Dat moet kunnen! Of niet? Houding, afspraken en grenzen op het gebied van seksualiteit, relaties en lichaamsbeleving van cliënten Stichting Pedagogisch Sociaal Werk Midden- en Noord-Limburg (PSW)
Aan de lezer Relaties en seksualiteit horen bij het leven van volwassen mensen. Veel mensen met een verstandelijke handicap hebben behoefte aan begeleiding en ondersteuning bij het aangaan en onderhouden van relaties en bij de beleving van seksualiteit. Omdat zij vaak minder weerbaar zijn dan andere mensen en moeilijker hun eigen grenzen kunnen leggen of aangeven. Ouders/vertegenwoordigers en begeleiders hebben daarom een taak en verantwoordelijkheid op dit gebied. Maar juist als het gaat over zaken als seksualiteit en relaties, is het lastig om die taak en verantwoordelijkheid vorm en inhoud te geven. Iedereen heeft immers eigen waarden en normen. PSW (Stichting Pedagogisch Sociaal Werk Midden- en Noord-Limburg) heeft een visie en beleid geformuleerd op het gebied van seksualiteit en relaties. In dit boekje leest u wat onze basishouding is als het gaat om seksualiteit, relaties en lichaamsbeleving van mensen met een verstandelijke handicap, welke afspraken daarover zijn vastgelegd en hoe onze begeleiders daarmee in de praktijk omgaan. Zodat cliënten, ouders/vertegenwoordigers en begeleiders weten waar ze aan toe zijn en hun verantwoordelijkheid waar kunnen maken. Aan de lezer 2 Dat moet kunnen! Of niet?
Visie en uitgangspunten Zorgvisie: de Taak PSW biedt zorg en ondersteuning aan kinderen en volwassenen met een verstandelijke handicap bij wonen, dagbesteding/werken/onderwijs en vrije tijd. Zorg en ondersteuning worden geboden in of vanuit kleinschalige centra midden in de samenleving. PSW wil bevorderen dat mensen met een verstandelijke handicap zoveel mogelijk zelf richting en inhoud kunnen geven aan hun eigen leven. PSW werkt vanuit een houding van respect voor de eigenheid van de kinderen en volwassen cliënten. De vraag van de cliënt staat centraal. Belangrijke uitgangspunten zijn het persoonlijk welzijn van de cliënt; gedeelde verantwoordelijkheid; de cliënt in zijn/haar sociale omgeving; mogelijkheden, talenten en vaardigheden; professionele en betrouwbare organisatie. Deel 1 Basishouding en uitgangspunten PSW eist van medewerkers, stagiaires en vrijwilligers een houding van respect jegens de cliënten, ook op het gebied van seksualiteit, relaties en lichaamsbeleving. PSW heeft daarbij de volgende uitgangspunten mensen met een verstandelijke handicap hebben dezelfde rechten en plichten op het gebied van beleving van seksualiteit als andere mensen; de beleving en privacy van de cliënt staan centraal; er mag nooit sprake zijn van dwang; normen en waarden van de samenleving zijn het referentiekader; daarnaast wordt rekening gehouden met de waarden en normen van de cliënt zelf en ook die van de ouders/vertegenwoordigers en de begeleiders; PSW biedt desgewenst begeleiding bij zaken rondom (de beleving van) seksualiteit en relaties; als de beleving van seksualiteit problemen oplevert voor de cliënt zelf of de omgeving neemt PSW preventieve maatregelen en treedt sturend op; seksualiteit of intieme relaties tussen cliënten enerzijds en medewerkers, stagiaires of vrijwilligers anderzijds zijn niet toegestaan. Dat moet kunnen! Of niet? 3
Wonen en dagbesteding/werk Seksualiteit en intieme relaties zijn onderdeel van het privéleven van de cliënt. Vragen en ondersteuning op het gebied van (beleving van ) seksualiteit en relaties zijn met name aan de orde in de woonsituatie van de cliënt. Seksualiteit en intieme relaties horen niet thuis in de dagbestedings- of werksituatie. Persoonlijk begeleider/begeleiding Veel mensen met een verstandelijke handicap hebben behoefte aan individuele begeleiding op het gebied van seksualiteit en de beleving daarvan. De persoonlijk begeleider van de cliënt van wonen vervult hierin een belangrijke en actieve rol. Hij/zij is alert op de seksuele ontwikkeling en beleving van de cliënt en is verantwoordelijk voor daarop afgestemde begeleiding. Indien nodig, roept hij/zij ondersteuning in van gedragskundigen of externe deskundigen. De begeleider of jobcoach van de dagbesteding vervult in eerste instantie geen actieve rol op het gebied van seksualiteit. Hij/zij is wel alert op eventuele signalen van vragen of problemen op het gebied van seksualiteit en de weerbaarheid van de cliënt. Hij/zij neemt zo nodig contact op met de thuissituatie van de cliënt, de ouders/vertegenwoordigers of de persoonlijk begeleider van wonen, en biedt waar nodig aanvullende ondersteuning. Individueel begeleidingsplan In het individueel begeleidingsplan van de cliënt wordt een zo compleet mogelijk beeld van de cliënt vastgelegd. Seksualiteit, weerbaarheid en relaties zijn daar een onderdeel van. Vragen en/of problemen rondom seksualiteit, lichaamsbeleving, weerbaarheid en relaties komen aan de orde in het plan en afspraken daarover worden vastgelegd in het plan. Privacy PSW werkt op basis van gedeelde verantwoordelijkheid met de cliënt zelf en de ouders/verwanten. PSW spreekt ook wel van werken in de driehoek. Bij vragen/problemen op het gebied van seksualiteit ligt de privacy van cliënten meestal gevoeliger dan bij andere ondersteuningsvragen. Indien nodig of wenselijk, overlegt PSW over vragen of problemen op het gebied van seksualiteit met ouders/vertegenwoordigers, op voorwaarde dat de cliënt daarmee instemt. Wanneer echter het welbevinden van de cliënt of van diens omgeving naar de mening van PSW geschaad dreigt te worden, kan van deze regel worden afgeweken. Deel 1 4 Dat moet kunnen! Of niet?
De praktijk Voorlichting Ouders/vertegenwoordigers en begeleiders hebben een verantwoordelijkheid op het gebied van goede seksuele voorlichting aan mensen met een verstandelijke handicap. De eerste verantwoordelijkheid ligt in principe bij de woonsituatie van cliënten, dat wil zeggen bij de ouders/vertegenwoordigers of de persoonlijk begeleider van wonen. Seksuele voorlichting is gericht op het ontwikkelen en in stand houden van gezond seksueel gedrag en seksuele weerbaarheid en preventie van seksueel misbruik. Afhankelijk van de individuele cliënt wordt voorlichting gegeven over: het (eigen) menselijk lichaam; relaties; beleving van seksualiteit; normen en waarden; risico s, zoals seksueel misbruik, seksueel overdraagbare aandoeningen en ongewenste zwangerschap; en anticonceptiemiddelen. Voorlichting wordt bij voorkeur gegeven in een vertrouwelijke en ontspannen sfeer en omgeving. Afhankelijk van de individuele cliënt, worden bepaalde aspecten van de voorlichting regelmatig herhaald. Lichaamsverzorging Lichaamsverzorging en lichaamsbeleving hebben invloed op elkaar. Hoe iemand het eigen lichaam ervaart, wordt mede beïnvloed door hoe anderen ermee omgaan. Een deel van de cliënten van PSW heeft (veel) lichamelijke verzorging nodig. Respect van de kant van de begeleider voor de intimiteit en beleving van de cliënt is dan van groot belang. Dit wordt mede bewaakt door aandacht voor de weerbaarheid van de cliënt (hoe kan hij/zij aangeven wat wel/niet als prettig wordt ervaren) en het maken en vastleggen van goede afspraken tussen de cliënt en de begeleider(s) over die verzorging en over de grenzen van betrokkenen. Aanraken Aandacht en genegenheid kunnen op verschillende manieren worden geuit. Elkaar aanraken is één manier, bijvoorbeeld door de ander even op de schouder te kloppen, te omarmen of te knuffelen. Dat geldt zowel voor de omgang Deel 2 Dat moet kunnen! Of niet? 5
tussen medewerkers (en stagiaires en vrijwilligers) en cliënten als tussen cliënten onderling. Vooral bij cliënten die zich niet of niet goed verbaal kunnen uiten, zullen medewerkers (en stagiaires en vrijwilligers) makkelijk overgaan tot lichamelijk contact en dat geldt ook bij omgang tussen cliënten onderling. Het is goed daarvoor ruimte te bieden. Maar niet iedereen vindt het prettig om aangeraakt te worden. Ook hier hebben medewerkers (en stagiaires en vrijwilligers) aandacht voor de weerbaarheid van cliënten en stimuleren die zo goed mogelijk. Het is belangrijk om stil te staan bij de beleving van de individuele cliënt en ervoor te zorgen dat diens grenzen niet worden overschreden. Medewerkers (en stagiaires en vrijwilligers) stimuleren daarnaast ook cliënten om rekening te houden met de wensen en weerstanden van de ander. Vriendschap en verliefdheid Vriendschap en verliefdheid kunnen verwarrende gevoelens oproepen. Het is de taak van de persoonlijk begeleider om de situatie en gevoelens zo nodig bespreekbaar te maken en de cliënt ondersteuning te bieden. De eigen beleving van de cliënt en diens vriend(in) staan daarbij centraal. (Intieme) relaties De cliënt bepaalt in principe zelf of en met wie hij/zij intieme relaties aangaat. Een relatie met een medewerker, vrijwilliger of stagiaire van PSW is uitgesloten. PSW treedt bovendien sturend op in de situatie dat een cliënt een sterk ongelijkwaardige relatie aangaat of heeft met een andere persoon binnen of buiten de stichting. Veel cliënten hebben begeleiding of ondersteuning nodig bij het aangaan of onderhouden van (intieme) relaties. De persoonlijk begeleider heeft daar een taak in, evenals de ouders/vertegenwoordigers. PSW streeft er steeds naar dat betrokkenen op één lijn zitten. Dit om te voorkomen dat de cliënt tegenstrijdige adviezen krijgt. Vrijen/geslachtsgemeenschap Met vrijen en geslachtsgemeenschap wordt bedoeld: lichamelijk contact met erotische bedoelingen. Het onderwerp vrijen/geslachtsgemeenschap heeft uitsluitend betrekking op de woonsituatie. Vrijen en geslachtsgemeenschap horen niet thuis in de dagbestedings- of werksituatie of in een andere openbare omgeving. Vrijen en geslachtsgemeenschap is een geaccepteerde seksualiteitsbeleving. Er hoeft geen sprake te zijn van een duurzame relatie en de cliënt kan desgewenst wisselende contacten onderhouden. 6 Dat moet kunnen! Of niet?
PSW heeft wel een aantal voorwaarden geformuleerd, die door de persoonlijk begeleider nadrukkelijk worden bewaakt: er is geen sprake van dwang het gaat om een (of meer) gelijkwaardige relatie(s); het gedrag is niet storend voor de omgeving; vrijen/geslachtsgemeenschap met medewerkers, vrijwilligers en stagiaires van PSW is niet toegestaan; de persoonlijk begeleider biedt de cliënt indien nodig begeleiding; de cliënt moet op de hoogte zijn van voorbehoedsmiddelen en daarover kunnen beschikken; de cliënt moet op de hoogte zijn van risicovol gedrag en van seksueel overdraagbare aandoeningen (SOA). Masturbatie Het onderwerp masturbatie heeft met name betrekking op de woonsituatie van cliënten. Masturbatie in de dagbestedings- of werksituatie is of in een andere openbare omgeving is ontoelaatbaar. Binnen PSW wordt masturbatie beschouwd als een normale vorm van seksualiteitsbeleving. Het behoort tot de taak van begeleiders om cliënten te leren dat ze zich daarvoor terugtrekken in de eigen kamer, toilet of badkamer en erop toe te zien dat de cliënt zich in de praktijk ook afzondert. Een cliënt die excessief masturbeert en daardoor het risico loopt van zelfbeschadiging, heeft extra begeleiding nodig. Pornografie Via internet, film, TV en tijdschriften is pornografie toegankelijk voor cliënten. In de dagbestedings- en werksituatie is pornografie niet toegestaan. In de woonsituatie onderneemt PSW geen actie tegen het gebruik van pornografie, mits deze binnen de grenzen van de maatschappelijke acceptatie blijft. Voorwaarden zijn wel dat de cliënt met de porno op de eigen kamer blijft en er geen anderen bij betrekt. Het gevaar bestaat dat cliënten pornografie opvatten als de algemeen geldende realiteit en daar hun gedrag op afstemmen. De begeleiders zijn alert op signalen die daarop wijzen. De persoonlijk begeleider heeft de taak daarover te praten met een cliënt die belangstelling heeft voor pornografie. Deel 2 Dat moet kunnen! Of niet? 7
Prostitutie Cliënten kunnen in principe een prostituee bezoeken of ontvangen. Voor deze situatie hanteert PSW dezelfde voorwaarden als die zijn geformuleerd voor vrijen/geslachtsgemeenschap. Indien gewenst, kan PSW bemiddelen bij het leggen van contacten met een persoon die seksuele diensten aanbiedt en die betrouwbaar is en gericht op mensen met een handicap (bijvoorbeeld SAR, Stichting Alternatieve relatiebemiddeling). Het uitoefenen van prostitutie, dat wil zeggen het aanbieden van seksuele diensten aan anderen in ruil voor een (financiële) beloning, acht PSW voor cliënten ontoelaatbaar. Anticonceptie PSW acht het van belang om open te praten over de kans op ongewenste zwangerschap en het gebruik van voorbehoedsmiddelen. De verantwoordelijkheid voor het wel of niet gebruiken van een voorbehoedsmiddel ligt bij de cliënt. Als de cliënt niet in staat is een weloverwogen keuze te maken, voert de persoonlijk begeleider overleg met de ouders/ vertegenwoordiger, met instemming van de cliënt. De keuze van het type voorbehoedsmiddel hangt onder meer af van de zelfredzaamheid van de cliënt. Sterilisatie kán, in bepaalde situaties en onder bepaalde voorwaarden, een geschikt middel zijn om zwangerschap te voorkomen. Sterilisatie gebeurt alleen met toestemming van de cliënt of, indien hij/zij wilsonbekwaam is, van de wettelijke vertegenwoordiger. Een arts bepaalt uiteindelijk of de ingreep plaatsvindt en is verantwoordelijk voor de uitvoering en medische begeleiding. Abortus Wanneer een cliënt ongewenst zwanger is en binnen de grenzen van de wet een abortus wil, dan verleent PSW de gewenste ondersteuning. De uitvoering en medische begeleiding zijn de verantwoordelijkheid van een arts/medisch specialist. Seksueel overdraagbare aandoeningen (soa s) PSW acht het van belang om open te praten over soa s ofwel geslachtziektes en over het gebruik van bijvoorbeeld condooms ter bescherming. De cliënt bepaalt uiteindelijk zelf of hij/zij een condoom gebruikt en of hij/zij zich laat behandelen in geval van een soa. PSW neemt wel de verantwoordelijkheid daarin sturing te geven aan de cliënt. Als de cliënt niet in staat is een weloverwogen keuze te maken, overlegt de persoonlijk begeleider met de ouder/vertegenwoordiger, met instemming van de cliënt. 8 Dat moet kunnen! Of niet?
Seksueel misbruik Onder seksueel misbruik wordt verstaan: alle seksueel getinte aandacht en/of contacten die door de cliënt niet gewenst zijn. Seksueel misbruik van cliënten kan gebeuren door andere cliënten van PSW, door medewerkers, vrijwilligers of stagiaires van PSW of door personen buiten PSW, zoals familie of andere hulpverleners. Seksueel misbruik wordt door PSW nooit getolereerd! PSW heeft een meldingsplicht waar het gaat om verdenking van seksueel misbruik. In de situatie van verdenking van seksueel misbruik maakt PSW daarvan altijd melding bij de politie en bij de Inspectie van de Gezondheidszorg. Medewerkers van PSW zijn alert op seksueel misbruik en op signalen die (kunnen) wijzen op seksueel misbruik. Kinderwens De ondersteuning van cliënten met een kinderwens begint met voorlichting en oordeelsvorming over seksualiteit, anticonceptie en ouderschap, liefst nog voor de kinderwens concreet is geworden. PSW erkent de risico s van ouderschap van mensen met een verstandelijke handicap en voert een ontmoedigingsbeleid met betrekking tot cliënten met een kinderwens. Doel is om voorspelbaar leed te voorkomen bij de betreffende moeder (of ouders) en het ongeboren kind. De beslissing om al of geen kinderen te krijgen ligt bij de cliënt zelf. Indien de cliënt niet in staat is om een weloverwogen keuze te maken, overlegt de persoonlijk begeleider met de ouders/vertegenwoordiger, tenzij de cliënt nadrukkelijk aangeeft daartegen bezwaren te hebben. PSW laat zich daarbij dan wel ondersteunen en toetsen door een professionele organisatie. Zwangerschap Tijdens de zwangerschap en ook na de geboorte van het kind biedt PSW desgevraagd en waar mogelijk intensieve begeleiding aan de cliënt. PSW werkt zo goed mogelijk samen met andere zorgverleners en de omgeving van de cliënt. In de situatie dat de cliënt zwanger is of het kind reeds geboren is en PSW de inschatting maakt dat het (ongeboren) kind gevaar loopt, wordt de situatie preventief aangemeld bij Bureau Jeugdzorg. Deel 2 3 Dat moet kunnen! Of niet? 9
Waarborgen Weerbaarheid Hét middel om gezond (seksueel) gedrag te bevorderen en seksueel misbruik te voorkomen, is naast het geven van seksuele voorlichting het vergroten van de weerbaarheid van cliënten. Wie op tijd en duidelijk nee durft te zeggen of om hulp durft te vragen, is minder kwetsbaar. PSW besteedt veel aandacht aan het vergroten van de weerbaarheid van cliënten, onder meer door gerichte cursussen aan te bieden. Cliënten leren met name om zich bewust te worden van hun eigen lichaam, behoeftes en grenzen, en daarvoor zelf op te komen. Gedrag en omgangsvormen Omgangsvormen spelen in de dagelijkse praktijk een belangrijke rol en bepalen voor een groot deel de kwaliteit van zorg en van arbeid. Goede omgangsvormen in de woon- en werksituaties zijn bovendien een belangrijke voorwaarde voor gezond seksueel en ander gedrag. Het spreekt vanzelf dat begeleiders het goede voorbeeld geven, als het gaat om omgangsvormen. PSW heeft een aantal gedragsregels opgesteld voor medewerkers en vastgelegd in het boekje: Doen en Laten. Daarnaast heeft PSW een aantal attituderegels voor medewerkers van PSW opgesteld en opgenomen in het boekje Wikken en Wegen. Teamleiders zorgen voor een werkklimaat waarin medewerkers openlijk kunnen praten over seksualiteit en vragen op dat gebied van de cliënten. Daarnaast wordt van medewerkers verwacht dat zij oog hebben voor vragen op het gebied van seksualiteit en voor signalen van ongewenst seksueel gedrag of seksueel misbruik. Professionele werkwijzen PSW zet instrumenten in als intervisie, coaching (individueel en in teamverband) en scholing. PSW werkt op basis van professionele methodieken, bijvoorbeeld op het gebied van seksuele voorlichting en begeleiding cliënten met een kinderwens. Desgewenst worden ondersteuningsmiddelen ingezet van het Info- en ondersteuningscentrum cliënten (IOC). 10 Dat moet kunnen! Of niet?
Beleid seksualiteit PSW heeft beleid geformuleerd inzake seksualiteit van cliënten met een verstandelijke handicap en dit beleid vastgelegd in een notitie. Met het oog op de kwetsbaarheid van de cliënten gaat veel aandacht uit naar het voorkomen van seksueel misbruik. Bij de notitie is onder meer een lijst opgenomen met lichamelijke, somatische, psychische en gedragssignalen die kunnen wijzen op seksueel misbruik. Protocollen seksueel misbruik PSW heeft verschillende protocollen Vermoeden van Misbruik en Mishandeling van cliënten. In die protocollen staat stap voor stap staat beschreven wat er moet gebeuren in de situatie van (het vermoeden van) misbruik van cliënten. Vertrouwenspersoon Cliënten, ouders/vertegenwoordigers en medewerkers die vragen of problemen rondom de seksualiteit van cliënten van PSW signaleren, kunnen terecht bij de persoonlijk begeleider van de betreffende cliënt of bij de teamleider. In de situatie dat zo n contact niet wenselijk is of niet het gewenste resultaat oplevert, kunnen mensen terecht bij de cliëntenvertrouwenspersoon van PSW. Haar naam en telefoonnummer staan op vrijwel alle publicaties van PSW en ook op onze website vermeld. Commissie ethiek Vragen rondom seksualiteit van mensen met een verstandelijke handicap zijn niet altijd even gemakkelijk te beantwoorden. PSW heeft een interne commissie Levensbeschouwing en Ethiek. De commissie denkt mee over ethische vragen van ouders/vertegenwoordigers en medewerkers. Vragen om advies kunnen worden ingediend via de teamleider. Deel 3 3 Dat moet kunnen! Of niet? 11
PSW (Pedagogisch Sociaal Werk Midden- en Noord-Limburg) Bezoekadres Charles de Gaullestraat 21, 6049 HB Roermond Postadres Postbus 420, 6040 AK Roermond Telefoon 0475 47 44 00 Telefax 0475 47 44 01 E-mail info@pswml.nl Website www.pswml.nl www.mijnpsw.nl Cliëntenvertrouwenspersoon Mevrouw Marlies Kunnen Telefoon 06 22 38 97 45 MEER WETEN? Dit boekje bevat informatie op hoofdlijnen. Heeft u na het lezen van dit boekje nog vragen? U kunt altijd terecht bij de (persoonlijk) begeleider of bij de teamleider. Uitgave 2010 Stichting Pedagogisch Sociaal Werk Midden- en Noord-Limburg (PSW) Grafische verzorging Hoenen&vanDooren, Creatieve Communicatie, St. Odiliënberg