Nevengeulen langs de grote rivieren Leren van de praktijk Margriet Schoor Oost Nederland Platform beek- en rivierherstel Vreugderijkerwaard, oktober 2009 14 december 2011 Waarom nevengeulen? Hoofdgeul is diep, uniform Dat moet ook zo blijven Scheepvaart en hoogwaterveiligheid zijn belangrijk Ecologisch herstel in oevers en uiterwaarden Wat is het belangrijkst: ondiep langzaam stromend water op zand Waal Nederrijn IJssel Fotografie: Bert Boekhoven 2 Nevengeulen langs de grote rivieren 14 december 2011 1
Ecologische doelstelling winde Ondiep langzaam stromend water op zand: Paai en opgroeigebied voor stroomminnende vissoorten, kraamkamer van de rivier Vestiging van waterplanten die groeien in langzaam stromend water Leefgebied voor stroomminnende macrofauna-soorten op zandbodem en op hout/planten rivierfonteinkruid rivierrombout 3 Nevengeulen langs de grote rivieren 14 december 2011 Doelstellingen nevengeulen vis Ecologisch herstel rivier Verbetering hoogwaterveiligheid Kleiwinning (en zandwinning) Ruimtelijke kwaliteit (landschap en recreatie) waterplanten recreatie kleiwinning hoogwaterveiligheid bereikbaarheid macrofauna 4 Nevengeulen langs de grote rivieren 14 december 2011 2
Nevengeulen langs Waal, Nederrijn, Lek en IJssel 1e generatie: 1994-1999: Waal: Opijnen, Beneden Leeuwen, Gameren 2e generatie: 2002-2003: Bakenhof, Klompenwaard, Vreugderijkerwaard 3e generatie: 2010-2015: diverse nevengeulen Ruimte voor de Rivier en KRW Leren van de praktijk 1999 2003 2015 5 Nevengeulen langs de grote rivieren 14 december 2011 Leren van de praktijk Hoe doen de geulen het voor vis, waterplanten, ongewervelden? Wat zijn de hydromorfologische kenmerken van de geulen? Hoe staan deze met elkaar in verband? Geef richtlijnen voor goed ecologisch ontwerp zoek daarbij de grenzen op 6 Nevengeulen langs de grote rivieren 14 december 2011 3
Beperkende randvoorwaarden Sedimentatie in hoofdgeul Dwarsstroming -> Regelwerken, drempels, duikers reguleren de afvoer Minder water, lagere meestroom-frequentie beperken het negatieve effect -> Baggeren in vaargeul Wat is het effect van verminderde stroming op ecologie? 7 Nevengeulen langs de grote rivieren 14 december 2011 Monitoring Veldwerk 2009: vis, macrofauna, waterplanten, hoogteligging geulen (Natuurbalans, RAVON, Stichting Bargerveen, RUN, Bureau Waardenburg, Bureau Drift, RWS) Hoogteligging Berekening: Gameren afvoer en stroomsnelheid (RWS, Stroomsnelheid Deltares, Gameren DHV) (2000 m 3 /s Lobith) 8 Nevengeulen langs de grote rivieren 14 december 2011 4
10 mnd/jr Bakenhof (Arnhem) 2 mnd/jr QLobith 2650 m3/s 9 Nevengeulen langs de grote rivieren 14 december 2011 11 mnd/jr Klompenwaard (Pannerdensche kop) 1 mnd/jr QLobith 2650 m3/s Bij QLobith 2650 m3/s stroomt de geul niet mee 10 Nevengeulen langs de grote rivieren 14 december 2011 5
Oostgeul: 3 mnd/jr stroming Gameren (Zaltbommel) Westgeul: 10 mnd/jr stroming Grote geul: Permanent stroming Stroomsnelheid bij QLobith 2650 m3/s QLobith 2650 m3/s Nevengeulen langs de grote rivieren 11 14 december 2011 Permanent stroming Vreugderijkerwaard (Zwolle) QLobith 2650 m3/s 12 Nevengeulen langs de grote rivieren 14 december 2011 6
Gemiddelde stroomsnelheid (berekend) Afvoer gemiddeld voorjaar Q Lobith = 2650 m 3 /s Afvoer gemiddeld zomer Q Lobith = 2000 m 3 /s 13 Nevengeulen langs de grote rivieren 14 december 2011 zeeforel Vissen naar Rob Grift, 2001 Doel 1: paai- en opgroeigebied voor stroomminnende vissoorten zodat deze op termijn een groter aandeel in de rivier gaan innemen KRW doel van waterlichaam (riviertak) Doel 2: hoge dichtheden Meer vis, meer voedsel voor viseters rivierprik serpeling winde 14 Nevengeulen langs de grote rivieren 14 december 2011 7
Vissen, resultaat Gem. aantal soorten exoot eurytoop - algemeen diadroom trekvis reofiel - stroomminnend Gem. dichtheid (aantal vissen per 100 m 2 ) met drempel met drempel Meer soorten Sommige reofielen alleen in kribvak (bv sneep) Hogere dichtheid (meer vissen) Bakenhof+Klompenwaard: veel eurytoop Gameren: geringe dichtheden 15 Nevengeulen langs de grote rivieren 14 december 2011 Macrofauna - ongewervelden Doel 1: meer soorten die kenmerkend zijn voor stromend water op zand, klei, hout zodat die op termijn een groter aandeel in de rivier gaan innemen dichter bij natuurlijke situatie vergroting biodiversiteit Doel 2: hoge dichtheden zodat er veel voedsel beschikbaar is voor vis, vogels rivierrombout erwtenmossel 16 Nevengeulen langs de grote rivieren 14 december 2011 8
Macrofauna, resultaat totaal geul totaal kribvak dominant positieve en kenmerkende taxa geul dominant positieve en kenmerkende taxa kribvak Aantal taxa (soorten of families) Bijzondere soorten (niet in de hoofdgeul): kevers haften wantsen kokerjuffers overige tweevleugeligen (niet vedermuggen) Hebben variatie in stroming en sediment nodig met drempel met drempel 17 Nevengeulen langs de grote rivieren 14 december 2011 Macrofauna, resultaat totaal geul totaal kribvak dominant positieve en kenmerkende taxa geul dominant positieve en kenmerkende taxa kribvak Gameren, grote geul meestromend vanaf 1999 10 jaar later 18 Nevengeulen langs de grote rivieren 14 december 2011 9
Waterplanten Doel: veel waterplanten die kenmerkend zijn voor stromend water vergroten soorten diversiteit KRW doel waterlichaam Schuilgebied, voedsel en substraat voor vis en ongewervelden rivierfonteinkruid Doel blijkt na nader onderzoek niet realistisch voor alle riviertrajecten schedefonteinkruid Bron: van Geest 2010 19 Nevengeulen langs de grote rivieren 14 december 2011 Waterplanten, resultaat Vreugderijkerwaard Q Lobith 2650 m 3 /s 20 Nevengeulen langs de grote rivieren 14 december 2011 10
Aandachtpunten bij de inrichting van een nevengeul 1. Kies ecologische doelen die passen bij kenmerken van de rivier 2. Laat een nevengeul 300 d/jr meestromen met de rivier 3. Gestuwde trajecten: ga voor rijke waterplantenbegroeiing en niet voor stroomminnende vis en macrofauna 4. Vermijd grote variaties in de tijd van waterstanden en stroomsnelheden 5. Zorg voor gevarieerd habitat binnen geul, door variatie in stroomsnelheid, substraat en oevers 6. Biedt ruimte voor natuurlijke sedimentatie- en erosieprocessen 7. Geef nevengeul kans om zelf natuurlijke oever te ontwikkelen 8. Kies voor geïsoleerde strang/plas als omstandigheden voor stroomminnende soorten suboptimaal worden 9. Er is een watervergunning of projectplan waterwet nodig 10. Neem vroegtijdig contact op met RWS om natuurdoelen en andere belangen goed in balans te brengen 21 Nevengeulen langs de grote rivieren 14 december 2011 Belangrijkste succes- en faalfactoren 10 maanden/jr meestromend Variatie in stroomsnelheid 0-50 cm/sec, gemiddeld 10-20 cm/sec is ok. Variatie in substraat (ook hout) Processen (erosie/sedimentatie) geven variatie Fluctuatie waterstanden voorjaar beperken kansen voor waterplanten 22 Nevengeulen langs de grote rivieren 14 december 2011 11
Bedankt voor de aandacht! margriet.schoor@rws.nl 23 Nevengeulen langs de grote rivieren 14 december 2011 12