Woord vooraf Erika Frans en Thierry Franck Auteurs Voor u ligt de derde, herziene editie van het vlaggensysteem, een methodiek die poogt een antwoord te geven op de vraag hoe men pedagogisch moet omgaan met seksueel gedrag van kinderen en jongeren. Het vlaggensysteem stelt begeleiders en opvoeders in staat om (1) seksueel gedrag correct in te schatten, (2) in gesprek te gaan met alle betrokkenen en (3) een eenduidig pedagogisch plan uit te werken en uit te voeren. Daarnaast kan het vlaggensysteem kinderen en jongeren helpen om (1) inzicht te krijgen in welk seksueel gedrag wel en niet oké is, (2) eigen en andermans grenzen te herkennen, erkennen en respecteren, (3) weerbaar te reageren op seksueel grensoverschrijdend gedrag en (4) taal te hebben om met anderen in gesprek te gaan. 8 Inhoud Dit boek bestaat uit zes hoofdstukken: In een eerste hoofdstuk bespreken we het doel en de ontwikkeling van het vlaggensysteem. Hoofdstuk twee schetst de seksuele ontwikkeling en de motieven voor seksueel gedrag van kinderen en jongeren. In hoofdstuk drie worden seksualiteit en grenzen onder de loep genomen. Zes criteria helpen je bepalen of seksueel gedrag van kinderen/jongeren al dan niet grensoverschrijdend is en hoe je kan reageren op dit gedrag. In het vierde hoofdstuk staan we stil bij begeleidercompetenties en beleid. Welke competenties heb je nodig bij het beoordelen van, praten over en reageren op seksueel grensoverschrijdend gedrag? We staan stil bij de manier waarop preventie van seksueel grensoverschrijdend gedrag in de praktijk wordt ingebed. Een aantal mythes in verband met kinderen/ jongeren en seks proberen we te ontkrachten. We bespreken tevens hoe het vlaggensysteem een hulpmiddel kan zijn om neutraler en objectiever te communiceren over seksueel gedrag van kinderen/jongeren. Hoofdstuk vijf presenteert een aantal cases waar enkele praktijkervaringen besproken worden. Hoofdstuk zes reikt een aantal methodieken aan om effectief met het vlaggensysteem aan de slag te gaan. Je vindt in dit hoofdstuk tevens oefeningen voor teams. Bij sommige methodieken horen hand-outs. Die zijn te vinden op http://dl.garant-uitgevers.eu/ met de unieke code op blz. 2 van dit boek. Achteraan het boek staat een beknopte lijst van seksuele gedragingen die veel voorkomen op een bepaalde leeftijd (normatieve lijst). Die lijst stelt je in staat om seksueel gedrag beter te beoordelen. Een uitgebreide normatieve lijst is raadpleegbaar op http://dl.garant-uitgevers.eu/ met de unieke code op blz. 2 van dit boek.
Bij dit boek hoort ook een set van 45 steekkaarten waarop concrete situaties staan afgebeeld van seksueel gedrag van kinderen en jongeren. Elke situatie wordt op de steekkaart beoordeeld aan de hand van de zes criteria voor gezond seksueel gedrag en van een vlag voorzien. De bijbehorende uitleg en gesuggereerde reactie helpen je om een gepaste uitleg te geven bij de vlag of de reactie naar kinderen, jongeren en ouders toe. Afgeleiden Het vlaggensysteem kon van bij de lancering op veel aandacht rekenen en is ondertussen al in een reeks andere interventies geïntegreerd. Sensoa heeft met MOVISIE samengewerkt aan een inhoudelijke vertaling voor Nederland. In Vlaanderen zijn er toegepaste versies gemaakt voor het jeugdwerk (Niets Mis Mee?!) en voor sportclubs (Sport, een spel met grenzen). De methodiek is ook opgenomen in de bordlessen Over de grens voor het secundair onderwijs. Het bordspel Oké? brengt de methode speelsgewijs over op jongeren van 12 tot 16 jaar. Ook voor ouders is er een folder gemaakt over het vlaggensysteem. De Vlaamse versie daarvan is te vinden op www.seksuelevorming.be, de Nederlandse op www.movisie.nl /vlaggensysteem en www.rutgerswpf.nl. Voor het beleid van organisaties is er het Raamwerk Seksualiteit en Beleid (zie www.seksuelevorming.be). Daarin is het vlaggensysteem opgenomen als één van de tools om aan een visie en beleid te werken. Voor Nederland is de methodiek opgenomen in Be A Man! Liefde, relaties en seks: wat is Ok? (www.movisie.nl/beaman) en We can Young (www.wecanyoung.nl). Een verdere doorontwikkeling voor meer complexe opvoedingssituaties kan u in een vervolgboek vinden dat Buiten de lijnen. Vlaggensysteem voor kinderen en jongeren met bijzondere noden zal heten. In dat boek dat wellicht in de loop van 2014 verschijnt staan we uitgebreider stil bij aspecten als beperking, trauma, gender en cultuur. 9 Dank Het vlaggensysteem werd in nauwe samenspraak met het werkveld in Vlaanderen en Nederland ontwikkeld en veel mensen hebben eraan bijgedragen. Dat gebeurde door een probleem aan te kaarten, een denkpiste voor te stellen of literatuur na te pluizen. Daarnaast werden tekeningen gemaakt en kritische bedenkingen en reflecties gegeven. Waarvoor dank.
Jo Vandeurzen, Vlaams Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin Gedrag aanpassen in een sfeer van vertrouwen Een opvoeder is helemaal van de kaart omdat hij een jongen van 15 en zijn vriendinnetje van 17 samen in bed heeft verrast. Op zijn nachtkastje lag een pakje condooms. Een meisje van 6 is alleen in de tuin en friemelt door haar kleren aan haar geslacht. Een jongen van 17 gluurt in de doucheruimte naar de meisjes. Een groepje pubers speelt een spelletje waarheid, durven of doen. Eén van de jongens krijgt de opdracht een meisje haar borsten aan te raken. Het zijn dingen die gebeuren. Is het onschuldig of is het seksueel grensoverschrijdend gedrag? We zullen niet noodzakelijk allemaal hetzelfde antwoord geven. Daarom is het goed een normatieve lijst te hebben die criteria en argumenten aanreikt, en toch nuances toelaat. Het vlaggensysteem van Sensoa is zo n lijst, speels ingevuld, geordend naargelang de ontwikkelingsfase van de kinderen, met duidelijke beoordelingscriteria, visueel zeer overzichtelijk en met een handleiding erbij voor begeleiders van kinderen. Het helpt als je moet oordelen en moet praten over seksueel grensoverschrijdend gedrag en alle gedrag dat flirt met die grens. 10 Het vlaggensysteem van Sensoa geeft geen diagnose. Het biedt geen juridisch kader. Het helpt wel opvoeders passend om te gaan met de emotionaliteit van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Dat is namelijk voor niemand evident. Het gesprek kan dankzij deze leidraad neutraler en rustiger verlopen. Het gaat over waarden en ook, als de waarden wat verloren geraakt zijn, over normen. De aanpak is ook respectvol. Hij maakt de wonde die er misschien is, alvast niet groter, geeft weer houvast. Ik zie ook een verdienste in het preventieve effect van werken met het vlaggensysteem: het voorkomt erger. De uiteindelijke bedoeling is natuurlijk dat het seksueel grensoverschrijdende gedrag afneemt of wegvalt. Ik stel met genoegen vast dat het vlaggensysteem gunstig wordt onthaald bij opvoeders en andere begeleiders van jongeren. Het beantwoordt aan de behoeften die we vaststellen in de voorzieningen voor jeugdhulp en gehandicaptenzorg. En dat is goed nieuws. We werken daarom graag mee aan de verspreiding van het vlaggensysteem van Sensoa. Leren om te gaan met de veranderingen in het eigen lichaam, met de sensaties van dat lichaam, hoort bij het opgroeien. Dat op een respectvolle manier doen, is een opdracht. De ruime beschikbaarheid van pornografisch materiaal op het internet beïnvloedt de relationele en seksuele ontwikkeling van onze jongeren. Het beïnvloedt hun beeldvorming over seksualiteit, over wat kan en niet kan, vaak in ongunstige zin. Ik hoop dat het vlaggensysteem u kan helpen zo te reageren dat u zich er zelf goed bij voelt en kinderen en mensen met een beperking helpt om in een sfeer van vertrouwen hun gedrag aan te passen wanneer dat wenselijk is voor hen en voor hun omgeving.
Kees Bakker, Voorzitter Raad van Bestuur van het Nederlands Jeugdinstituut Veel opvoeders, zowel ouders als professionals, vinden het moeilijk om adequaat op seksueel gedrag van kinderen en jongeren te reageren. Ze worstelen met vragen over wat nu als gezond en normaal of juist als problematisch, grensoverschrijdend seksueel gedrag moet worden gezien. De methodiek van het vlaggensysteem helpt opvoeders bij de beantwoording van die vragen. Het boek biedt opvoeders een kader om onderscheid te maken tussen normaal, zorgwekkend en grensoverschrijdend seksueel gedrag. Het vlaggensysteem past in de ontwikkeling van allerlei instrumenten voor risicotaxatie van kinderen en jongeren. Het verschil is dat deze systematiek specifiek is gericht op seksueel gedrag van kinderen en jongeren. Maar ook dat het handvatten geeft aan hulpverleners en beroepsopvoeders om de seksuele ontwikkeling van kinderen en de verschillende gradaties van grensoverschrijdend gedrag bespreekbaar te maken: met jongeren, leerkrachten, ouders en beroepsopvoeders. Het boek wakkert de discussie aan over wat we nu als normaal of gewenst c.q. niet-normaal en ongewenst seksueel gedrag moeten zien in de verschillende leeftijdsfasen: van baby en kleuter tot pubers. Het is een stimulans voor alle betrokkenen bij het opgroeien en de opvoeding van kinderen en jongeren om dienaangaande normen te durven stellen en daarover het gesprek aan te gaan. Juist het niet (of te laat) aanspreken van kinderen en jongeren in een vroeg stadium op ongewenst gedrag maakt dat dit kan verergeren en moeilijk is te veranderen. Dit boek geeft aanknopingspunten om heel basaal met kinderen in gesprek te gaan over gezond seksueel gedrag en vanuit preventief oogpunt in een vroeg stadium zorgwekkender gedrag te signaleren en aan de orde te stellen. Het onderstreept het belang van algemeen pedagogische principes als duidelijk zijn, grenzen durven stellen, positief gedrag stimuleren, maar vooral ook aansluiten bij het ontwikkelingsniveau van het kind en een dialoog aangaan. Inmiddels is het duidelijk geworden dat dit boek bijdraagt aan de discussie over de praktijk van opvoeding en opgroeiondersteuning en aan verdere methodiekontwikkeling. Dat heeft de voortvarendheid waarmee het geïmplementeerd is ons wel laten zien. 11
Sanderijn van der Doef, Psycholoog/seksuoloog NVVS Iedereen die zich bezighoudt met de opvoeding van jonge kinderen, als ouder of als professionele opvoeder, krijgt te maken met situaties van seksueel gedrag van kinderen. Meestal zijn dit onschuldige situaties, zoals een kleuter die meedeelt verliefd te zijn op een ander kind, een kind dat masturbeert, kinderen die elkaar zoenen of met elkaar doktertje spelen. De meeste ouders en opvoeders weten met dit soort situaties goed om te gaan en reageren adequaat naar het kind of de kinderen. Ze begrijpen dat dit soort gedragingen horen bij een gezonde ontwikkeling van een kind. Maar wat als de situatie anders is? Als bijvoorbeeld een kind van 4 jaar een voorwerp in haar geslachtsdeel stopt of in dat van een ander? Als een tiener masturbeert voor de webcam of als 2 kinderen elkaars geslachtsdelen likken? Wat doe je dan? Schrikken, boos worden, in paniek raken? Of denken: dat hoort erbij? Of twijfelen en denken: Is dit nu wel of niet normaal voor deze leeftijd?. Op zo n moment heb je als opvoeder behoefte aan een deskundig advies. In mijn werk als kinderseksuoloog ben ik ontelbare keren gebeld en gemaild door bezorgde ouders en opvoeders met de vraag: Is dit wel of niet normaal? Ik probeer ouders en opvoeders te helpen door samen met hen de situatie te bekijken en te bespreken, door uitleg te geven over de seksuele ontwikkeling van kinderen, door boeken over dit onderwerp te schrijven en door mee te werken aan de enige Nederlandse opvoedkundige website op dit gebied: Ouders Online. 12 Toch merk ik dat er nog veel, heel veel onduidelijkheid is bij opvoeders. Ik merk dat er behoefte is aan een duidelijk herkenbaar overzicht van gedragingen per leeftijd waarbij is aangegeven wat wel en niet in welke situatie op welke leeftijd geoorloofd is. Wat wel en niet passend is op welke leeftijd. Met veel voorbeelden en een duidelijk beoordelingssysteem. Hier is behoefte aan omdat er steeds vaker op seksuele gedragingen van kinderen emotioneel wordt gereageerd door volwassenen. Gewone situaties worden opgeblazen in de media, waar kinderen zelfs dader en slachtoffer worden genoemd. Als seksueel grensoverschrijdend gedrag tussen kinderen op een school voorkomt, zijn scholen vaak niet in staat deze kinderen en hun klasgenoten te begeleiden, maar worden ze van school gestuurd waardoor kinderen blijven rondlopen met een stigma. Of worden bij gebrek aan kennis over wat behoort tot de normale seksuele ontwikkeling, de seksuele beelden in de media als veroorzaker aangewezen van alle seksuele gedragingen van kinderen. De gemakkelijke beschikbaarheid van porno op internet is zeker zorgwekkend voor de ontwikkeling van kinderen. Maar juist daarom is een goed en genuanceerd overzicht van leeftijdsadequate gedragingen nodig. Die nuancering is belangrijk omdat niet elk grensoverschrijdend gedrag even beschadigend
is voor de ontwikkeling van kinderen. Het is soms zelfs uitermate moeilijk om een duidelijke afbakening te maken tussen enerzijds seksueel explorerend gedrag en anderzijds seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik. Daarom wordt er in dit boek gesproken over een continuüm van seksueel gedrag. Door seksueel gedrag van kinderen op deze manier te presenteren wordt geïllustreerd dat in sommige gevallen het onderscheid tussen acceptabel seksueel gedrag en seksueel misbruik gradueel is. Elke gradatie van seksueel gedrag in het continuüm vereist ook een andere reactie van de opvoeder. Omdat een adequate reactie zo belangrijk is voor de impact die het hele gebeuren heeft op de ontwikkeling van het kind, worden voorbeelden van reacties beschreven bij de verschillende concrete voorbeelden van seksueel (wel of niet grensoverschrijdend) gedrag. Juist deze nuancering maakt dit boek zo bruikbaar en waardevol in de praktijk. Daarom ben ik bijzonder blij met dit boek en zie het als een waardevolle aanvulling op de bestaande literatuur over seksuele opvoeding. 13
Ann Buysse, Hoogleraar aan de vakgroep Experimenteel-, Klinische en Gezondheidspsychologie van de Universiteit Gent Dit is een heel speciaal boek over seks, alleen al omdat het over kinderen en seksualiteit gaat. Bovendien waagt het zich aan uitspraken over wat gewoon of gepast is én over gradaties van wat niet gewoon, niet gepast is. De combinatie van een gevoelig thema en een normatieve niet veroordelende invalshoek is gedurfd, maar absoluut noodzakelijk. Onze maatschappelijke opvattingen over kinderen en seksualiteit variëren immers nogal en kunnen gaan van pure onverschilligheid en negatie tot regelrechte paniek. Ergens daartussenin staat een genuanceerd, rationeel, objectief debat. En dit is exact wat dit boek biedt. Zo n debat is om tal van redenen niet evident. De auteurs expliciteren dan ook terecht een aantal standpunten die hun aanpak meer dan verdedigbaar maken. Dat seksualiteit een wezenlijk onderdeel van het menszijn is bijvoorbeeld, en dat van de wieg tot het graf. Interesses, handelingen, gedragingen evolueren mee met de leeftijd: sommige komen steeds meer, andere steeds minder voor. Ongepast gedrag staat dan tegenover wat normaal is voor een leeftijd of ontwikkelingsfase. Normaal is gedrag dat voorkomt bij minstens één op de vijf kinderen van dezelfde leeftijd, zoals aangegeven door hun ouders of andere opvoedingsbetrokkenen of retrospectief, door terug te kijken op de kindertijd. 14 Maar een mens ontwikkelt ingewikkeld, en seksualiteit is daar geen uitzondering op. Vele verschillende invloeden sturen op een complexe manier de seksuele ontwikkeling. Kinderen die opgroeien in vergelijkbare contexten komen niet zomaar uit bij dezelfde ontwikkeling. Evenzeer is ongepast seksueel gedrag niet eenvoudigweg terug te brengen op eenzelfde verloop of oorzaak. Cruciaal hierin is de erkenning dat seksueel gedrag bij kinderen wel of niet verbonden kan zijn met een seksuele betekenis of drijfveer. Het kan ook ingegeven zijn door nieuwsgierigheid, imitatie, zichzelf willen kalmeren, aandacht trekken, angst... De verdienste van de auteurs ligt dan ook in de introductie van zowel continu als dimensioneel denken. Het gaat niet zozeer om zwart/wit, maar ook om grijs en dus over het continuüm van gepast, over grijze zone, naar ongepast gedrag. Bovendien wordt gebruik gemaakt van verschillende criteria om de normatieve lijst aan te leggen: naast ontwikkelingsfase en context, wordt ook wederzijdse toestemming, vrijwilligheid, gelijkwaardigheid en zelfrespect in rekening gebracht. De combinatie van het continuüm en de criteria kan de praktijk en het beleid rond kinderen, seksualiteit en seksueel grensoverschrijdend gedrag op een objectieve manier sturen. Het biedt bruikbare handvatten om in de dagdagelijkse praktijk met kinderen situaties te herkennen, te benoemen en er gepast op te reageren. Evenzeer is op basis van het model
dat de auteurs in dit boek beschrijven een genuanceerd, rationeel en objectief debat mogelijk over pakweg de seksuele meerderjarigheid. Een debat ontwikkelt ingewikkeld, en een debat over kinderen en seksualiteit is daar geen uitzondering op. Het debat is niet beëindigd, maar de ontwikkeling naar een genuanceerde, rationele en objectieve visie op seksualiteit en kinderen heeft met dit boek een grote sprong voorwaarts gemaakt. Ik ben ervan overtuigd dat velen in dit boek aanknopingspunten zullen vinden om ergens tussen onverschilligheid en paniek gepast te reageren op gepast en ongepast seksueel gedrag door en met kinderen. 15