Stichting E-hulp.nl 020-6884981 Van Diemenstraat 92 1013 CN Amsterdam www.e-hulp.nl info@e-hulp.nl Deze scriptie is aangemeld voor de Scriptieprijs Online Hulp 2012. Een overzicht van alle scripties over hulpverlening via internet is te vinden op http://www.e-hulp.nl/scriptieprijs. Wij wensen u veel leesplezier. De Scriptieprijs is een initiatief van stichting E-hulp.nl, kennis- en adviescentrum voor online hulpverlening. E-hulp.nl adviseert instellingen uit Zorg en Welzijn bij het ontwikkelen en implementeren van online hulpverlening. Wij houden al het nieuws bij over online hulpverlening, hebben een handboek online hulpverlening geschreven, faciliteren een linkedin groep en een Netwerk Online Hulp en organiseren jaarlijks het Congres Online Hulp.
JurisLeges.com Jurisdictie en toepasselijk recht bij internationale verkeersongevallen Gersom Tobias Poot Student 0674958 12-8-2012
Inhoud Inhoud... 1 Copyright... 7 English summary... 8 Lijst van afkortingen... 9 Voorwoord...12 Woord van dank...13 Hoofdstuk 1. Vraagstelling en opzet...14 1.1 Internationaal privaatrecht...14 1.1.1 Definitie...14 1.1.2 Private international law. What s in a name?...14 1.2 Verkenning van het probleem...15 1.2.1 De nationale IPR-vragen...16 1.2.2 Het nationale aan internationaal privaatrecht...16 1.2.3 Eilandjes van nationaal IPR...17 1.2.4 Tekortkomingen van nationale antwoorden...18 1.2.5 De internationale IPR-vragen...19 1.3 Probleemstelling en onderzoeksvragen...20 1.3.1 Het idee...20 1.3.2 Probleemstelling...21 1.3.3 Onderzoeksvragen 1 t/m 5: Applicatie en nationale informatie...21 1.3.4 Onderzoeksvragen 6 t/m 9: Doelgroep en praktijkoplossingen...22 1.3.5 Onderzoeksvragen 10 t/m 13: Gebruikersonderzoek en test...23 1.3.6 Onderzoeksdoelen...23 1.4 Afbakening...24 1.5 Methodologie...25 1.5.1 Methode 1. Literatuuronderzoek...25 1.5.2 Methode 2. Interviews...26 1.5.3 Methode 3. Rechtsvergelijking...27 1.5.4 Methode 4. Testen...28 1
1.5.5 Methode 5. Gebruikersonderzoek...28 1.5.6 Methode 6. Internetonderzoek...28 1.5.7 Opbouw van het onderzoek...29 Hoofdstuk 2. De praktijk...30 2.1 Gebruikers van het IPR...30 2.1.1 Justitiabelen...30 2.1.2 Advocaten...33 2.1.3 Rechters...34 2.2 Suggesties en systeemeisen...37 Hoofdstuk 3. Jurisleges, een mogelijke oplossing...39 3.1 Nationale input in de vorm van lawtrees...39 3.1.1 Vorm en werking van lawtrees...40 3.1.2 De plaats van lawtrees en JurisLeges binnen de rechtsinformatica...44 3.1.3 Vullen en updaten van het systeem in de toekomst...49 3.2 Werking van de webapplicatie...56 3.2.1 Nationaal IPR interpreteren en verwerken...56 3.2.2 Effectief koppelen...56 3.2.3 Minimale feedback van de gebruiker...57 3.2.4 Antwoorden op de internationale IPR-vragen...58 3.2.5 Het principe van Relevant Jurisdictions...58 3.2.6 De simulatie...59 3.3 Toevoegen van nationaal IPR met betrekking tot internationale verkeersongevallen...61 3.3.1 Toegevoegd IPR ter beantwoording van IPR-I...61 3.3.2 Toegevoegd IPR ter beantwoording van IPR-II...62 3.3.3 De geografische reikwijdte van het prototype...63 3.3.4 EEX en EVEX...64 3.3.5 Nationale wetgeving...65 3.3.6 HVV en Rome II...65 2
Hoofdstuk 4. Test en gebruikerservaring...68 4.1 Correctheid van de geproduceerde antwoorden...68 4.2 Begrijpelijkheid van antwoorden en vragen...68 4.3 Gevolgen van (on)begrijpelijkheid...69 Hoofdstuk 5. Vergelijking van oplossingen en doelgroep...70 5.1 Aangrenzende ideeën en oplossingen...70 5.2 Vergelijking van oplossingen...71 5.2.1 Juridische beslisbomen en stappenplannen...72 5.2.2 Toegankelijk maken en evt. vertalen van juridische informatie...72 5.2.3 Personen of instanties die antwoord geven op vragen naar buitenlands recht (waaronder buitenlands IPR)...73 5.2.4 Vergelijking met JurisLeges...73 5.3 Doelgroep van JurisLeges...74 5.3.1 De voordelen van verruiming van de kennisscope...74 5.3.2 Justitiabelen...75 5.3.3 Advocaten...76 5.3.4 Rechters...78 5.3.5 De doelgroep...79 Hoofdstuk 6: Conclusie...81 6.1 Doelgroep en resultaten...81 6.1.1 OV 6: Voor welke gebruikers van het IPR is kennis van internationaal IPR van nut?...82 6.1.2 OV 10: Zijn de door JurisLeges gegenereerde antwoorden juist?...83 6.1.3 OV 11: Is de applicatie duidelijk en de gebruikte taal begrijpelijk?...83 6.1.4 OV 12: In hoeverre is het antwoord op OV 12 bepalend voor de vraag... of de gegenereerde antwoorden adequaat zijn?...83 6.1.5 OV 7: Welke methoden zijn er nu om het internationale perspectief te kennen?...83 6.1.6 OV 8: Wat zijn de voor- en nadelen van het gebruik van JurisLeges... t.o.v. de conventionele manier van werken?...84 6.1.7 OV 9: Wie behoort op welke wijze tot de doelgroep van JurisLeges?...84 3
6.2 Werking van het prototype en toegevoegd IPR...86 6.2.1 OV 3: In hoeverre is het idee nieuw?...86 6.2.2 OV 1: Is het technisch mogelijk een online applicatie te maken die nationaal IPR kan interpreteren,... verwerken, op een effectieve koppelen en aan de hand van minimale feedback van de gebruiker antwoorden kan... formuleren op de internationale IPR-vragen, rekening houdend met alle relevante jurisdicties?...86 6.2.3 OV 2: Hoe kan worden bepaald wat de relevante jurisdicties zijn?...87 6.2.4 OV 4: Welke nationale informatie moet worden toegevoegd voor een werkend prototype?...87 6.2.5 OV 5: Op welke wijze en in welke vorm kan deze nationale informatie het beste worden toegevoegd?...88 6.3 Probleemstelling en onderzoeksdoelen...89 6.3.1 Onderzoeksdoelen...90 6.4 Kritiek en aanbevelingen...91 6.4.1 Technische aanbevelingen...91 6.4.2 Begrijpelijkheid, taal en interpretatie....92 6.4.3 Kritiek op het onderzoek zelf...93 Hoofdstuk 7. Referenties...94 7.1. Literatuur...94 7.2. Jurisprudentie... 100 7.2.1 Australië... 100 7.2.2 Canada... 100 7.2.3 Europa... 100 7.2.4 Nederland... 100 7.2.5 Verenigd Koninkrijk... 100 7.2.6 Verenigde Staten... 100 Appendix A. Aantekeningen van interviews... 101 A1 Mensen uit het bedrijfsleven... 101 A1.1 Vragen aan mensen uit het bedrijfsleven... 101 A1.2 Extra vragen aan verzekeringsexperts... 101 A1.3 Radek Kuba... 101 A1.4 Jan Mulder... 102 4
A1.5 Theo Nadorp... 104 A2 Advocaten... 105 A2.1 Vragen aan advocaten... 105 A2.2 Wouter Seinen... 105 A2.3 Hans Schep... 107 A3 Rechters... 113 A3.1 Vragen aan rechters... 113 A3.2 mr. P.A. Koppen... 113 A3.3 Professor mr. M.J.A.M. Ahsmann... 115 A3.4 mr. J.F. de Heer en mr. A.N. van Zelm van Eldik... 116 Appendix B. Stappenplan rechtsmacht in internationale competentiekwesties (civiel)... 119 Appendix C. Uitleg LawTrees (uitdraai van www.lawtree.org)... 124 Appendix D. LawTrees van toegevoegd IPR.... 131 D1 Algemene vragen... 131 D2 EEX... 133 D3 EVEX... 138 D4 ZPO... 142 D5 Rv... 142 D6 HVV... 143 D7 Rome II... 147 Appendix E. Gebruikersgebied van het prototype... 150 Appendix F. Test en gebruikersonderzoek... 152 F1 Studentencases... 152 F2 Bestaande casus: bindend advies... 154 F3 Gebruikersonderzoek... 156 F3.1 Opdracht proefpersonen - Nederlands... 156 F3.2 Opdracht proefpersonen - Engels... 157 F3.3 Resultaten niet-juristen... 158 F3.4 Resultaten rechtenstudenten... 162 5
F4 Door mij bedachte cases... 166 F4.1 Nederlandse casus... 166 F4.2 Duitse casus... 166 6
Copyright 1. Alle rechten, direct of indirect, op (onderdelen van) de projecten die in deze scriptie staan beschreven of hiermee in verbinding staan, zoals applicaties, webpagina s en aanverwante software en andere documenten van welke aard dan ook, komen slechts toe aan de maker ervan. 2. Alles wat door de schrijver van deze scriptie is gemaakt of geuit, in welke vorm dan ook, dat niet in deze scriptie staat of als bijlage is aangehecht, maakt er geen onderdeel van uit. 3. Alle ideeën die door de schrijver van deze scriptie zijn geuit, in deze scriptie of daarbuiten, in welke vorm dan ook, zullen niet door de universiteit of lezers van de scriptie worden gebruikt of juridisch worden vastgelegd. 4. Bij het kopiëren van (onderdelen van) deze scriptie zal er altijd voor worden gezorgd dat deze regels mee worden gekopieerd. 7
English summary Unlike the name suggests, Private International Law (PIL) is not international law, but in many respects a national matter. Judges, lawyers, and litigants involved in international legal disputes need to know which courts have jurisdiction and which law should be applied. These are international PIL-questions. Unfortunately legal experts can only answer the international questions regarding their own legal systems. To solve the whole PIL-puzzle, these national answers need to be combined to yield international answers. JurisLeges is an online tool that finds these international answers. JurisLeges stands for Jurisdiction ( Juris ) and applicable law ( Leges ). With feedback from the user, the tool simulates the analyses of the questions regarding jurisdiction and choice of law from the viewpoint of all relevant jurisdictions. Usually these are the countries for which factual and legal indications in the case exist. To find the international answers, JurisLeges combines the national PIL-rules. These rules are added to the system in the form of lawtrees. These are decision trees that can be interpreted and combined by a computer, but also read and modified by a human. The amount of feedback that the user has to give, is kept low, because the tool uses the same information (e.g. defendant's residence), to search through multiple laws, treaties, and regulations. The idea of JurisLeges is unique. Lawyers and judges have other ways to know PIL-rules of other countries, but their current methods are slow, expensive, and less effective. If feedback is given according to the case, JurisLeges provides the right answers. Although the current (legal) language of the website could still cause people to give the wrong feedback, this problem can be easily solved by changing the lawtrees. JurisLeges shows that it is possible to create an online tool that adequately solves the complete PIL-puzzle for judges, lawyers, and litigants involved in international legal disputes. It also shows that is it possible for a computer to interpret, combine, and apply private international law. 8
Lijst van afkortingen Ab. Aanbeveling (zie paragraaf 6.4) A.C. Law Reports, Appeal Cases a.d.h.v. aan de hand van art. artikel artt. artikelen BW Burgerlijk Wetboek (Nederlands) CBR case-based reasoning C.L.R. Commonwealth Law Reports (Australië) CMR Convention Relative au Contrat de Transport International de Marchandises par Route, ofwel: Verdrag betreffende de overeenkomst tot internationaal vervoer van goederen over de weg (CMR), ondertekend te Genève op 19 mei 1956, zoals gewijzigd bij het protocol van Genève van 5 juli 1978. dhr. de heer d.m.v. door middel van d.w.z. dat wil zeggen DRiG Deutsches Richtergesetz (Duitse rechterswet) e.e.a. een en ander EEX EEG-Executieverordening. Ook wel, Brussel I, of Verordening (EG) Nr. 44/2001 van de Raad van 22 december 2000 betreffende de rechterlijke bevoegdheid, de erkenning en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken. 1 Met de afkorting wordt altijd de verordening bedoeld (en niet het verdrag), tenzij anders vermeld. e.g. exempli gratia (for example) EG Europese Gemeenschap EJN Europees justitieel netwerk in burgerlijke en handelszaken EVEX Verdrag betreffende de rechtelijke bevoegdheid en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken. Ook wel, parallelverdrag, of Verdrag van Lugano. EU Europese Unie evt. Eventueel HIT(s) Human Intelligence Task(s) HR Hoge Raad (der Nederlanden) HvJ Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen HVV Haags Verdrag Verkeersongevallen 1971, (verdrag inzake de wet welke van toepassing is op verkeersongevallen op de weg;; s-gravenhage, 4 mei 1971) i.c. in casu 1 Bij de namen van wetten, verdragen en verordeningen is, waar mogelijk, uitgegaan van de Ars Aequi Weteditie Internationaal Privaatrecht zevende editie. 9
i.c.m. in combinatie met IJI Internationaal Juridisch Instituut IP Internet Protocol, alleen gebruikt in de samenvoeging IP-adres. IPR Internationaal privaatrecht IPR 1, IPR 2, IPR 3 worden in paragraaf 1.2.1 gedefinieerd als de nationale IPR-vragen. IPR-I, IPR-II, IPR-III worden in paragraaf 1.2.5 gedefinieerd als de internationale IPRvragen. ISO Internationale Organisatie voor Standaardisatie. Geen afkorting, maar afgeleid van het Griekse woord isos, hetgeen gelijk betekent. i.v.m. in verband met JKS juridisch kennissysteem Jur. Jurisprudentie Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen jº juncto (in verbinding met) K.O.G. Kamerlingh Onnes Gebouw, (de rechtenfaculteit in Leiden) LJN Landelijk Jurisprudentie Nummer m (in combinatie met een nummer, bijvoorbeeld m1 ) onderzoeksmethode. De methodes zijn gedefinieerd in paragraaf 1.5, methodologie. m.b.t. met betrekking tot m.i. mijns inziens m.n. met name m.nt. met noot van mr. meester (in de rechten) m.u.v. met uitzondering van mw. mevrouw n.a.v. naar aanleiding van NIPR Nederlands Internationaal Privaatrecht (tijdschrift) NJ Nederlandse Jurisprudentie nr. nummer OV Onderzoeksvraag PbEG Publicatieblad van de Europese Gemeenschap PbEU Publicatieblad van de Europese Unie PIL Private International Law (Engelse vertaling van IPR) PS Probleemstelling Rome II Verordening (EG) nr. 864/2007 van het Europees Parlement en de Raad van 11 juli 2007 betreffende het recht dat van toepassing is op niet-contractuele verbintenissen Rv (Nederlands) Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering S.C.R. Supreme Court Reports (Canada) 10
SE (in combinatie met een nummer, bijvoorbeeld SE 1 ) systeemeis. Drie (aanvullende) systeemeisen komen terug in paragraaf 2.2. Paragraaf t.o.v. ten opzichte van t/m tot en met TMCS Traitements mécano-chimiques des surfaces (SA) TNT Thomas Nationwide Transport U.S. United States Reports VS Verenigde Staten van Amerika WIPR (Belgisch) Wet houdende het Wetboek van internationaal privaatrecht 2 ZPO Zivilprozessordnung (Duits wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering) ZNAV Zuid Nederlandse Aannemers Vereniging zgn. zogenaamde 2 Te vinden op <staatsbladclip.zita.be/staatsblad/wetten/2004/07/27/wet-2004009511.html>. 11
Voorwoord Voor u ligt de masterscriptie waarmee ik mijn studententijd afsluit. Voor een afstudeerscriptie is het uiteindelijk een groot document geworden, maar toch vormt het slechts een klein onderdeel van mijn afstuderen. Het leeuwendeel van het werk dat is verricht, is in de scriptie niet terug te vinden. Waarom dan toch de keuze voor een afstudeerproject in plaats van alleen een scriptie? De eerste vier jaar van mijn studententijd heb ik me naast rechten beziggehouden met technische natuurkunde. Deze achtergrond aan de TU Delft zorgt ervoor dat ik op de rechtenfaculteit soms anders tegen dingen aankeek. Natuurkunde is zeer abstract en systematisch, maar ook juridische regels bevatten een zekere systematiek. Ditmaal echter een maatschappelijke. Het doen van regulier juridisch (literatuur)onderzoek is me altijd goed afgegaan en de vakken waarin dit nodig was werden dan ook hoog beoordeeld. Voor mijn bachelorscriptie kreeg ik bijvoorbeeld een 9. Het document is hierna (o.a.) gepubliceerd in de Hall of Fame op de website van de universiteit. Toch besloot ik dat ik bij mijn afstuderen iets anders wilde doen. Ik wilde de juridische problemen niet langer alleen beschrijven, maar ook proberen op te lossen. Daarnaast wilde ik de systematiek van juridische regels proberen tastbaar te maken. Internationaal Privaatrecht bleek het aangewezen rechtsgebied hiervoor. 3 Dit heeft drie redenen. 1. Het rechtsgebied is (zeer) systematisch. 2. Zover ik dit kan (en kon) bezien, gaan verschillende bronnen van internationaal privaatrecht vaak uit van dezelfde feitelijk-juridische omstandigheden. Hierdoor kan een computer aan de hand van dezelfde feiten meerdere wetten, verdragen of verordeningen toepassen. 3. Het internationaal privaatrecht is een nationaal rechtsgebied, terwijl het internationale vragen dient op te lossen. Het daadwerkelijk internationaliseren van internationaal privaatrecht, is iets wat een computer wellicht beter kan dan een mens. Met name de laatste reden heeft geleid tot de ontwikkeling van JurisLeges. Voor de onvoorbereide lezer zal de derde reden op dit moment moeilijk te begrijpen zijn, maar in de loop van de scriptie zal één en ander snel duidelijk worden. JurisLeges is een samentrekking van de woorden Jurisdiction en Leges. De vraag naar jurisdictie, ofwel internationale bevoegdheid van een nationale rechter om over een bepaald geschil te oordelen, wordt in de scriptie gedefinieerd als de eerste vraag van internationaal privaatrecht. De tweede vraag gaat over het recht dat deze rechter, indien bevoegd, behoort toe te passen. 4 JurisLeges moest voor gebruikers overal ter wereld toegankelijk worden. Een internetapplicatie lag dus voor de hand. Aanvankelijk had ik echter nooit iets gedaan met programmeren voor internet. Tegelijk met 3 Zie voor een definitie van dit rechtsgebied paragraaf 1.1.1. 4 Zie voor deze vragen vanuit nationaal en internationaal perspectief respectievelijk 1.2.1 en 1.2.5. 12
mijn laatste vakken, leerde ik daarom een aantal programmeertalen en methoden. 5 Tijdens de ontwikkeling van JurisLeges is steeds geprobeerd om rekening te houden met alle eisen die het internationaal privaatrecht stelt. Uiteindelijk heeft dit geleid tot een prototype. Bij internationale verkeersongevallen blijkt deze in staat om een lijst te genereren van alle internationaal bevoegde rechters en het recht dat door hen dient te worden toegepast. Zodoende doet JurisLeges haar naam dus eer aan. Woord van dank Heel graag zou ik een aantal mensen willen bedanken voor hun bijdrage aan de totstandkoming van JurisLeges en deze scriptie. In de eerste plaats zijn dit mijn begeleiders dhr. Van den Herik en mw. Van der Hof. Ik heb mijn begeleiding ervaren als betrokken en vriendelijk. Daarnaast was ik zeer tevreden over de snelheid waarmee een tussenversie van mijn scriptie kon worden nagekeken. Ik wil ook de overige leden van mijn afstudeercommissie mw. Van den Berg en dhr. Oerlemans bedanken voor hun extra feedback, waardoor ik het beste uit de scriptie kon halen. Ik wil dhr. Polak en mw. Van den Eeckhout bedanken voor het beantwoorden van vragen met betrekking tot het internationaal privaatrecht en hun suggesties met betrekking tot mijn afstuderen en de afbakening hiervan. Guus Brommet wil ik zeer bedanken voor zijn commerciële advies. Mijn broer Bas wil ik bedanken dat hij me een avond de beginselen van het programmeren voor internet heeft uitgelegd. Dit heeft me erg op weg geholpen. Grote dank gaat uit naar alle geïnterviewden. 6 Allereerst vanwege de tijd die zij voor me vrijmaakten in de soms drukke agenda s, maar daarnaast ook voor de zorgvuldigheid van de antwoorden en voor het geven van extra suggesties. Iedereen die heeft meegedaan aan het gebruikersonderzoek wil ik eveneens bedanken. 7 Ik ben erg tevreden met de eerlijke reacties en opmerkingen die ik van deze groep mensen kreeg. Speciale dank gaat uit naar Saskia Lensink, voor het zeer kritisch doorlezen van mijn scriptie. Als laatste wil ik ook mijn vriendin Dáša bedanken. Niet alleen voor het controleren van mijn scriptie en voor het tolken bij één van de interviews, maar ook voor het zorgen voor de noodzakelijke afleiding. 5 Voor de ingewijde lezer: ik leerde Javascript, HTML, JQuery, PHP, MySQL en JSon, en maakte gebruik van de methode AJAX voor communicatie tussen de server en de computer van de cliënt (de gebruiker van de website). 6 Genoemd in appendix A. 7 Gebruikersonderzoek is te vinden in appendix F. 13
Hoofdstuk 1. Vraagstelling en opzet De wereld is kleiner en internationaler dan vroeger. Nieuwe technieken, zoals het internet, hebben grenzen doen vervagen en afstanden doen wegvallen. 8 Het gevolg is dat rechtsverhoudingen en dus ook juridische conflicten, internationaler geworden zijn. 9 Bij een internationaal juridisch conflict is het belangrijk om snel te weten van welke landen er rechters bevoegd zijn om recht te spreken en welk recht deze rechters zullen toepassen. JurisLeges kan hierbij helpen. JurisLeges is een webapplicatie waarvan de ontwikkeling centraal staat in deze scriptie. In dit eerste hoofdstuk wordt een inschatting gemaakt van een aantal problemen ( 1.2) en worden onderzoeksvragen geformuleerd ( 1.3). Het hoofdstuk eindigt met een afbakening van het onderzoek ( 1.4) en een overzicht van de te gebruiken onderzoeksmethoden ( 1.5). 1.1 Internationaal privaatrecht 1.1.1 Definitie Internationaal privaatrecht (hierna IPR 10 ) is het rechtsgebied dat wordt toegepast bij zaken met een buitenlands element. Dit wil zeggen, een contact met een ander recht dan (in ons geval) het Nederlandse. Dit contact kan gelegen zijn in een overeenkomst dat in een vreemd land is gesloten of moet worden uitgevoerd, eigendom dat zich in het buitenland bevindt, het feit dat (een van de) partijen niet de (Nederlandse) nationaliteit heeft, of een aanrijding op buitenlands grondgebied. 11 1.1.2 Private international law. What s in a name? Internationaal heeft het rechtsgebied twee benamingen: Private international law en conflict of laws. 12 Van de laatste benaming wordt meestal gebruik gemaakt binnen landen met een common law systeem. 13 In landen met een civil law-traditie wordt meestal de eerste naam gebruikt. Dit is ook de benaming voor het rechtsgebied binnen de EU 14 en in de meeste internationale verdragen. 15 8 Bovens 2003, p. 19. 9 Van der Hof 2002, p. 2. 10 Deze afkorting wordt gebruikt in veel Nederlandse literatuur over het onderwerp, zoals Vonken 1996, Polak 2011, Ibili 2007, Hendrikse & Jongbloed 2008 en Strikwerda 2005. In het Engels wordt de afkorting ook gebruikt voor Intellectual Property Right(s). Dit zal in deze scriptie nooit worden bedoeld. 11 Als definitie vrij vertaald en veralgemeniseerd vanuit het Engels uit Dicey, Morris & Collins 2000, p. 3. Zie ook Kalenský 1971, p. 169. 12 Collier 2001, p. 5. 13 In de UK is gebruik van beide termen toegestaan. Dit bewijst bijvoorbeeld het bestaan van de Private International Law (Miscellaneous Provisions) Act 1995. 14 Alle lidstaten op het vaste land van Europa zijn civil law-landen. 15 O'Brien & Smith 1999, p. 4. 14
Hoewel de uitdrukkingen inwisselbaar zijn, dekken ze geen van beide volledig de lading. 16 De term conflict of laws is misleidend, omdat het rechtsgebied er juist voor zorgt dat conflicten tussen rechtssystemen niet optreden. 17 Een voordeel van deze benaming is echter dat deze ook gebruikt kan worden als het gaat om verschillende rechtssystemen die uit één land komen. 18 De door mij gebruikte term internationaal privaatrecht kent eveneens vele gebreken. Op elk zelfstandig woord ervan is commentaar te leveren. 19 Ten eerste beperkt het rechtsgebied zich niet noodzakelijk tot het privaatrecht. 20 Ten tweede kan het internationaal privaatrecht op zichzelf niet, zoals ander recht dit kan, de uitkomst van een zaak bepalen en maakt in die zin dus geen deel uit van het materiële recht. 21 Ten laatste is het internationaal privaatrecht, vreemd genoeg, geen internationaal recht. 22 1.2 Verkenning van het probleem IPR bestaat bij de gratie van het feit dat nationale rechtsregels van land tot land verschillen. 23 Omdat het rechtsgebied zelf echter eveneens behoort tot het nationale recht, verschilt ook dit van land tot land. 24 De definitie van IPR, zoals gegeven in paragraaf 1.1.1 wordt door elke auteur dan ook anders ingevuld, afhankelijk van zijn 25 herkomst. 26 Per jurisdictie varieert tevens de precieze inhoud van het rechtsgebied. 27 Zoals opgemerkt, is zelfs de naam ervan niet overal hetzelfde. 16 Hetzelfde geldt alle benamingen, omdat ze allemaal min of meer lijken op een van deze twee. Beale 1916, p. 14. 17 Collier 2001, p. 5. 18 Denk bijvoorbeeld aan deelstaten van de VS. Binnen het Nederlandse koninkrijk wordt in deze situaties de term interregionaal privaatrecht gebruikt, hetgeen overigens niet wordt gezien als onderdeel van het IPR. Zie Strikwerda 2005, p. 3. 19 Collier 2001, p. 6. 20 Strikwerda 2005, p. 4-5. Zie ook p. 68 e.v. over semipubliekrecht en het IPR en Beale 1916, p. 7 e.v. over strafrecht en IPR. 21 Collier 2001, p. 6. 22 Hijmans 1937, p. 12; Strikwerda 2005, p. 4. 23 Strikwerda 2005, p. 1. en Beale 1916, p. 5. 24 Hijmans 1937, p. 15; Strikwerda 2005, p 63. 25 Kortheidshalve zijn in deze scriptie overal slechts de mannelijk vormen ( hij, hem en zijn ) gebruikt. 26 De door mij gegeven definitie sprak oorspronkelijk alleen over Engelse en buitenlandse elementen. 27 In Frankrijk of Spanje wordt bijvoorbeeld ook het vreemdelingenrecht en nationaliteitsrecht wel beschouwd als IPR (Strikwerda 2005, p. 3). Zie voor de Nederlandse afbakening tussen deze rechtsgebieden zie de Groot & Tratnik 2010, p. 30. 15
1.2.1 De nationale IPR-vragen In Nederland omvat het IPR het internationale bevoegdheids- of jurisdictierecht, het conflictenrecht en het internationale erkennings- en executierecht. 28 Het rechtsgebied houdt zich, anders gezegd, bezig met drie nationale IPR-vragen die als volgt te definiëren zijn. 29 - IPR 1: Is de nationale rechter internationaal bevoegd? - IPR 2: Naar welk recht moet een internationale rechtsverhouding door de nationale rechter worden beoordeeld? - IPR 3: Onder welke voorwaarden en in welke omvang kan hier rechtskracht worden toegekend aan buitenlandse rechterlijke beslissingen en onder welke voorwaarden en op welke wijze kunnen deze hier ten uitvoer worden gelegd? 1.2.2 Het nationale aan internationaal privaatrecht Het doel van het IPR is het reguleren van grensoverschrijdende rechtsverhoudingen. 30 Met een dergelijk doel zou het voor de hand liggen om IPR vast te leggen in internationaal publiekrecht (volkenrecht), het gaat op de achtergrond immers om vragen van soevereiniteit. 31 Daarnaast zou een land nu in principe kunnen verdienen op proceskosten, door voor elke zaak rechtsmacht te claimen en vervolgens in alle gevallen zijn eigen recht toe te passen. 32 Toch geeft het volkerenrecht geen aanwijzingen voor de inrichting van het IPR. 33 Dat deze situatie niet tot chaos leidt, heeft twee redenen. In de eerste plaats laten de meeste landen zich leiden door dezelfde principes bij het (nationaal) vormgeven van het IPR. 34 Als een land besluit zijn eigen rechters in alle gevallen bevoegd te verklaren (IPR 1) zal dit tot gevolg hebben dat de uitspraken uit dit land niet meer overal worden erkend (IPR 3). Een tweede reden waarom de chaos uitblijft, is dat er veel IPR verdragen gesloten zijn tussen landen, waardoor het IPR een meer internationaal karakter heeft gekregen. 35 Binnen Europa is er, sinds de inwerkingtreding van het Verdrag van Amsterdam in 1997, daarnaast de mogelijkheid van verordeningen. 36 Hoewel deze ontwikkelingen grote gevolgen hebben, kunnen we m.i. nog altijd niet zeggen dat het internationaal privaatrecht hierdoor daadwerkelijk internationaal geworden is. De meerderheid van landen in de wereld is geen lid van de EU. Deze landen worden dus meestal niet geraakt door haar 28 Strikwerda 2005, p. 40. 29 Mayss 1999, p. 1. 30 Strikwerda 2005, p. 2. 31 Svantesson 2007, p. 245. 32 Wel wordt aangenomen dat een staat zonder IPR regels, die dus alle in alle gevallen rechtsmacht claimt en geen buitenlandse uitspraken erkent, in strijd handelt met het volkenrecht. Zie Strikwerda 2005, p. 4. 33 Strikwerda 2005, p. 4. 34 Volgens Beale 1916, p. 10 gebeurt dit. 35 Strikwerda 2005, p. 10. 36 Strikwerda 2005, p. 12. 16
verdragen en verordeningen. 37 Daarnaast hebben verdragen hun eigen toepassingsgebied. Als er geen verdragen van toepassing zijn, wordt alsnog teruggevallen op nationaal recht. Wanneer wel een verdrag toepasbaar wordt geacht, kan de toepassing daarvan verschillen per rechter. 38 Kortom, het IPR zoals dat door de inwoner van een bepaald land gekend is, is een nationaal IPR. Tot dit nationale IPR behoren de nationale wetteksten die betrekking hebben op IPR, de IPR regels uit verdragen die door het land zijn ondertekend en verordeningen die op dat land van toepassing zijn, steeds uiteraard met de bijbehorende jurisprudentie en doctrine. 39 Steeds voor zever dit alles een antwoord geeft op de nationale IPR-vragen. 1.2.3 Eilandjes van nationaal IPR Door raadpleging van het nationale IPR kan een antwoord worden gevonden op de nationale IPR-vragen (IPR 1-3) die zijn gedefinieerd in paragraaf 1.2.1. Vanuit Nederlands perspectief gaat het om de vragen of de Nederlandse rechter bevoegd is, en zo ja, van welk land deze het recht volgens Nederlands IPR zou moeten toepassen. Verder is na te gaan of (en hoe) buitenlandse vonnissen in Nederland worden erkend en ten uitvoer gelegd kunnen worden. 40 De opleiding rechtsgeleerdheid leert studenten een antwoord te vinden op deze vragen. Leerboeken en vakliteratuur beschrijven daarbij in principe slechts het nationale IPR. 41 Het gevolg is dat voor een afgestudeerd Nederlands jurist slechts het Nederlands IPR bekend en/of toegankelijk is. 42 Buitenlandse juristen kennen een ander IPR, maar zonder hulp blijft het Nederlands IPR voor hen verborgen. De wereld is, wat betreft het internationaal privaatrecht, dus verdeeld in nationale eilandjes. 43 37 Tenzij een zaak onder een Europese rechter is en het gebruikte IPR een universeel formeel toepassingsgebied heeft. Zie hierover Vonken 1996, p. 7. 38 Bij verordeningen is dit uit den boze. Daar moeten de begrippen volgens het HvJ verdragsautonoom worden geïnterpreteerd. Zie hierover HvJ 9 december 2003, nr. C-116/02, Jur. 2003, p. I-14693, NJ 2007, 151, (Gasser/Missat); HvJ 22 maart 1983, nr. 34/82, NJ 1983, 644 (Peters/ZNAV); HvJ 8 maart 1988, nr. 9/87, NJ 1990, 424 (Arcado/Haviland); HvJ 17 juni 1992, nr. C-26/92, NJ 1996, 316 (Handte/TMCS); HvJ 27 oktober 1998, nr. C- 51/97, NIPR 1999 nr. 76 (Alblasgracht); Strikwerda 2005, p. 257. Zie ook paragraaf 3.2.4 over het EVEX. 39 Strikwerda 2005, p. 6. Beale 1916, p. 10 rekent tot de bronnen ook de internationale consensus tussen landen. 40 Wat er met Nederlandse vonnissen in het buitenland gebeurt, is echter niet altijd zeker. 41 Typerend is mijn eigen oude leerboek IPR, dit is de opvolgende druk van Strikwerda 2005 (zie literatuurlijst) uit 2008 met de toepasselijke naam: Inleiding tot het Nederlandse Internationaal Privaatrecht. 42 Waaronder ook de internationale verdragen en verordeningen die op Nederland van toepassing zijn. 43 Hoofdstuk 5 behandelt de huidige praktijkoplossingen voor dit probleem. 17