1. Inleiding
EERSTE HULP BIJ HET BEKIJKEN V AN P APUATEXTIEL TECHNIEKEN De begrippen textiel en textieltechnieken lijken in eerste instantie problemen op te leveren bij de beschrijving van voorwerpen uit papuaculturen. De meeste voorwerpen die we tegenkomen associeren we niet met wat wij gewend zijn te verstaan onder textiel, namelijk lappen of kledingstukken, die geweven zijn, gebreid of gehaakt en daama eventueel versierd met borduurwerk. Vooral het weven zien we als de textieltechniek bij uitstek. Maar als we in een collectie uit Westelijk Nieuw Guinea een geweven doek tegenkomen, die ouder is dan eenjaar ofveertig, kunnen we er vrijwel zeker van zijn,dat die ooit daar geymporteerd is, want op Nieuw Guinea werd van oudsher niet geweven. Op een paar, tamelijk plaatselijke, uitzonderingen na, waar ik later op terugkom. Dat wil overigens niet zeggen,dat geweven stoffen er niet van belang zljn. In het uitwisselingsstelsel van waardegoederen, dat een van de algemene kenmerken is van papuagemeenschappen, nemen geymporteerde objecten juist een belangrijke plaats in. En in de Vogelkop zijn dat bijvoorbeeld de Kain Timur,geweven doeken van de oostelijke Indonesische eilanden. Het zijn oorspronkelijk kettingweefsels( dat zijn weefsel,waarbij je alleen de ketting, de gespannen draden ziet, de inslag is onzichtbaar), met motieven in smalle banen over de lengte van de stof, zoals je ze hiemaast op de foto' s ziet. Sommige motieven zijn ingeweven, maar veel ook gemaakt in ikat, een verftechniek, waarbij gebruik wordt gemaakt van afbinden van die kettingdraden.
'I
Verder werden rode, blauwe en geruite katoenen stoffen populair in het kustgebied voor gebruik als lendendoeken, omslagdoeken en verpakkingen van waardegoederen. Ze verdrongen gedeeltelijk het geklopte bastdoek, wat daarv66r voor die doeleinden gebruikt werd. Deze laatste groep katoenen stoffen werd, als ze afgedragen waren, tot de laatste reepjes en rafels gebruikt als versiering en bindmateriaal in andere voorwerpen. Je ziet ze bijvoorbeeld als franje aan de kralen schorten. In tassen in het Bergland is zelfs dik rood draad te vinden dat gerold is van expres uitgerafelde stof, die via via het binnenland bereikte.
1 o. J '- j(, ::t- \j L.&J '" Lu... t- L?
-. HOE IS IETS GEMAAKT Nu gaan we kijken naar de groep voorwerpen die in westelijk Nieuw Guinea zelf gemaakt zijn. Op het beschrijvingsformulier van een voorwerp is een apart veld gereserveerd voor materiaalverwerking,dwz. de manier waarop het gemaakt is. Dat veld zou inzicht moeten geven in de werkwijze, maar het is meestal gevuld met een paar vaste termen. Bij een houten beeld staat bijvoorbeeld "snijwerk " en daarna "motieven uitgesneden in ajour ". Dat zijn vaak catalogustermen geworden om iets onder te brengen, in plaats van dat ze recht doen aan alle manieren waarop in de loop van de tijden, of in verschillende culturen hout is bewerkt. paarbij komt het probleem of je uit moet gaan van het materiaal en de mogelijkheden daarvan, of van algemenere technische mogelijkheden die op groepen materiaal toegepast kunnen worden : been, bambu en speksteen kunnen ook ajour gesneden worden Bovendien weet je meestal niet hoe iets van het begin tot het eind gemaakt is, tenzij je erbij was, enje kunt het alleen maar afleiden uit dingen die je zelf al kunt of we et, of door vergelijking met voorwerpen die al beschreven zijn, of door analyse en sporenonderzoek. Bij de voorwerpen die we hiemaast zien wordt het nog lastiger. Het is duidelijk, dat mensen daar van alles met verschillende soorten materiaal gedaan hebben, maar wat precies en hoe? Mensen maken namelijk voorwerpen en denken niet : nu ga ik eens die of die techniek beoefenen. Het gaat om voorwerpen die samengesteld zijn uit lange stukken dun en buigzaam materiaal, zoals stengels, twijgen ofbladeren, enlofuit lange gesneden repen, enlofuit gescheurde vezels en daaruit gedraaide draden. Die lange elementen zijn door of om elkaar heen gewerkt tot een samenhangend geheel. Dat door elkaar heen werken kan op ontzettend veel manieren en hoe leer je al die verschillende manieren van elkaar onderscheiden en op de juiste manier benoemen? Troost je ermee, dat dat tot nu toe nog niemand helemaal is gelukt, al wordt er al anderhalve eeuw gezocht naar een goede classificatie en een juiste, daaruit volgende, terminologie.
De huidige gedachtegang is, dat men al het werk met lange stukken dun en buigzaam materiaal bij elkaar brengt onder de term Textieltechnieken. Daarmee schakelt men over van het principe van specifieke materiaalverwerking naar de algemene werkwijzen met een groep materialen met bepaalde gemeenschappelijke eigenschappen. En dat levert altijd thesaurusproblemen op. PRIMAlRE TEXTIEL TECHNIEKEN Een volgende stap in de gebruikelijke denkwijze, en een niet erg logische, is een eerste sortering naar de gebruikte hulpmiddelen. Namelijk of de elementen op een speciaal daarvoor gemaakt apparaat door elkaar zijn gewerkt, of dat er alleen met de handen is gewerkt of hoogstens met eenvoudige hulpmiddelen als een stokje ofhaakje of een si.mpel raamwerk. Die laatste groep heet primaire textieltechnieken. Over de benaming van de eerste groep is de discussie nog gaande, omdat men liever geen hierarchische termen gebruikt die zouden suggereren, dat het om "lagere "en "hogere "vormen gaat. De primaire textieltechnieken zijn namelijk allerminst primitief. Ze zijn vaak ongelofelijk ingewikkeld en vragen veel oefening en vaardigheid. Het lastige bij het onderbrengen in deze groepen is, dat je in veel gevallen niet kunt zeggen, wat er gebruikt is, als je het voorwerp niet hebt zien maken. Maar je mag ervan uitgaan dat alle traditionele textieltechnieken van Nieuw Guinea vallen onder de primaire textieltechnieken, ook twee van de drie weefvoorbeelden die ik noemde. Alleen bij een van die drie is sprake van en echt weefgetouw, maar het is heel onwaarschijnlijk dat wij daar een doek van tegenkomen. Je zou dus hier kunnen stoppen, en in het veld materiaalverwerking van een voorwerp,dat er verdacht veel uitziet als iets samengestelds uit lange dunne elementen, zetten : uitgevoerd in primaire textieltechnieken.
I/",I # - - I I. I I
VERDERE INDELING Nu omvat die groep primaire textieltechnieken nog alles wat geen echt weven betreft, dus veel schieten we er niet mee op. AIs je zelfwel eens met een touwtje inje handen gespeeld hebt, kunje je voorstellen, dat je daar achter elkaar knopen in kunt leggen en dat je daarbij links- of rechtsom kunt werken, onder of over iets heen kunt gaan en halve of hele bochten kunt maken. Er zijn een paar pogingen gedaan om op die manier alle werkwijzen in forrnules te ordenen. Dat blijkt te ingewikkelde forrnules op te leveren, zelfs al worden in de praktijk niet eens alle mogelijkheden gebruikt. Zo'n systeem geeft wel inzicht, maar ik verrnoed, dat de meeste textielmensen visueel zijn ingesteld en liever met beelden werken dan met letter- en cijfercombinaties. Een bruikbaarder indeling is gebleken, te kijken, wat er allemaal mogelijk is met een doorgaande draad of element. Daarna hoe je een wsm draden of elementen door elkaar heen kunt werken. En daarna hoe dat gaat met twee of meer groepen draden. Daarin kan heel belangrijk zijn of al die elementen actiefbewogen worden, of dat er een groep is die stijf is, of alleen gespannen gehouden wordt, en dus passief is, terwijl een ander element er om heen wordt gewerkt. Overigens blijkt er nog een groep te zijn,waarin helemaal niet met draden gewerkt wordt, maar met materiaalvezels die door een bepaalde bewerking met kloppen ofwrijven in elkaar gewerkt worden tot een stof, zoals bijvoorbeeld vilt. In het meest gebruikte boek over textieltechnieken, Systematik der Textilen Techniken, van Annemarie Seiler- Baldinger, wordt deze groep buiten beschouwing gelaten. Op Nieuw Guinea wordt deze, daar toch belangrijke, groep vertegenwoordigd door geklopt bastvezeldoek ( geklopte boombast, zoals het meestal genoemd wordt), en grasvilt, spinragvilt, maar ook door coconvlies (van een grote vlindersoort).
KUNNEN WE PRAKTISCH IETS MET DEZE INDELING? Principieel is het een goede indeling, omdat het werken binnen die secties ieder eigen consequenties heeft. En als je iemand aan het werk ziet, of goede foto's van dat maken hebt, is het verschil meestal goed te Zlen. Praktisch is het uitermate lastig om bij een voorwerp,dat je in een collectie in handen krijgt buiten de plaats van herkomst en wat je niet uit elkaar mag halen, te zien of er sprake is van werken met een element of een groep of meer groepen. Dat zie je bijvoorbeeld bij de foto' s van het armbandje van twee draden. In eerste instantie lijkt dat een ingewikkeld vlechtwerk van een groep draden. Het enige, dat je kunt do en, is, proberen de elementen te volgen in het voorwerp en dat in een tekening te noteren. Of veel documentatiemateriaal te verzamelen en af te gaan op de karakteristieke kenmerken van goed gedocumenteerde technieken. Het is namelijk gelukkig zo, dat een bepaalde werkwijze met bepaalde handelingen en steken, meestal door heel zo'n voorwerp heen herhaald wordt, of in ieder geval in stukken van dat voorwerp. En dat levert een herkenbaar patroon of een herkenbare structuur op. Op grond daarvan zal ik proberenje met de volgende foto's en tekeningen te leren een aantal voor papuaculturen belangrijke werkwijzen te onderscheiden.