) Electra (Ü K) ( t 27 feb) Lichte kruisers Encounter (U K) ( f 1 mrt) De Ruyter (ML) ( t 27 feb) Kortenaer (N L) ( f 27 feb) Java (ML) ( t 27 feb) Witte de With (N L) ( f 28 feb) Perth (Austr) ( f 28 feb) Paul Jones (US) John D. Ford (US) John D. Edwards (ÜS) Alden (ÜS) Tabel 1: Samenstelling CSF bij het begin van de Slag in de Javazee en tussen haakjes de datum waarop het schip ten onderging Geraadpleegde bronnen: 1. Bezemer, K.W.L.: Zij vochten op de zeven zeeën. De Haan, Utrecht, 1954. 2. Helfrich, C.E.L.: Memoires van C.E.L. Helfrich. Deel I: De Maleise barrière, Elsevier, Amsterdam, 1950. 3.Thomas, D.A.: De slag in de Javazee. Forum Boekerij, Den Haag, z.j. 4.Jong, L. de: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel 11a Nederlands-Indië I Tweede helft, Staatsuitgeverij, Den Haag, 1984, p. 831-9 4 2. Gegevens Sum atra Java Van N es Type schip Lichte kruiser Lichte kruiser Torpedobootjager Kiellegging 15-07-1916 31-05-1916 15-08-1928 Te waterlating 29-12-1920 06-08-1921 20-03-1930 In dienststelling 26-05-1926 01-05-1925 12-03-1931 Einde schip 09-06-1944 27-02-1942 17-02-1942 Waterverplaatsing 8210 ton idem 1680 ton Afm etingen 155 x 16 meter idem 98.1 x 9.5 m Machineverm ogen 72.000 pk idem 31.000 pk Snelheid 30.5 knopen idem 34 knopen Bewapening 10 kanonnen 150 mm idem 4 x 1120 mm kanon 6 kanonnen 40 mm idem 1 x 75 mm kanon 6 mitrailleur 12.7 mm idem 4 x 140 mm mitr. 4 x.50 mitr. Bemanning 526 koppen idem 149 koppen Tabel 2: Enkele gegevens over genoemde schepen 43