Casus Seksuele handelingen als zorgvraag: directe aanpassing beroepscode?

Transcriptie

1 Casus Seksuele handelingen als zorgvraag: directe aanpassing beroepscode? 1. Inleiding In de media was de afgelopen weken uitgebreid aandacht voor de casus van de studente verpleegkunde die geacht werd als onderdeel van haar taak een zorgvrager ook seksueel te bevredigen (af te trekken). Naar aanleiding van deze casus is NU 91 een campagne gestart (Hier trek ik mijn grens) om meer gevallen boven tafel te krijgen en om dit probleem aan te pakken. NU 91 zoekt die aanpak onder meer in een vraag om wetgeving, waarin het stellen van de vraag aan de professional om seksuele handelingen te verrichten verboden wordt. In een gesprek met de directeur van V&VN heeft NU 91 ook aangegeven dat zij vindt dat de Nationale Beroepscode van Verpleegkundigen en Verzorgenden aangepast moet worden. In de beroepscodes voor artsen en psychologen zijn betere formuleringen te vinden. De vraag is daarom: Is het wenselijk om de beroepscode direct aan te passen naar aanleiding van deze casus? 2. Reactie Commissie Ethiek De Commissie Ethiek is van mening: - dat het niet wenselijk of nodig is om de Nationale Beroepscode direct aan te passen naar aanleiding van de casus seksuele handelingen als zorgvraag ; - dat het wenselijk is om een uitgebreide toelichting te maken bij het relevante artikel (2.12) uit de Nationale Beroepscode (zoals de KNMG heeft gedaan voor de artsen); - dat te zijner tijd bij een herziening van de Nationale Beroepscode nagegaan moet worden of aanpassing van de toelichting bij artikel 2.12 nodig is (uitbreiding met bolletje dat seksuele handelingen niet verricht mogen worden). 3. Toelichting bij de reactie van de Commissie Ethiek De Commissie Ethiek geeft eerst een uitgebreidere beschrijving van de casus. Daarna gaat zij in op de relevante artikelen uit de beroepscodes verpleegkundigen en verzorgenden, van artsen en van psychologen. 3.1 De casus Een studente verpleegkunde (HBO-V) zoekt een bijbaantje en kan aan de slag bij de thuiszorg. Zij komt samen met een verzorgende bij een zorgvrager, die een persoonsgebonden budget (pgb) heeft. Het blijkt dat het de bedoeling is dat ze als onderdeel van de zorg de zorgvrager seksueel bevredigt (aftrekt). De verzorgende met wie de studente meeloopt doet het voor. Met steunen en kreunen komt de zorgvrager klaar in de hand van de verzorgende. Zij heeft er geen moeite mee en vindt het bij haar taak horen. De 1/6

2 zorgvrager zegt dat al degenen (vrouwen) die hem verzorgen (en dat zijn er zeven) dat doen. En ja, een volgende dag doet de volgende verzorgende het ook. De studente heeft de zorgvrager nog gevraagd of hij ook aan een escortservice gedacht heeft. Daar heeft de zorgvrager in het verleden wel gebruik van gemaakt, maar dat was duur en bovendien moest hij een condoom om. De zorgvrager op zijn beurt heeft de studente gevraagd of zij weet dat ze een beroepscode heeft en dat er niets van wat er bij de zorgvrager gebeurt naar buiten mag komen. De studente denkt erover na. Ze wil dit eigenlijk niet doen, maar wordt door de houding van de verzorgenden aan het twijfelen gebracht. Ze komt echter tot de conclusie dat zij dit niet gaat doen. Zij vindt dit niet bij haar taak horen. Het maakt geen onderdeel uit van haar opleiding. Daarop krijgt ze van de zorgvrager te horen dat ze dan niet geschikt voor haar werk is. Dit is (onderdeel van) zijn zorgvraag en zij heeft die zorg maar te leveren. Ze wordt ontslagen door de zorgvrager. De studente laat het er niet bij zitten. Ze doet aangifte bij de politie en stapt naar NU 91, vakbond van verpleegkundigen en verzorgenden. 3.2 Wat zegt de Nationale Beroepscode van Verpleegkundigen en Verzorgenden over de casus? Het relevante artikel uit de Nationale Beroepscode van Verpleegkundigen en Verzorgenden (V&VN, NU 91, 2007) is artikel Dit artikel luidt: 2.12 Als verpleegkundige/verzorgende neem ik in mijn relatie met de zorgvrager professionele grenzen in acht. Dat betekent met name dat ik geen misbruik maak van een afhankelijke positie van de zorgvrager dat ik geen seksuele relatie aan ga met de zorgvrager (toelichting over aannemen cadeautjes en dergelijke) dat ik aan de zorgvrager mijn eigen grenzen duidelijk maak dat ik hulp vraag bij collega s of leidinggevenden indien de professionele grenzen dreigen te vervagen Op zich zegt het artikel zelf al wat je als verpleegkundige of verzorgende moet doen, namelijk je professionele grenzen in acht nemen. Het verrichten van seksuele handelingen, ook al zijn die geformuleerd als zorgvraag, behoren niet tot de professionele beroepsuitoefening van verpleegkundigen en verzorgenden. Als dat wel zo zou zijn, zou er in leerboeken en tijdens de opleiding aandacht aan besteed worden opdat de verpleegkundigen en verzorgenden over de juiste vaardigheden en competenties op dit vlak zouden beschikken bij afronding van hun opleiding (en niet alleen om mannen aan hun gerief te helpen, maar ook vrouwen). De bolletjes geven een nadere toelichting over waaraan je bij dit artikel kunt denken. Daarin staat expliciet genoemd dat je als verpleegkundige of verzorgende geen seksuele relatie aangaat met de zorgvrager. Dat 2/6

3 betekent vanzelfsprekend ook dat je als verpleegkundige of verzorgende geen seksuele toenaderingspogingen doet naar een zorgvrager of op toenaderingspogingen van een zorgvrager ingaat. Deze fase gaat vooraf aan het ontstaan van een relatie. Uit deze toelichting bij het artikel kun je opmaken dat seksualiteit binnen een zorgrelatie geen plaats heeft. In de casus is echter geen sprake van een seksuele relatie. De zorgvrager heeft zijn seksuele behoefte als zorgvraag geformuleerd. De verpleegkundige of verzorgende wordt dus aangesproken in zijn/haar rol als zorgverlener. Uiteraard kan een zorgvrager alles aan een zorgverlener vragen, maar het is aan de zorgverlener om duidelijk te maken wat op het gebied van de beroepsuitoefening ligt; om duidelijk te maken waar de professionele grenzen liggen. Dit is wat artikel 2.12 aangeeft. Bij die grenzen gaat het om meer dan om de persoonlijke grenzen van de verpleegkundige of verzorgende. Het verrichten van seksuele handelingen als antwoord op een zorgvraag ligt buiten de professionele grenzen van de beroepsuitoefening, zoals hierboven als gesteld is. 3.3 Wat zeggen de Gedragsregels voor artsen? Het relevante artikel uit de Gedragsregels voor artsen (KNMG, 2002) is artikel II.11: II.11 De arts dringt niet verder door tot de privé-sfeer van de patiënt dan in het kader van de hulpverlening noodzakelijk is. De arts onthoudt zich van contacten van seksuele aard binnen de hulpverlening. Verbale of lijfelijke intimiteiten zijn niet toegestaan. In dit artikel lezen we dat de arts zich onthoudt van contacten van seksuele aard binnen de hulpverlening en van verbale of lijfelijke intimiteiten. Wat contacten van seksuele aard en verbale of lijfelijke intimiteiten inhouden staat niet in de gedragsregels. Omdat het onderwerp seksualiteit toch voor problemen zorgt, heeft de KNMG artikel II.11 van een uitgebreide toelichting voorzien in de uitgave Seksueel contact tussen arts en patiënt: Het mag niet, het mag nooit (KNMG, 2000). Uit deze nadere toelichting bij het artikel uit de gedragsregels blijkt dat het bij seksuele contacten en lijfelijke intimiteiten onder meer gaat om zoenen, het aanraken van genitaliën of borsten in het kader van seksuele opwinding, coïtus en andere vormen van penetratie, maar ook patiënten zich onnodig laten uitkleden, onnodig onderzoek doen aan borsten of genitaliën, of het doen van inwendig onderzoek zonder het gebruik van handschoenen. En dan is er nog de seksuele aantrekkingskracht en verliefdheid. Deze korte opsomming van voorbeelden maakt duidelijk dat het bij het artikel gaat om handelingen van de arts, al dan niet berustend op seksuele opwinding, aantrekkingskracht of verliefdheid, ten opzichte van zijn patiënt (of zijn reactie op gevoelens van de patiënt). De toelichting geeft aan wat onder lijfelijke intimiteiten moet worden verstaan. Toch is de uitdrukking ongelukkig. Als je als patiënt een gezondheidsprobleem hebt in/bij je geslachtsorganen, zal de dokter toch dat gebied moeten bekijken. Zelfs al doet hij dat keurig volgens de regels met handschoenen aan, dan nog kun je dit als patiënt ervaren als een lijfelijke intimiteit. Niet omdat de arts je seksueel benadert, maar 3/6

4 omdat je de arts een deel van je lichaam moet laten bekijken en/of betasten dat je niet aan iedereen zou toestaan. Zo kun je het wassen van de geslachtsdelen van een zorgvrager door een verpleegkundige of verzorgende ook als een lijfelijke intimiteit zien. De term lijfelijke intimiteit is daarom niet eenduidig genoeg om duidelijkheid te geven over wat wel of niet zou mogen. 3.4 Wat zegt de Beroepscode voor psychologen? De Beroepscode voor psychologen (Nederlands Instituut van Psychologen, 2007) heeft een paar artikelen die gaan over seksualiteit in de relatie tussen psycholoog en cliënt. Die artikelen luiden als volgt: III Geen seksuele gedragingen ten opzichte van de cliënt De psycholoog onthoudt zich van seksuele toenadering ten opzichte van zijn cliënt en gaat niet in op dergelijke toenaderingen van diens kant. Hij onthoudt zich van gedragingen die seksueel getint zijn of in het algemeen als zodanig kunnen worden opgevat. III Geen seksuele relatie met de cliënt De psycholoog gaat met zijn cliënt geen seksuele relatie aan tijdens de professionele relatie, of direct aansluitend daaraan. Ook nadien is hij daarin terughoudend. Hetzelfde geldt voor relaties met andere betrokkenen, waarbij sprake is van een aanzienlijk machtsverschil of grote afhankelijkheid, zoals studenten of supervisanten. Ook voor deze artikelen lijkt te gelden dat het gaat om gedragingen die uitgaan van de psycholoog, al dan niet berustend op seksuele opwinding, aantrekkingskracht of verliefdheid, ten opzichte van de cliënt, die zich daardoor geïntimideerd of bedreigd zou kunnen voelen. Dat de positie van de zorgverlener ten opzichte van de zorgvrager het uitgangspunt is zou je kunnen opmaken uit het aansluitende artikel uit de Beroepscode voor Psychologen, namelijk III Dit artikel verwijst naar een mogelijke onevenredige betekenis van de voorgaande professionele relatie bij de ontstane seksuele relatie. In relatie tot de casus lijkt artikel III het meest aangewezen om te gebruiken voor de casus, met name de tweede zin: 'Hij onthoudt zich van gedragingen die seksueel getint zijn of in het algemeen als zodanig kunnen worden opgevat.'indien een vergelijkbare tekst opgenomen zou worden in de Nationale 1 Artikel III luidt: Bij het aangaan van een persoonlijke relatie na het beëindigen van de professionele relatie, vergewist de psycholoog zich ervan dat de voorgaande professionele relatie geen onevenredige betekenis meer heeft. Als het hierbij gaat om een seksuele relatie is de psycholoog er verantwoordelijk voor dat hij desgevraagd kan aantonen dat hij bij het aangaan van deze relatie alle zorgvuldigheid in acht genomen heeft, die van het als professioneel psycholoog verwacht mag worden. 4/6

5 Beroepscode van Verpleegkundigen of Verzorgenden zou de tekst bij een toelichtend bolletje bij artikel 2.12 luiden: dat ik mij onthoud van gedragingen die seksueel getint zijn of in het algemeen als zodanig kunnen worden opgevat. Het is echter de vraag of deze toevoeging in de Nationale Beroepscode de verpleegkundigen en verzorgenden meer houvast zou bieden. Het kader van dit artikel zijn gedragingen die van de verpleegkundige of verzorgende uitgaan. Daar gaat het in de casus echter niet om, maar om seksuele handelingen als zorgvraag. De verpleegkundige of verzorgende heeft ook als uitgangspunt dat zij in de zorgverlening de belangen van de zorgvrager centraal stelt (art. 2.2). Zij zou zich nog steeds af kunnen vragen wat zij nu moet doen. Met andere woorden: net als de zin uit de gedragsregels voor artsen is deze zin uit de beroepscode van psychologen is niet voldoende eenduidig. 4. Conclusie 4.1 Directe aanpassing van de Nationale Beroepscode niet nodig en niet wenselijk Op basis van de vergelijking van de artikelen uit de Nationale Beroepscode van Verpleegkundigen en Verzorgenden, de Gedragsregels voor artsen en de Beroepscode voor Psychologen komt de Commissie Ethiek tot de conclusie dat het niet nodig en niet wenselijk is om de Nationale Beroepscode van Verpleegkundigen en Verzorgenden direct aan te passen naar aanleiding van de casus seksuele handelingen als zorgvraag. Directe aanpassing niet nodig Een directe aanpassing is niet nodig omdat artikel 2.12 van de Nationale Beroepscode op zich voldoende houvast biedt om te beoordelen dat een verpleegkundige of verzorgende het verrichten van seksuele handelingen bij een zorgvrager als antwoord op zijn zorgvraag niet tot haar takenpakket moet rekenen. Het staat weliswaar niet expliciet in dit artikel, maar valt wel uit de formulering op te maken. Het artikel zegt namelijk dat de verpleegkundige/verzorgende in haar relatie met de zorgvrager professionele grenzen in acht neemt. De Gedragsregels voor artsen en de Beroepscode voor psychologen bieden op dit punt niet vanzelfsprekend meer duidelijkheid. Voor beide codes geldt dat de artikelen vooral geschreven zijn vanuit de gedachte dat de arts of psycholoog (on)gewild misbruik van zijn positie zou kunnen maken. Verder zijn de zinnen uit deze codes, die aanknopingspunten zouden kunnen bieden om een grens aan te geven aan handelingen die door een verpleegkundige of verzorgende in het kader van de zorgverlening verricht worden, niet eenduidig of helder genoeg. Directe aanpassing niet wenselijk Daarmee komen we bij het oordeel dat een aanpassing van de Nationale Beroepscode op dit moment ook niet wenselijk is. De Nationale Beroepscode van Verpleegkundigen en Verzorgenden vormt een leidraad is bij het omgaan met ethische vragen en problemen in de beroepsuitoefening. De beroepscode bevat algemene artikelen, waarbij met behulp van bolletjes is aangegeven waaraan je bij een bepaald artikel 5/6

6 kunt/moet denken. De opsomming bij de bolletjes is niet uitputtend. Dat kan ook niet. Het is onmogelijk om alle situaties, die zich in de praktijk kunnen voordoen te vangen in artikelen of toelichtende bolletjes in de beroepscode. Dat moet je ook niet proberen, omdat je daarmee ook geen recht zou doen aan de complexiteit en contextgebondenheid van de praktijk. Verder is het de vraag of de beroepscode per se de aangewezen plaats is om de grenzen van de professionele beroepsuitoefening aan te geven. Om die grenzen aan te geven lijkt het beroepsprofiel een meer aangewezen instrument. Dat maakt dat iedere roep om aanpassing van de beroepscode naar aanleiding van een specifiek casus heel zorgvuldig en met enige terughoudendheid bekeken moet worden. Van tijd tot tijd zal een beroepscode weliswaar herzien moeten worden, maar hij moet ook geruime tijd mee kunnen gaan en niet bij iedere casus herzien worden. 4.2 Uitgebreide toelichting bij artikel 2.12 wenselijk De Commissie Ethiek erkent dat omgaan met aspecten van seksualiteit in de beroepspraktijk, zoals de vraag uit de casus, voor verpleegkundigen en verzorgenden heel lastig kan zijn. Zij is daarom van mening dat een toelichting bij artikel 2.12 en een nadere verkenning van het thema seksuele handelingen als zorgvraag verpleegkundigen en verzorgenden meer handvatten kan bieden dan (alleen) een aanpassing van artikel 2.12 uit de Nationale Beroepscode. In de toelichting kan ingegaan worden op de zorgvraag in relatie tot de grenzen van de beroepsuitoefening; op de persoonlijke en beroepsmatige verantwoordelijkheid van de verpleegkundige en verzorgende en de verhouding daartussen; op wat wel van een verpleegkundige en verzorgende verwacht mag worden in het kader van omgaan met aspecten van seksualiteit van/bij zorgvragers en dergelijke. Een goede omgang met het thema aspecten van seksualiteit vraagt om uitgebreide aandacht voor verschillende aspecten. Daarvoor is een beroepscode niet geschikt. 4.3 Bij herziening van de Nationale Beroepscode nagaan of aanpassing van artikel 2.12 wenselijk is Indien de Nationale Beroepscode vanwege maatschappelijke en beroepsmatige ontwikkelingen op verschillende punten aan herziening toe is, kan ook gekeken worden of het zinvol is om over het verrichten van seksuele handelingen door verpleegkundigen en verzorgenden een toelichtend bolletje op te nemen bij artikel /6