W e r k i n u i t v o e r i n g

Transcriptie

1 Groninger Kerken 2 8 s t e j a a r g a n g n r. 4 - o k t o b e r W e r k i n u i t v o e r i n g

2 inhoud 28ste jaargang nr. 4 - oktober 2011 Van restauratie naar onderhoud en herbestemming 77 In de eerste twee decennia van het bestaan van de Stichting Oude Groninger Kerken (opgericht in 1969) waren veel restauraties door de zeer slechte staat van de gebouwen noodzakelijkerwijs ingrijpend van aard. Waar het gewone onderhoud over een reeks van jaren was gaan ontbreken, had het verval immers vrij spel gekregen. De restauraties kregen geleidelijk aan een ander karakter: elementen die eerder wellicht zouden zijn verwijderd, omdat ze als storend werden ervaren, werden voortaan gehandhaafd als onderdeel van de eigen geschiedenis van het kerkgebouw. In nog latere tijd werd het dynamisch behoud een leidend beginsel. Kees van der Ploeg beschrijft als inleiding op dit themanummer Werk in uitvoering de restauratiegeschiedenis van de Stichting Oude Groninger Kerken en de opvattingen die daaraan ten grondslag lagen en liggen. In 2011 maakte de Stichting een begin met de uitvoering van een groot aantal uiteenlopende projecten. Daarom wordt daarvan in deze af levering van Groninger Kerken een overzicht gegeven. Restauratie Klein Wetsinge 82 Het orgel van Tinallinge 83 De schilderingen in Garmerwolde 85 De synagoge in Groningen 86 Herbestemming Leegkerk 88 Saaxumhuizen 89 Landmerken 91 HOLSTEIN restauratie architectuur Kantoren Insulinde Bankastraat 42 J 9715 CD Groningen tel.: fax: info@holstein-restauratie.nl Onderhoudsprojecten 93 De stichting In dit katern vindt u een overzicht van nieuwsfeiten, kerkrestauraties, een interview, een voorproefje van de aanstaande excursie en een agenda met activiteiten in het komende seizoen. Alle teksten in deze aflevering: Kees van der Ploeg Foto s (tenzij anders vermeld): Regnerus Steensma, Buitenpost Foto omslag: De torenspits van Saaxumhuizen wordt ingepakt, september De kerk krijgt na restauratie de functie van dorpshuis, de toren wordt een uitzichtpunt. Foto: Omke Oudeman. Stichting Oude Groninger Kerken opgericht 13 mei 1969 Stichting Der Aa-kerk Groningen opgericht 1 maart 1985 Beschermheer Drs. M.J. van den Berg, Commissaris van de Koningin in de provincie Groningen Bestuur en directie G.H. van den Bremen, voorzitter Mevrouw M. Hendrikse-Ouweleen, vice-voorzitter R. Wobbes, secretaris J. Wolters, penningmeester J.A. de Vries Mevrouw J.G. Vlietstra P.G.J. Breukink, directeur Adres Coehoornsingel bs Groningen telefoon (050) telefax (050) info@groningerkerken.nl ABN AMRO Redactieadres Coehoornsingel bs Groningen hillenga@groningerkerken.nl Redactie Groninger Kerken Dr. Regn. Steensma, voorzitter Drs. M. Hillenga, secretaris Drs. R.H. Alma Dr. J.E.A. Kroesen J. Oldenhuis Dr. C.P.J. van der Ploeg Elmar Hofman Katern De Stichting Martin Hillenga en Lotte Kleijssen Donateurschap Minimaal 17,50 per jaar Tijdschrift 15,- per jaar Advertenties Informatie en tarieven worden verstrekt door Stichting Oude Groninger Kerken telefoon (050) contact Lotte Kleijssen, lottekleijssen@gmail.com of info@groningerkerken.nl Drukwerk en verzending Zalsman Groningen bv, Groningen Vormgeving en productie Ekkers & Paauw, Groningen Het tijdschrift Groninger Kerken is een uitgave van de Stichting Oude Groninger Kerken. Het tijdschrift verschijnt viermaal per jaar. Abonnement, alleen voor donateurs van de Stichting Oude Groninger Kerken, 15,00 per jaar. Nieuwe donateurs ontvangen Groninger Kerken het eerste jaar gratis. ISSN foto Omke Oudeman

3 b e s c h e r m e n g e l g e z o c h t S T I C H T I N G O U D E G R O N I N G E R K E R K E N Geeft u om Groninger kerken? Voor 17,50 per jaar bent u al donateur. Met uw steun houden wij unieke monumenten in stand. Ga naar of bel meteen [050] Wij werken aan kerken, ook voor u Bent u al donateur, maar wilt u iemand graag kennis laten maken met de Stichting Oude Groninger Kerken? Dat kan! U kunt deze persoon gratis een tijdschrift toe laten sturen zonder verdere verplichtingen. Bel [050] en wij regelen het voor u! eu, Conserveert & Herstelt Hout Verdrijft Vocht Een gezonde kijk op onroerend goed Houtinsectenbestrijding Zwamsanering Houtrestauratie met epoxytechniek Isochips -kruipruimteisolatie Vochtwering Kruipruimterenovatie Constructiedroging Heteluchtmethode Zuurstofarmeluchtmethode Microgolvenmethode Onderzoek met de videoscope Inspectieabonnementen Vestigingen in: Alphen aan den Rijn Liempde Echt Heerhugowaard Assen Mechelen (B)

4 Van restauratie naar onderhoud en herbestemming Toen de Stichting Oude Groninger Kerken in 1969 werd opgericht, was het haar allereerste taak om een aanzienlijk aantal kerken van de ondergang te redden. Door het gecombineerde effect van de ontvolking van het platteland en de voortschrijdende secularisering was de zorg voor deze kerkgebouwen veel kleine en daardoor weinig kapitaalkrachtige kerkelijke gemeenten geheel boven het hoofd gegroeid. Ook waar het geld voor het gewone onderhoud nog wel kon worden opgebracht, voorzag men dat dit in de nabije toekomst niet meer het geval zou zijn, temeer daar deze kostenpost elk jaar hoger zou uitvallen. Het interieur van de kerk van Tolbert naar het westen, met het bij de restauratie gehandhaafde kraalschrootjesplafond uit Herstel en onderhoud Veel restauraties in de eerste twintig jaar van het bestaan van de Stichting, zoals die in Obergum en Leegkerk, waren door de deplorabele staat van de gebouwen noodzakelijkerwijs ingrijpend van aard. Waar het gewone onderhoud over een reeks van jaren was gaan ontbreken, had het verval immers vrij spel gekregen. Niettemin werden vanaf het begin regelrechte reconstructies zoveel mogelijk vermeden. Dat uitgangspunt heeft er vooral bij de wat later uitgevoerde restauraties toe geleid dat elementen die tien jaar tevoren zouden zijn verwijderd, omdat ze als storend zouden zijn ervaren, nu als onderdeel van de eigen geschiedenis van het gebouw werden gehandhaafd. Sprekende voorbeelden zijn de negentiende-eeuwse zoldering in de kerk van Garnwerd en het plafond van planken in de kerk van Tolbert. Al even (boven) Interieur van de kerk van Obergum, begin 20e eeuw. (onder) Het onttakelde interieur van de Obergumer kerk, eind jaren 60. Bij een restauratie vanaf 1964 werden de wanden ontpleisterd, de vloer opengebroken en het meubilair verwijderd. De restauratie strandde vanwege geldgebrek en afkeuring van de plannen. De kerk werd in 1969 overgenomen door de Stichting Oude Groninger Kerken en in de jaren hersteld. ( 77 Fotoarchief Instituut voor Christelijk Cultureel Erfgoed, RuG Fotoarchief Instituut voor Christelijk Cultureel Erfgoed, RuG

5 De Mariakerk van Krewerd met aanplant van bomen op het kerkhof, vlakbij het kerkgebouw. Deze situatie is, zoals vergelijking met oude foto s ook uitwijst, in feite onhistorisch. opzienbarend was de handhaving van de negentiendeeeuwse olielampen met hun wijd uitstaande armen in de kerk van Krewerd, al zijn deze dan wel geëlektrificeerd. Wat toen bijna revolutionair was waardering voor toevoegingen en veranderingen uit de negentiende en vroege twintigste eeuw, is nu gangbare praktijk geworden. 1 Geleidelijk aan werden grote restauraties zeldzamer. Dat had ook hiermee te maken dat een systeem werd opgezet van regelmatige inspectie als voorbereiding van geregeld onderhoud, zodat na de vaststelling van een betrekkelijk gering euvel dit snel werd verholpen, nog voordat het grote schade zou hebben veroorzaakt. Zo kan een lekkende goot, die niet tijdig wordt gedicht, op den duur grote schade aan hout- en pleisterwerk veroorzaken. Pleisterwerk blijft overigens altijd een zorgenkind door het natuurlijke proces van zoutuitbloei aan het muuroppervlak. Juist dit onderhoudswerk vormt tegenwoordig het leeuwendeel van de werkzaamheden van de bouwkundigen op het bureau van de Stichting. Ook al ziet dat er misschien niet altijd spectaculair uit, het leidt er wel toe dat de gebouwen in optimale omstandigheden voor de toekomst worden bewaard. Het gevolg hiervan is immers dat nieuwe grote restauraties eigenlijk niet nodig zijn. Daarmee wordt een in monumentenland tot nu toe stilzwijgend gehanteerde regel gelogenstraft die zegt dat na zo n veertig jaar een nieuwe restauratie onvermijdelijk is. Dit is goed te zien in Oostum: hoewel deze kerk al is gerestaureerd in , kan dankzij het regelmatige onderhoud tot nu toe steeds worden volstaan met wat in het monumentenjargon enigszins ambtelijk partieel herstel heet. De groene omgeving Een heel nieuwe ontwikkeling heeft zich inmiddels voorgedaan met betrekking tot de omgeving van het kerkgebouw. Waar de landschappelijke context eerst nauwelijks of geen aandacht kreeg, wordt die nu ook bij de plannen betrokken. Om die reden zijn inmiddels veel vervallen kerkhoven hersteld en vindt ook daar geregeld onderhoud plaats, gewoonlijk in samenwerking met de Stichting Landschapsbeheer Groningen. Onze moderne voorkeur voor een groen kader heeft er overigens wel toe geleid dat de kerkhoven, zoals in Krewerd, tegenwoordig veel boomrijker zijn dan ze in het verleden ooit waren. Deze aandacht voor het natuurlijke element wordt bovendien gestimuleerd door extra subsidiemogelijkheden, niet in de laatste plaats vanuit Europese fondsen. Heel belangrijk is hierbij het LEADERprogramma, dat in weerwil van de Engels aandoende afkorting een lange Franse naam heeft: Liaison Entre Actions de Développement de l Économie Rurale. Dit programma is door de Europese Unie opgezet voor de ontwikkeling van het platteland. Daarbij wordt, waar mogelijk, de cultuurhistorische component ingezet ter versterking van de locale economie. Een mooi voorbeeld waar beide genoemde ontwikkelingen samenkomen, is Wittewierum. Hier is de negentiende-eeuwse kerk op de plaats van de oude kloosterkerk uit de dertiende eeuw zorgvuldig gerestaureerd. Daarbij zijn de uitbundige gietijzeren ornamenten die de voorgevel zo bijzonder maakten, maar in de loop van de tijd waren verdwenen, gereconstrueerd inderdaad, hier wel een reconstructie, maar pas na zorgvuldige afweging van de voors en tegens. Een aantal jaren later is het totaal verwilderde kerkhof opgeschoond, zonder er evenwel een keurig aangeharkte dodenakker van te maken. De sfeer van romantisch verval, die dit kerkhof zo bijzonder maakt, is onaangetast gebleven. Niet altijd zonder enig risico voor het totaalbeeld, is op sommige plaatsen Wittewierum is er een van door de toevoeging van een kunstwerk een eigentijdse noot aan het historische ensemble van gebouw en groene omgeving toegevoegd. In dit kader dienen ook de werkzaamheden in Oosternieland te worden vermeld: hier is de betonbrug over de gracht tussen kerk en pastorie hersteld, de gracht zelf is weer op diepte gebracht en de bomen zijn gesnoeid. Dynamisch behoud Ondertussen heeft zich in de monumentenzorg een nieuwe ontwikkeling voorgedaan. Traditioneel werd altijd gesproken van monumenten, vaak nog met de toevoeging van geschiedenis en kunst. Daaruit blijkt dat het om een categorie uitzonderlijke objecten ging, die door hun bijzondere hoedanigheden, van materiële en niet-materiële aard, bescherming verdienden. Meer en meer bleek echter dat hun bijzondere historische karakter op de lange duur die objecten niet voor verval zou behoeden, indien ze niet ook een functie hadden in het maatschappelijk verkeer. De consequentie hiervan is dat, wanneer een monumentaal gebouw niet langer zijn oorspronkelijke functie kan vervullen, gezocht wordt naar een nieuwe bestemming. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft met het oog hierop nieuwe beleidsuitgangspunten geformuleerd onder de noemer van dynamisch behoud : binnen zekere grenzen mag een monumentaal gebouw aan de nieuwe functie worden aangepast, wanneer dat het voortbestaan op langere termijn dient. In samenhang hiermee heeft de term monumentenzorg in een paar jaar plaats gemaakt voor erfgoedzorg, een tegelijk minder specifieke en meer omvattende aanduiding. Deze problematiek doet zich ook en vooral bij kerken voor, die immers vaak aan het liturgisch gebruik waarvoor ze waren gebouwd, zijn onttrokken. Een vroeg voorbeeld van dynamisch behoud, nog ruimschoots van voor het ontstaan van deze term, is de restauratie in van de kerk in Wehe. Aangezien het interieur hier op een paar fragmenten na al geheel naar de knoppen was, kon het gebouw betrekkelijk gemakkelijk voor multifunctioneel gebruik worden ingericht. In feite is de inbouw of toevoeging van een keukenvoorziening en een toilet-faciliteit bij een kerkgebouw, waarmee de Stichting al vroeg is begonnen, een eerste stap in dit proces van dynamisch behoud. Dat kan echter wel op gespannen voet komen te staan met de monumentale waarden van vooral het interieur: naarmate dat meer waardevolle elementen bevat, zal het moeilijker zijn om het gebouw aan nieuw gebruik aan te passen. De komende tijd zal in Leegkerk en in Klein Wetsinge door de inbouw van nieuwe functionele elementen ook door de Stichting aan dit concept van dynamisch behoud uitwerking worden gegeven. Het duidelijkste voorbeeld hiervan is overigens het kantoor van de Stichting zelf, de enkele jaren geleden tegelijk gerestaureerde en verbouwde remonstrantse kerk in Groningen. Orgels Ten slotte, maar niet in de laatste plaats, zijn er de orgels. Groningen is wijd en zijd bekend om zijn grote aantal uiterst waardevolle historische orgels, maar zeker in de eerste jaren van haar bestaan lukte het de Stichting maar zelden om een orgel tegelijkertijd met het kerkgebouw waarin het stond, te restaureren voor de Schnitger-orgels in Eenum en Godlinze lukte dat overigens wel. Mede met de hulp van fondsen die ten behoeve van orgelrestauraties zijn opgericht, is inmiddels ook het orgelbestand voor een belangrijk deel op orde gebracht. Daaraan heeft ook de vroegere voorzitter van de Stichting, Harry de Olde, een grote bijdrage geleverd door de Prijs voor de Monumentenzorg, die hem in 1986 door het Prins Bernhard Fonds was toegekend, te bestemmen voor de restauratie van orgels in kerkgebouwen van de Stichting. In zekere zin kan de hier opgetreden vertraging achteraf als een voordeel worden gezien, want de kennis van de historische orgels is de afgelopen decennia aanzienlijk verdiept. Tot zo voorzichtig en genuanceerd restaureren als nu gebeurt, was men toen veelal nog niet in staat. Om een voorbeeld van buiten het bezit van de Stichting te geven: het pas geleden voltooide herstel van het kabinetorgel in de Menkemaborg in Uithuizen zou men twintig jaar geleden op zo n zorgvuldige manier als nu is gebeurd niet hebben kunnen uitvoeren. Ook het orgel van de Der Aa-kerk, dat vanaf 14 oktober weer te horen is, past in deze tendens. De aanvankelijk geuite wens van een groep liefhebbers om te komen tot reconstructie van dit vermaarde instrument heeft een 78 ) ( 79 Het kerkhof van Wittewierum werd in 1997 als eerste project binnen Kerken in het Groen onderhanden genomen. Peter Breukink, directeur van de SOGK, over de aanpak: We zijn erg terughoudend met het vernieuwen van zaken. Bij een goede restauratie lijkt het net alsof er niets is gebeurd. De kwaliteit van de plek moet voorop staan. We lijmen stenen, stabiliseren sommige graven en verhelpen verzakkingen. 1 Voor de ontwikkeling van de restauratieopvattingen en -praktijk in Groningen zie: Regnerus Steensma, Harry Boerema en Kees van der Ploeg (red.), Kerkrestauraties in Groningen. Studies voor Harry de Olde bij zijn afscheid als voorzitter van de Stichting Oude Groninger Kerken, Zutphen 2002; Jur Bekooy, Tussen Obergum en Vierhuizen. Van oude gebouwen, de opvattingen die voorbij gaan, Groninger Kerken 26 (2009), Het Schnitger-orgel van de Der Aakerk, op 14 oktober 2011 weer in gebruik genomen.

6 80 ) polemiek veroorzaakt die in de rechtszaal moest worden beslecht. Nadat de rook van dit conflict was opgetrokken, is uiteindelijk besloten het orgel op een uiterst terughoudende manier te restaureren. Net als bij de kerkgebouwen is ook hier inmiddels sprake van een herwaardering van meer recente perioden. Werd Van Oeckelen vroeger nog vaak verguisd om de soms heel ingrijpende veranderingen die hij aan orgels van Schnitger en Hinsz heeft aangebracht, tegenwoordig wordt zijn werk al even zorgvuldig behandeld als dat van zijn beroemdere voorgangers. Inmiddels zijn we nog een stap verder. Doordat in de restauratiepraktijk de zeventiende en achttiende eeuw werden geïdealiseerd, zijn bijvoorbeeld orgels uit de vroege twintigste eeuw nogal stiefmoederlijk behandeld en vooral maar zelden in hun waarde gelaten, want die werd nu eenmaal niet hoog aangeslagen. Het gevolg hiervan was dat gave instrumenten uit die tijd steeds zeldzamer werden. Dit heeft ertoe geleid dat onlangs het sterk vervallen, maar overigens goed bewaard gebleven Rohlfing-orgel uit 1922 in de kerk van Zuurdijk volledig in de oorspronkelijke staat is hersteld; meer dan dat: als representant van de orgelbouw uit deze vervalperiode in de orgelbouw staat het nu zelfs op de rijkslijst van monumentale orgels. Ten slotte zal in samenwerking met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in een groot aantal kerken gedurende een jaar, dus door alle seizoenen heen, de luchtvochtigheid nauwkeurig worden bijgehouden. Op grond van de resultaten zullen maatregelen worden ontworpen om de orgels in optimale conditie te houden. Restauratie, onderhoud, herbestemming In de komende periode zal de Stichting een begin maken met de uitvoering van een groot aantal uiteenlopende projecten. Daarom wordt daarvan in deze aflevering van Groninger Kerken een overzicht gegeven. Aldus wordt nu voor even de draad opgenomen van het jaarlijkse overzicht van restauratieberichten dat vroeger in dit tijdschrift verscheen. Drie van deze projecten het herstel van schilderingen en pleisterwerk in Garmerwolde, de restauratie van het orgel in Tinallinge en het restauratiedeel van het grote project in Klein Wetsinge zijn mogelijk geworden door een eenmalig restauratiebudget, dat de Stichting als AMO, Aangewezen Monumentenorganisatie, is toegewezen door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, voorheen Rijksdient voor de Monumentenzorg. Door een wel heel curieuze oorzaak heeft een van deze projecten nog voor de uitvoering goed en wel is begonnen, onverwacht vertraging opgelopen: gierzwaluwen hebben de dakruiter van de kerk in Thesinge uitgekozen om te nestelen en dat betekent dat de werkzaamheden pas na afloop van het broedseizoen konden beginnen. Inderdaad: de Stichting werkt meer dan ooit niet alleen in een historische, maar ook in een natuurlijke omgeving. Namens de redactie, Kees van der Ploeg Kerken en torens in bezit van de SOGK en de restauratie hiervan Object overdracht restauratie jaartal 19../20.. > Zuidwolde T hierna overgedr. aan gemeente n 2 Obergum K, T Oostum K, T Leegkerk K ; 92; 99 n n n n n n n 5 Uitwierde T n n 6 Westerwijtwerd K, T , 94 n n n n 7 Midwolde K, T n n n 8 Thesinge K n n 9 Stitswerd K ; n n n n 10 Westeremden K n n n 11 Oudeschans K, P n n 12 Visvliet K n n n 13 Garnwerd K, T n 14 Eenum K, T Middelbert K n n n n 16 Zuurdijk K, T ; 85-86; 90-91; 94-95; 01 n n n n n n n 17 Saaxumhuizen K, T ; n n n n n n 18 Wehe K, T n n 19 Kloosterburen T n n 20 Niehove K ; 88-90; n n n n n n n n n 21 Zuidwolde K ; n n n 22 Niebert K ; 94; 05 n n n 23 Usquert K n n n 24 Wittewierum K ; n n n n 25 Feerwerd K, T ; 91-93; 98 n n n n n 26 Lettelbert K n 27 Tolbert K, T ; 88-89; n n n n n n 28 Den Ham K ; 89-90; n 29 Hornhuizen K, T ; n n n n 30 Fransum K n n n 31 Adorp K ; 87-89; 96 n n n n n 32 Godlinze K, T n n n 33 Oosterwijtwerd K ; n n n 34 Oosternieland K n n n 35 Pieterburen K ; 05 n n n n 36 Nieuw Scheemda K ; 08 n n n 37 Marsum K, T n 38 Wirdum K ; 94 n n 39 Krewerd K, T Grijpskerk (Dg) K n n 41 Kiel Windeweer K, P ; n n n n 42 Breede K Solwerd K Marum K, T ; 03 n n 45 Heveskes K, T n n 46 Woltersum K, T n n 47 Niezijl K Noordwijk K n 49 Engelbert K n n 50 Scheemda K Nuis K Vierhuizen K, T n 53 Overschild K Klein Wetsinge K Beerta K n 56 Nieuw Beerta K Opwierde K Garmerwolde K, T Groningen (Rem. kerk) K n 60 Kropswolde K, T Sappemeer K Den Andel K Eenrum K Westernieland K Groningen, Synagoge n 66 Tinallinge K Appingedam, Synagoge

7 EL EL restauratie restauratie Klein Wetsinge geheel van zijn meubilering ontdaan bij een ingrijpende modernisering door architect K.G. Olsmeyer, die ook elders op een vergelijkbare manier te werk is gegaan, bijvoorbeeld in Hellum en Obergum; daar waren bovendien verscheidene waardevolle inrich1 tingsstukken aanwezig. De nu te volgen aanpak neemt de vrijwel lege kerkruimte als uitgangspunt, zij het dat het orgel en de kansel behouden blijven, al zal de restauratie van het orgel, dat geen status als monument heeft, nog wel even op zich laten wachten. In Klein Wetsinge zal de nieuwe opvatting van dynamisch behoud, waarvan in de inleiding bij deze aflevering sprake is, in praktijk worden gebracht ten einde het gebouw om te vormen tot bezoekerscentrum van het als nationaal landschap aangewezen gebied van Middag-Humsterland ten noordwesten van de stad Groningen. Architect Jelle de Jong uit Lemmer heeft hiertoe een innovatief ontwerp gemaakt, dat een doelmatig gebruik van de ruimte paart aan eenvoudige, maar elegante vormen. Onder het orgelbalkon komen twee identieke, min of meer eivormige en aan de buitenzijde geheel gesloten volumes voor respectievelijk de keuken en een, met dien verstande dat in het keukenei een uitgiftepunt kan worden geopend. De garderobe en de toiletten zullen aan weerszijden van het torenportaal worden ondergebracht. Boven het gewelf wordt tussen de balken van de kap een loopbrug De kerk van Klein Wetsinge is een bakstenen zaalkerk met een forse dakruiter, in 1840 gebouwd naar het ontwerp van de timmerman-aannemer P.M. Kruizinga, van wiens overige activiteiten als architect niets bekend is. Ter versterking van de, zeker voor een brede ruimte als deze, nogal lichte anderhalfsteensmuren plaatste hij lisenen tussen de vensters, wat de muren bovendien een aangenaam reliëf geeft. Dat hij smaak had voor architectuur, blijkt verder uit de voorgevel, waarvan het middendeel via de beide lisenen, die worden afgesloten met een forse classicistische kroonlijst, de eigenlijke dakruiter voorbereidt. De forse afmetingen van de torenopbouw zijn dan weer niet geheel in overeenstemming met de wat magere details hiervan. Het gebouw, dat in 2003 aan de Stichting in eigendom is overgedragen, is nu hard aan restauratie toe. De fundering is nog goed, maar mede als gevolg van de lichte constructie is het opgaande werk nogal wat mankementen gaan vertonen. Het metselwerk behoeft uitgebreid herstel, de dakvoet is op veel plaatsen ingerot, waardoor de stabiliteit van de kap constructie gevaar loopt, en de ijzeren raamsponningen zijn gaan roesten, waardoor het aangrenzende muurwerk is ontzet. Het interieur van de kerk was, met uitzondering van de preekstoel en het door Jan Doornbos in 1914 gebouwde orgel, in Over de rigoureuze restauratieopvatting van Olsmeyer: Ada van Deijk, De schendende wijzigingen aan de kerk van Hellum, in: Regnerus Steensma, Harry Boerema en Kees van der Ploeg (red.), Kerkrestauraties in Groningen. Studies voor Harry de Olde bij zijn afscheid als voorzitter van de Stichting Oude Groninger Kerken (Zutphen 2002) ) Ontwerptekening voor de kerk van Klein Wetsinge met de voorziene loopbrug over het gewelf naar een uitzichtpunt en de eivormige inbouwen voor gebruiksvoorzieningen. Tekening Architectenbureau Jelle de Jong, Lemmer. VOORGEVEL VOORGEVEL RECHTER ZIJGEVEL RECHTER ZIJGEVEL RECHTER ZIJGEVEL VOORGEVEL VOORGEVELVOORGEVEL ACHTERGEVEL ACHTERGEVELACHTERGEVEL RECHTER ZIJGEVEL RECHTER ZIJGEVEL RECHTER ZIJGEVEL VOORGEVEL VOORGEVELVOORGEVEL RECHTER ZIJGEVEL RECHTER ZIJGEVEL RECHTER ZIJGEVEL RECHTER ZIJGEVEL LINKER ZIJGEVEL LINKER ZIJGEVEL LINKER ZIJGEVEL ACHTERGEVEL ACHTERGEVELACHTERGEVEL ACHTERGEVEL LINKER ZIJGEVELLINKER ZIJGEVEL LINKER ZIJGEVEL LINKER ZIJGEVEL peil TZICHTPUNT DOORSNEDE UITZICHTPUNT DOORSNEDE UITZICHTPUNT peil LANGSDOORSNEDE LANGSDOORSNEDE LANGSDOORSNEDE peil DOORSNEDE LOOPBRUG DOORSNEDE LOOPBRUG DOORSNEDE LOOPBRUG De kleine dertiende-eeuwse kerk van Tinallinge is in 2003 gerestaureerd en pas kort geleden, in 2010, aan het bezit van de Stichting toegevoegd. Zij heeft een inrichting die nog grotendeels uit de zeventiende eeuw stamt. Daarin vormt de rijk gesneden preekstoel uit 1660 de blikvanger. Uit de voorreformatorische periode stammen de schilderingen in het koor (ca. 1500) en verspreid door het gebouw enkele wijdingskruisen.1 De moeilijk te identificeren schetsen op de westmuur stammen uit de tweede helft van de zestiende eeuw. Heel bijzonder is ook het uurwerk uit 1545, waarvan de bijbehorende wijzerplaat thans achter het orgel hangt. De kerk moet ook al opvallend vroeg van een orgel voorzien zijn geweest. Een opschrift op een houten lijst, die de balustrade van het instrument moet hebben gesierd en na restauratie uiteindelijk in 1982 onder langs het orgelbalkon is gemonteerd, deelt mee dat het in 1549 was gebouwd. Uit dit opschrift valt verder op te maken dat de orgelluiken eerst in 1557 waren geschilderd, en wel door Hinrick Maler van Bremen. Van deze schilder is verder niets bekend, maar deze vermelding illustreert wel de vele culturele contacten die toen bestonden tussen Groningen en het aangrenzende peil DOORSNEDE UITZICHTPUNT DOORSNEDE DOORSNEDE UITZICHTPUNT UITZICHTPUNT LANGSDOORSNEDE LANGSDOORSNEDE LANGSDOORSNEDE peil DOORSNEDE LOOPBRUG DOORSNEDE DOORSNEDE LOOPBRUG LOOPBRUG techniek techniek techniek techniek techniek techniek techniek techniek techniek keuken uitg ba ifte lie - keuken techniek wegneembare wand wegneembare wand wegneembare wand uitg ba ifte lie - alie e- wegneembare wand 1 Zie over de schilderingen: Regnerus Steensma, Ontdekking van een Christuskop in Tinallinge. Nieuwe gegevens over Groninger sacramentsnissen, Groninger Kerken 21 (2004) uitg ba ifte lie - mk kast keuken uitg uitg ift ift bstoelenberging bstoelenberging alie ealie e- kast keuken pilaren in de wand opnemen pilaren in de wand opnemen mk garderobe garderobe pilaren in de wand opnemen keuken pilaren in de wand opnemen pilaren in de wand opnemen u u wegneembare wand stoelenberging mkb itgift garderobe kast kast alie ealie e- u stoelenberging stoelenberging mkb itgift garderobe mkb itgift garderobe keuken kast garderobe stoelenberging pilaren in de wand opnemen wegneembare wand keuken pilaren in de wand opnemen pilaren in de wand opnemen uitg ba ifte lie - mk garderobe mk kast kast wegneembare wand keuken BEGANE GROND BEGANE GROND BEGANE GROND stoelenberging stoelenberging uitg ba ifte lie - kast mk keuken mk garderobe garderobe wegneembare wand pilaren in de wand opnemen stoelenberging mk kast garderobe pilaren in de wand opnemen kast stoelenberging TZICHTPUNT DOORSNEDE UITZICHTPUNT DOORSNEDE DOORSNEDE UITZICHTPUNT UITZICHTPUNT LANGSDOORSNEDE LANGSDOORSNEDE LANGSDOORSNEDE LANGSDOORSNEDE DOORSNEDE LOOPBRUG DOORSNEDE LOOPBRUG DOORSNEDE DOORSNEDE LOOPBRUG LOOPBRUG keuken CV ketel CV ketel CV ketel wegneembare wand wegneembare wand 1e VERDIEPING 1e VERDIEPING1e VERDIEPING 2e VERDIEPING / 2e UITZICHTPUNT VERDIEPING2e BOVEN / UITZICHTPUNT VERDIEPING GEWELF / UITZICHTPUNT BOVEN GEWELF BOVEN GEWELF CV ketel Het orgel van Tinallinge LINKER ZIJGEVELLINKER ZIJGEVEL LINKER ZIJGEVEL ACHTERGEVELACHTERGEVEL ACHTERGEVEL De Broerekerk in Bolsward. Het ontwerp voor hergebruik van de uitgebrande ruïne, uitgevoerd in 2006, is net als dat van Klein Wetsinge van de hand van architectenbureau Jelle de Jong. gemonteerd, die bereikbaar is vanuit de toren. Aan het eind van de loopbrug komt aan de korte kant van de kap dat is boven de plaats van de preekstoel een verbreding, vanwaar via een raamstrook in het dak over het landschap kan worden uitgekeken. Jelle de Jong heeft naam gemaakt door enkele boerderijen op een uiterst originele manier voor moderne bewoning geschikt te maken. Ook zijn in 2006 uitgevoerde ontwerp voor het hergebruik van de ruïne van de middeleeuwse Broerekerk in Bolsward, die in mei 1980, waarschijnlijk als gevolg van brandstichting, geheel was uitgebrand, heeft sterk de aandacht getrokken. Hoewel alleen de muren en zuilen nog overeind stonden, is hier nadrukkelijk niets gereconstrueerd, zoals bij de restauratie door Eduard Cuypers in wel was gebeurd. In plaats daarvan zijn de restanten nu geconserveerd met alle littekens die de geschiedenis erop heeft achtergelaten en is het geheel overdekt door een uiterst licht geconstrueerd glazen dak, terwijl de vensters van modern helder glas zijn voorzien. Aldus is het oorspronkelijke volume van de kerk weer te ervaren en tegelijkertijd is een soort van overdekt plein ontstaan, dat zich voor velerlei activiteiten leent. De in Bolsward gekozen benadering vormde een voornaam motief om De Jong met de opdracht te belasten voor de aanpassing van de kerk in Klein Wetsinge. Ook hier is de tegenstelling tussen enerzijds de architectuur van het gebouw zoals het is overgeleverd, en anderzijds de aanpassingen ten behoeve van het nieuwe gebruik tot uitgangspunt van het ontwerp gemaakt, waardoor vergelijkbare contrasten tussen oud en nieuw zullen ontstaan. CV ketel CV ketel CV ketel CV ketel CV ketel CV ketel Duitse gebied. Van deze luiken zijn in 1984 twee kleine fragmenten teruggevonden toen de lezenaar van de preekstoel voor herstel uit elkaar werd genomen. Die lezenaar hoorde overigens niet bij de kansel uit 1660, maar was, waarschijnlijk ter vervanging van een ouder exemplaar, pas in de negentiende eeuw gemaakt. Redmer Alma is erin geslaagd om op basis van deze schamele restanten de voorstellingen overtuigend als de Annunciatie en de Aanbidding door de Drie Koningen te identificeren.2 Exterieur van de kerk van Tinallinge. ( 83

8 restauratie restauratie Front van het in 1917 door Jan Doornbos geleverde orgel. Hoewel sterk vervallen, lijkt het instrument zijn bestaan nog tot het eind van de negentiende eeuw te hebben gerekt. Uiteindelijk is het op zijn laatst in 1893 verwijderd. In dat jaar werd een nieuwe orgelgalerij getimmerd, waarop een harmonium kwam te staan. Pas in 1917 is door Jan Doornbos een nieuw pijporgel geleverd met een omvang van acht registers en een aangehangen pedaal. Het front kreeg een wat onbeholpen uitgevallen neogotische vormgeving. Daarbij steken de voluutvormige zijstukken met geschilderd pijpwerk eigenaardig, want niet erg stijlvast af. Doornbos verwerkte in zijn instrument, zoals hij wel vaker deed, ouder pijpwerk, maar de herkomst hiervan is vooralsnog onduidelijk. Ook het pedaal is vermoedelijk ouder. In de afgelopen decennia is het orgel sterk achteruitgegaan. Het zal binnenkort conserverend worden gerestaureerd door orgelmakerij Elbertse in Soest. Na herplaatsing zal het Tinallinger orgel in 2012 voor het eerst sinds vele jaren weer te horen zijn. Zijkant van het orgel met klaviatuur. Dispositie orgel (Jan Doornbos, 1917): Prestant 8 vt Holpijp 8 vt Gamba 8 vt Otaaf 4 vt Bourdon 16 vt Fluit 4 vt Fluit 2 vt Hobo 8 vt 84 ) ( 85 2 Redmer Alma, De orgelluiken van Tinallinge: een reconstructie, Groninger Kerken 22 (2005) Restanten van de 16e-eeuwse orgelluiken. De schilderingen in Garmerwolde De kruiskerk van Garmerwolde geldt als een van de mooiste voorbeelden van het laatromaans in Groningen: de gevels zijn rijk geleed met nissen, waarvan vele een vulling met metselpatronen hebben, het inwendige wordt overdekt door koepelvormige gewelven van het Westfaalse type. Rond 1830 was de kerk ernstig in verval, maar herstelwerk in 1845 bleek al gauw niet afdoende. Van het plan om de kerk nu geheel te vervangen kwam niets terecht. In plaats daarvan werd in 1859 het schip gesloopt, omdat het in feite overbodig was voor de kleine hervormde gemeente in het dorp. Het Van Oeckelen-orgel uit 1851 werd toen naar het koor verplaatst. In 1886 werd de kerkruimte nog eens verder verkleind door schotten in de beide transeptarmen te timmeren. Het resterende transept en het rechtgesloten koor zijn samen met de vrijstaande toren uiteindelijk in ingrijpend gerestaureerd door A.R. Wittop Koning, waarbij de westhoeken van het schip een eind boven het maaiveld zijn opgemetseld om een indruk te geven van de oorspronkelijke omvang van het gebouw. De hervormde kerk van Garmerwolde vanuit het zuidoosten. Inwendig heeft Wittop Koning nogal wat veranderingen in de Hervormde kerk van Garmerwolde, interieur naar het noordwesten. inrichting aangebracht, onder meer door de muren vrij te maken van de banken die er tegenaan stonden. Daartoe moest wel het middenpad worden opgeofferd, waardoor de ruimte nu wordt gedomineerd door een nogal log uitgevallen bankenblok, dat bovendien een historisch niet verantwoorde hardgroene kleurstelling kreeg. Sindsdien heeft de plaatselijke gemeente het gebouw met aanzienlijke financiële opofferingen in zo goed mogelijk staat gehouden, maar in 2003 kwam men tot de conclusie dat het voortbestaan van het gebouw beter verzekerd zou zijn door het over te dragen aan de Stichting. Het interieur is nu aan een nieuwe restauratie toe, waarbij de aandacht vooral zal uitgaan naar het pleisterwerk en de schilderingen die in de eerste helft van de zestiende eeuw zijn aangebracht. De maker heeft in het noorderdwarspand zijn naam achtergelaten: meester Johannes. Hier en daar komen in de decoratie renaissancistische motieven voor, wat tot de conclusie leidt dat de schilderingen op hun vroegst rond 1520 zullen zijn aangebracht. Bij de restauratie zijn daaronder restanten aangetroffen van sierpatronen op een dunne sauslaag, die bij de eerste kleurperiode van kort na de bouw behoren. In het noorderdwarspand staat het leven van Maria centraal. Daarin is de menswording van Christus als Mariatafereel opgenomen; Maria s Sterfbed en Tenhemelopneming vormen de afsluiting. In het zuiderdwarspand is de Passie verbeeld met de Verrijzenis als laatste scène. Beide reeksen worden verbonden door de symbolen van de vier evangelisten op het vieringgewelf, waarmee de nadruk wordt gelegd op de verkondiging van het heil door de Kerk. Afgezien van rankwerk komen op het koorgewelf slechts twee fabelwezens voor, waarvan de betekenis onduidelijk is. Aan-

9 restauratie restauratie Christus voor Pilatus. Gewelfschildering in het zuiderdwarspand. gezien kennelijk de hele kerk van een nieuwe uitmonstering werd voorzien, zal waarschijnlijk ook het schip gewelfschilderingen hebben gehad. Mogelijk waren hier Hemelvaart en Pinksteren afgebeeld met enkele chronologisch daarbij passende taferelen, zoals Christus verschijning aan Maria Magdalena en de Emmausgangers. De schilderingen zijn bij de kerkrestauratie nogal krachtdadig hersteld, zoals onlangs bij een voorbereidend onderzoek is bevestigd. Hoeveel origineel schilderwerk er nog over is, zal echter pas goed duidelijk worden wanneer de steigers in de kerk zijn geplaatst. Pas dan kan ook worden vastgesteld wat technisch noodzakelijk en mogelijk is aan herstel. Daarbij zal de tegenwoordig gangbare methode worden gehanteerd om, waar dat nog kan, technische onvolkomenheden van de eerdere restauratie te verwijderen en nieuwe aanvullingen zeer terughoudend uit te voeren, zodat deze later zonder schade voor het oorspronkelijke schilderwerk kunnen worden verwijderd. Een belangrijk onderdeel van het werk zal ook de aanpak van het pleisterwerk zijn, dat naar de gewoonte van de tijd waarin de restauratie heeft plaatsgevonden, nogal grof van structuur is en bovendien in de loop van de tijd een grauwheid heeft gekregen die vooral de kleurigheid van de schilderingen tekort doet. Ook de gordijnen die als een luisterrijke achtergrond om de altaarnissen op de oostwanden van beide dwarspandarmen zijn geschilderd, behoeven onderhoud. Het zou aanbeveling verdienen om dan tegelijk alle baksteenprofielen die Wittop Koning van hun bepleistering heeft ontdaan, weer van een afwerklaag en een voorzichtige egale kleurstelling te voorzien. De grote kleurverschillen in de baksteenprofielen laten zien dat het huidige schoon metselwerk geenszins de oorspronkelijke toestand kan zijn geweest. aandacht was besteed, omdat ze toen in vergelijking met de rest van het in deplorabele toestand verkerende gebouw er nog het best aan toe waren. In de dertig jaren die sindsdien zijn verstreken, is door inwatering en bevriezing het metselwerk geleidelijk achteruit gegaan vooral ook bij de apsis waarin de Aron ha-qodesj, de Heilige Arke, is geplaatst en begon de verankering van de natuursteen in de voorgevel steeds meer gebreken te vertonen, terwijl ook het glas-in-lood van het roosvenster dringend herstel behoefde. Verder waren de kleurige tegels in de voorgevel hier en daar los komen te zitten. Inwendig worden grote delen van het pleisterwerk hersteld. Doordat na de oorlog jarenlang een stomerij in het gebouw gevestigd is geweest, waren de muren verzadigd geraakt van water. Hoewel de situatie sindsdien sterk verbeterd is door de gerichte ontwatering van de wanden en de verwarming van het gebouw, konden de gevolgen van de vroegere situatie nog niet volledig teniet worden gedaan. Nadat de pleisterlaag is afgekapt en het metselwerk voor zover nodig vernieuwd, wordt een nieuwe bepleistering opgebracht als drager van de olijfgroene afwerklaag en de steentjesbeschildering in felrood met witte voegen, die bogen en doorgangen siert. Dat deze uitmonstering, die Tjeerd Kuipers indertijd zo heeft ontworpen, niet tot ieders verbeelding spreekt, bleek de afgelopen tijd met enige regelmaat wanneer bezoekers tijdens rondleidingen in het gebouw bij het zien van de schade aan het pleisterwerk te kennen gaven dat ze liever de onbedekte baksteen wilden zien. Toch behoort die kleurige afwerklaag bij het ruimtebeeld dat de architect voor ogen heeft gehad en dat met het glas-in-lood van de vensters, het donkerder groen van de gietijzeren hekken op de galerij en de beschildering van het dakbeschot een samenhangend geheel vormt. Ook het nieuwe meubilair naar ontwerp van Piet Cohen, overigens van een lichtere houtsoort dan het oorspronkelijke van Kuipers, dat in de oorlogsjaren was vernietigd, is afgestemd op dit kleurbeeld. Bovendien komen tegen deze reliëfloze vlakken de plastische vormen van de in stuc uitgevoerde en in donker oker geschilderde kapitelen en kraagstenen beter tot hun recht. In de voorgevel zijn de drie sleutelgatvormige venstertjes boven de hoofdingang weer van glas-in-lood voorzien. De beide vensters ter weerszijden van het roosvenster blijven om praktische redenen gesloten. De meest opvallende ingreep aan de voorgevel, die door Kuipers als compensatie voor de slechte zichtbaarheid in de nauwe Folkingestraat nadrukkelijk plastisch was uitgewerkt met allerlei geometrische overgangen, is de vergulding van de bollen. Deze vormen de afsluiting van de opengewerkte bekroningen bij de zijportalen en verlenen aldus extra waardigheid aan de teruggelegen hoofdingang daartussenin. Bij de restauratie in is dit detail achterwege gebleven, maar nu wordt de gevel geheel hersteld in zijn oorspronkelijk beoogde bontheid, waaraan ook de groen geglazuurde dakpannen op de trapportalen bijdragen. Ten slotte wordt de architectuur van een verlichting voorzien die de kwaliteiten van Kuipers ontwerp op hun voordeligst doet uitkomen. 86 ) ( 87 De synagoge in Groningen Op 28 februari is onder leiding van ir. Wim Barneveld van het architectenbureau OVT de restauratie begonnen van de synagoge aan de Folkingestraat in Groningen. Deze is in 1906 voltooid naar het ontwerp van de Amsterdamse architect Tjeerd Kuipers en met medewerking van zijn compagnon in Groningen, Ytzen van der Veen. Enkele jaren eerder had hij in de stad de gereformeerde Zuiderkerk gebouwd, in 1907 kwam zijn in 1994 gesloopte eveneens gereformeerde Westerkerk aan de Kraneweg gereed ook bij deze beide gebouwen was Van der Veen betrokken. De nieuwe synagoge was bedoeld en werd ervaren als een zelfbewuste representatie van de joodse gemeente, die aan het eind van de negentiende eeuw sterk was gegroeid. 1 In is het gebouw, ternauwernood aan sloop ontkomen, na decennialange verwaarlozing ingrijpend gerestaureerd door architect A.Th. Dubbeling. Bij het nu in uitvoering genomen herstel van de synagoge, waarvan de Stichting begin 2009 eigenaar geworden is, gaat het vooral om de vooren achtergevels, waaraan bij de eerdere restauratie niet zoveel De synagoge in gebruik als stomerij. Tijdens de restauratie in 2011 werd het roosvenster in de voorgevel uit zijn sponning gehaald. Fotoarchief Instituut voor Christelijk Cultureel Erfgoed, RuG Beeldcollectie SOGK De bollen aan weerszijden van de ingang van de synagoge. Bij de restauratie van 2011 werden ze van een laag bladgoud voorzien. Beeldcollectie SOGK De synagoge in de steigers, voorjaar Beeldcollectie SOGK. 1 Uitgebreider over de bouwgschiedenis: Wout van Bekkum en Kees van der Ploeg, De synagoge in Groningen: Een Oostersche kerk voor Nederlandsche Israëlieten, Groninger Kerken 25 (2008)

10 herbestemming Leegkerk 88 ) Een van eerste verwervingen van de Stichting was het kerkgebouw van Leegkerk, dat werd overgedragen in Een jaar later begon de dringend noodzakelijke restauratie, die in 1973 werd afgerond. In de jaren daarvoor hadden weer en wind vrij spel gehad in het interieur, dat daardoor zwaar gehavend was. Van de oorspronkelijke dertiende-eeuwse zaalkerk zijn alleen de west- en noordmuur bewaard gebleven bij de herbouw in de vijftiende eeuw. 1 Het gebouw kreeg toen een vijfzijdig koor met hetzelfde soort steunberen en brede raamopeningen als waarvan de geheel nieuw opgetrokken zuidmuur werd voorzien. Veel later, omstreeks 1530, werd een dwarsmuur met een betrekkelijk nauwe doorgang opgetrokken op de grens van schip en koor, mogelijk om aan de schipzijde plaats te bieden aan zijaltaren. De karakteristieke dakruiter rust op een vrij in de ruimte staande standvink waarin het jaartal 1641 is gekerfd. Naar teruggevonden resten is in het koor de geschilderde decoratie gereconstrueerd, die blijkens enkele aangetroffen sporen waarschijnlijk ook op de schipmuren was aangebracht. De decoratie bestaat uit stroken van een natuursteenimitatie in oker met witte voegen, aan de bovenzijde van de muren bovendien gesjabloneerde zwarte vlechtbanden en rode bloemmotieven. Deze laatste zijn ook aangebracht in de boogvelden van de koornissen. Onderhoudswerkzaamheden, gedeeltelijk met inbouw van betere gebruiksvoorzieningen, hebben plaatsgevonden in 1992 en Inmiddels dient niet alleen opnieuw onderhoud te worden uitgevoerd, maar zijn de bij de restauratie aangebrachte voorzieningen aan verdere verbetering toe. Bovendien is de kerk door de recente stadsuitbreiding van Groningen de wijken De Held en Gravenburg veel minder excentrisch komen te liggen en is ze opgenomen in een nieuwe route van Groningen naar het westen met een nieuwe fietsbrug over het Aduarderdiep. Beeldcollectie SOGK Het interieur naar het oosten voor restauratie. De kerk van Leegkerk vanuit het zuidoosten. Dit alles heeft geleid tot de ontwikkeling van een ambitieus herbestemmingsproject voor deze kerk, waarvan de uitvoering onlangs ter hand is genomen. Naast bijdragen van provincie en gemeenten is hiervoor ook een aanzienlijke Europees subsidie uit het LEADER-programma verworven. Het gebouw zal worden ingericht als buurthuis voor de omgeving en als koffie- en theehuis. Hiervoor zullen medewerkers van het werk- en dagbestedingscentrum De Zijlen in Tolbert worden ingezet. De herinrichting wordt vergemakkelijkt doordat bij de restauratie alleen de eiken kansel uit 1647 is gespaard, zij het dat deze toen is verplaatst naar de noordmuur. De rest van het karakteristieke meubilair, bestaande uit een dooptuin, een herenbank en twee eenvoudige bankenblokken die met deurtjes van het middenpad konden worden afgesloten, was uitgevoerd in grenen en vermoedelijk op het eind van de achttiende eeuw geplaatst. Het was echter zo sterk vervallen dat herstel te kostbaar werd geacht. Zo n forse ingreep in een historisch gegroeide situatie was in de beginjaren van de Stichting nog denkbaar; in latere jaren zou waarschijnlijk op zijn minst een gedeelte van het meubilair zijn behouden. Door deze beslissing, die misschien mede door het resultaat ervan was Het interieur naar het oosten na restauratie. De banken werden deels vervangen door stoelen om de ruimte geschikt te maken voor multifunctioneel gebruik. Ook werd het doophek opgeruimd. De preekstoel verhuisde van de zuid- naar de noordgevel. Fotoarchief Instituut voor Christelijk Cultureel Erfgoed, RuG

11 herbestemming ingegeven, was nu een aanzienlijk flexibeler ruimtegebruik mogelijk geworden. Het tiengebodenbord uit 1653 dat op de richel in de dwarsmuur is geplaatst, bleef wel behouden, evenals de eenvoudige achttiende-eeuwse avondmaalstafel en het waarschijnlijk even oude psalmbord. 2 Het Antwerpse bureau AWG architecten in Nederland bekend geworden door de woningbouwprojecten Detroit in Amsterdam en Het Bolwerk in Utrecht is verantwoordelijk voor de herinrichting; Jan Verrelst is de ontwerpende architect. In de nieuwe opzet verhuist de preekstoel weer naar zijn oorspronkelijke plaats aan de zuidwand. De meest opvallende verandering is het gecombineerde keuken- en toilettenblok, dat in gesloten toestand als een grote vorm in het westelijke gedeelte van de kerk staat en met een elegante nisvormige curve om de standvink heen buigt. In het midden zal vanuit het schip een trap naar de expositieruimte bovenop dit in hout uit te voeren blok leiden. Perspectieftekening en plattegrond van de herinrichting door AWG architecten. Geheel onafhankelijk van elkaar hebben Verrelst in Leegkerk en De Jong in Klein Wetsinge een sterk verwante architectonische oplossing gevonden voor een vergelijkbare praktische opgave, waarbij voor de keukenfunctie een gedeelte kan worden opengedraaid. In de boog tussen schip en koor zal van hetzelfde materiaal een kastenwand met daarin een doorgang worden geplaatst, waardoor helaas wel de visuele verbinding tussen schip en koor zal worden aangetast. ( 89 Saaxumhuizen De kerk van Saaxumhuizen doet niet vermoeden dat ze van middeleeuwse oorsprong is. Op de oude grondslag is ze in 1846 ingrijpend hersteld en door de uitwendige bepleistering oogt het gebouw op het eerste gezicht volkomen negentiende-eeuws. Bij de vensters is echter goed te zien hoe dik de muren zijn, die niettemin door schuine steunberen worden geschraagd. Deze eigenaardigheden wijzen erop dat zich onder de pleisterlaag een wezenlijk oudere kern bevindt. Deze gaat tot de dertiende eeuw terug. Als afsluiting van de ingrijpende verbouwing, waarbij ook de vlakke zoldering door een gestuct tongewelf werd vervangen, voorzag Petrus van Oeckelen de kerk in 1851 van een fraai orgel. In 1858 werd ten slotte ter vervanging van de bouwvallig geworden vrijstaande toren uit de middeleeuwen een eenvoudige bakstenen toren tegen de westgevel gebouwd. Het meest opvallende detail hieraan is de ver uitstekende omloop aan de voet van de spits. Het meubilair is voor een belangrijk deel nog afkomstig uit de vorige kerk. In 1829 besloot Goosen Geurt Alberda van Dijksterhuis, die collator was van deze kerk, het interieur te vernieuwen, en wel volgens het inmiddels geheel achterhaalde aristocratische patroon De kerk van Saaxumhuizen.

12 herbestemming herbestemming Beeldsnijder Tico Top werkt aan de replica van de in 1977 gestolen voorstelling van het Laatste Avondmaal. van de achttiende eeuw, dat hij eerder al bij de herinrichting van de kerken van Huizinge, Eenrum en Pieterburen had toegepast, zij het in eerstgenoemde plaats met de nodige tegenstreving van de kerkvoogden. 1 Tegen de oostwand kwam een nieuwe preekstoel met daarvoor een opengewerkt doophek. Aan de noordwand sloot daarop de herenbank aan voor Goosen Geurt zelf, bekroond door zijn wapen tussen twee wat mager uitgevallen putti. In het boogveld hieronder kwam een nogal zeldzame voorstelling van het Laatste Avondmaal. Hier tegenover werd een eenvoudiger uitgewerkte bank geplaatst. Al dit snijwerk werd verzorgd door Antonie Walles, die in 1817 het bedrijf van zijn toen overleden vader Matthijs had overgenomen. De gewone kerkbanken, naar oude trant voorzien van bollen op de stijlen van de zijpanelen, zijn door de schrijnwerker Kamminga uitgevoerd. Het genoemde reliëf is in 1977 gestolen en nooit meer teruggevonden, waarna in 1996 op basis van gedetailleerde foto s een nauwkeurige replica is gemaakt door houtsnijder en meubelrestaurator Tico Top, die zich daarbij enkele vrijheden heeft veroorloofd om het werk niet geheel een kopie te laten zijn. In 2003 zijn op de gepleisterde wanden moderne muurschilderingen aangebracht door de kunstenaar Wouter Bosma met als thema de Vier Elementen. Nadat de kerk in 1974 aan de Stichting was overgedragen, is deze in twee fasen ( en ) gedeeltelijk gerestaureerd. Nu is opnieuw herstel nodig, waarmee na de bouwvakvakantie onder leiding van het architectenbureau OVT (ir. Wim Barneveld) is begonnen. Bij het gedeeltelijk herstel gedurende de genoemde jaren is de toren ongemoeid gelaten, maar nu is een restauratie hiervan hard nodig. In de tweede plaats zal het interieur worden aangepakt. Met steun van de provincie, de gemeente en het LEADERprogramma van de Europese Unie zal de kerk nu geschikt worden gemaakt om als dorpshuis te dienen. Daartoe worden onder het orgel de nodige gebruiksvoorzieningen aangebracht. Voor de verdere herinrichting, vanzelfsprekend met behoud van de waardevolle elementen, zal een ambachtelijke meubelmaker worden ingeschakeld. In de toren komt een uitkijkpunt, vanwaar het bijzondere landschap in de omgeving van Saaxumhuizen kan worden bekeken. Landmerken Het project Landmerken, van start gegaan in 2009, omvat onder meer het herstel van kerkhoven en kerkenpaden, de realisatie van voorzieningen in kerken en kerktorens, de ontwikkeling van wandelroutes rondom kerken en de productie van toeristisch materiaal. Het project wordt uitgevoerd in acht plaatsen langs de Waddenkust: Hornhuizen, Wierhuizen, Breede, Oldenzijl/Oosternieland, Uitwierde, Termunten, Finsterwolde en Nieuw Beerta. Landmerken is een samenwerkingsproject van de Stichting Landschapsbeheer Groningen en de Stichting Oude Groninger Kerken. Het uitzicht uit de in het kader van Landmerken aangebrachte uitkijkgaten in de toren van Termunten: de Dollard en de Eems. over de Dollard en Eems uit te kijken. In dit geval was dat betrekkelijk gemakkelijk te realiseren, omdat deze toren pas bij het herstel van de ernstige oorlogsschade is gebouwd, naar het ontwerp van architect A.R. Wittop Koning. Ook de elders in dit blad al gememoreerde veranderingen aan de kap van de kerk in Klein Wetsinge sluiten bij dit programma aan. 90 ) ( 91 1 Uitgebreid over deze kostbare plannen, die geheel tegen de nieuwe tijd ingingen, waarin aan de adellijke privileges een eind was gekomen: IJnte Botke, Een heerlijk recht. Goosen Geurt Alberda van Dijksterhuis ( ) in verzet tegen zijn tijd, Groninger Kerken 28 (2011) Het interieur van de kerk van Saaxumhuizen. Links is een deel van een muurschildering zichtbaar; de serie kunstwerken, voorstellend de vier elementen, werd in 2003 als examenopdracht aangebracht door de kunstacademiestudent Wouter Bosma. Beeldcollectie SOGK Beeldcollectie SOGK In het kader van de toeristische ontsluiting van Groningen, waar sinds enkele jaren met steun van de Europese Unie aan wordt gewerkt, zullen drie torens als uitkijkpunt voor hun omgeving worden ingericht. Twee ervan zijn eigendom van de Stichting: de toren van Hornhuizen, elders in dit tijdschrift al besproken, en de toren van Uitwierde. Voor laatstgenoemde is al langer geleden door het Groninger architectenbureau Onix, dat bekendheid heeft gekregen door ingenieuze duurzame toepassingen van hout, een intrigerend ontwerp gemaakt, waarbij een nieuwe houten trap, die veel gemakkelijker te beklimmen is dan de bestaande ladders, als een organisch element door het bestaande gebouw omhoog slingert enigszins in de trant van de befaamde Merzbau die de dadaïst Kurt Schwitters in de jaren twintig in zijn woonhuis in Hannover had geïnstalleerd. Als onderdeel van de landmerkprojecten zal dit plan nu dan toch tot uitvoering komen, al staat nog niet vast dat ook het balkon in de dakkapel wordt gerealiseerd. Ten slotte heeft ook de toren van Termunten, die niet tot het bezit van de Stichting behoort, een vergelijkbare aanpassing ondergaan: aan de noord- en oostzijde kwamen openingen om

13 onderhoudsprojecten onderhoudsprojecten Regelmatig onderhoud voorkomt dat in een later stadium opnieuw ingrijpende restauratiewerkzaamheden nodig zijn. Daarom hoort geregelde inspectie van de bouwkundige staat van de kerkgebouwen tot de hoofdtaken van de bouwkundigen van de Stichting. Voor de komende tijd staat een hele reeks onderhoudswerkzaamheden op het programma. Hieraan is door het J.B. Scholtenfonds steun verleend, op voorwaarde dat voor alle objecten een gebruiksvisie zou worden ontwikkeld. 92 ) Beeldcollectie SOGK Beeldcollectie SOGK Thesinge De kerk van Thesinge is het restant van de dertiende-eeuwse kloosterkerk. Nadat zij in geheel is gerestaureerd, zal nu het houtwerk van de dakruiter, dat is gaan rotten, worden hersteld, waarna al het schilderwerk aan de buitenzijde wordt vernieuwd. Ook zullen maatregelen worden genomen om aantasting van het hout door insecten tegen te gaan. Net toen men met de werkzaamheden zou beginnen, bleek een paartje gierzwaluwen zijn nest in de toren te hebben gebouwd. Het werk kon daarom pas na de bouwvakvakantie worden begonnen. Hornhuizen De kerk van Hornhuizen bestaat uit een zaalgebouw uit 1850 en een laatmiddeleeuwse toren met aan de noordzijde een rechthoekige traptoren. De toren is in later tijd herhaaldelijk opgelapt, wat de constructie niet ten goede is gekomen. Uit de oude kerk zijn enkele inventarisstukken overgeplaatst. De restauratie van deze in 1978 door de Stichting overgenomen kerk heeft in fasen plaatsgevonden: die van het exterieur in , waarbij de kap, de muren en de torenbekroning onder handen zijn genomen; die van het interieur in Daarbij is de inrichting, enigszins in afwijking van de gewoonlijk gehanteerde uitgangspunten, (boven) Het verwijderen van de dakruiter van de kerk van Thesinge tijdens de restauratie van (midden) De dakruiter in de steigers, juni (onder) Fotomontage van het uitzicht uit de toren van Hornhuizen, geschikt gemaakt als uitkijkpunt. Beeldcollectie SOGK De kerk van Stitswerd met de kenmerkende kleurige afwerking, na rijp beraad aangebracht na de restauratie van tamelijk ingrijpend aangepast om multifunctioneel gebruik mogelijk te maken: een aantal banken is op de kerkzolder opgeslagen en er is een vlakke houten vloer aangebracht. Inmiddels dient het metselwerk van de traptoren opnieuw te worden ingeboet. Het tochtportaal zal op verzoek van de plaatselijke commissie worden aangepast en de plavuizen, die hier en daar zijn gaan loszitten, zullen worden vastgezet. Het pannendak en het houtwerk van de fel gekleurde torenbekroning worden nagezien en waar nodig wordt het schilderwerk vernieuwd. De toren krijgt een nieuwe functie als uitkijkpunt voor het omringende land en de Waddenzee. Architect Kor Holstein, die indertijd ook de restauratie heeft geleid, heeft hiervoor het ontwerp gemaakt, dat onder meer de aanleg van een nieuwe trap door de klokkenzolder inhoudt. Beeldcollectie SOGK Beeldcollectie SOGK Schade aan het buitenpleisterwerk in Stitswerd, Nieuw Beerta De kerk van Nieuw Beerta is een royale en fraai gedetailleerde zaalkerk met driezijdige sluiting, die in 1856 werd gebouwd ter vervanging van een oudere kerk. Na in de jaren tachtig te zijn gerestaureerd, werd ze in 2003 tegelijk met de kerk van Beerta aan de Stichting overgedragen. De nu uit te voeren onderhoudswerkzaamheden betreffen het herstel van het voegwerk en het uitwendige schilderwerk, alsmede van het houtwerk van de dakruiter. Verder komen er gebruiksvoorzieningen als een toilet en een keuken, en zal een nieuwe centrale verwarmingsinstallatie worden geplaatst. In samenwerking met de gemeente Oldambt worden het toegangshek en het pad naar de begraafplaats gerestaureerd. De restauratie van het orgel is in voorbereiding, maar zal in een later stadium ter hand worden genomen. Stitswerd De kerk van Stitswerd gaat terug tot de dertiende eeuw, maar is in de vijftiende eeuw ingrijpend verbouwd, zoals duidelijk is geworden uit onderzoek tijdens de restauratie. In de constructie van de dakruiter is het jaartal 1656 aangetroffen, die misschien eerder op een aanpassing van het zwaar uitgevoerde draaggebint slaat dan op de eigenlijke bouw ervan; de klok dateert in elk geval uit de vijftiende eeuw. Na de overdracht aan de Stichting in 1971 kon de uitwendige restauratie pas in plaatsvinden, in gevolgd door het herstel van het interieur. Nu moeten allereerst grote vlakken van het buitenpleisterwerk worden vernieuwd, vooral ook omdat de deklaag indertijd niet goed ademend is gemaakt, wat heeft geleid tot schade aan het onderliggende metselwerk. Verder zullen het houtwerk van de kap, de dakruiter en de kozijnen worden nagekeken en het buitenschilderwerk waar nodig worden hersteld. ( 93

14 onderhoudsprojecten onderhoudsprojecten Visvliet De kerk van Visvliet dateert blijkens een steen in de westgevel uit 1427, al wordt soms een eerste aanleg nog in de veertiende eeuw vermoed. 1 Na de overdracht in 1973 is het gebouw in gerestaureerd, waarbij, aanvankelijk tegen de zin van veel dorpsbewoners, de negentiende-eeuwse buitenbepleistering is gehandhaafd. Dat was niet alleen een principiële beslissing: het muurwerk eronder was aan het oppervlak zodanig beschadigd dat een beschermende pleisterlaag in feite onvermijdelijk was geworden. Bij het aanstaande onderhoud zal deze pleisterlaag op een aantal plekken worden vernieuwd. Ook zal hier en daar het buitenschilderwerk worden aangepakt. Aan de dakruiter moet wat houtwerk worden hersteld, terwijl voor het orgel van Van Oeckelen een stembeurt is voorzien. Woltersum De kerk van Woltersum is in twee gedeelten tot stand gekomen: het westelijk deel met de toren in 1765, de oostelijke uitbreiding in De kerk is in 1996 eigendom van de Stichting geworden en in gerestaureerd. Het nu uit te voeren onderhoud heeft vooral betrekking op de toren. De galmborden behoeven onderhoud, maar het grootste probleem vormen de concave overgangen van de vierkante onderbouw naar de achtzijdige klokkenverdieping: door de wijze waarop ze indertijd zijn gemetseld, hebben ze te lijden van inwatering. Onderzocht zal worden of voor dit ingebouwde probleem een definitieve oplossing kan worden gevonden. Hier en daar zal ook het buitenschilderwerk worden vernieuwd. 94 ) ( 95 Grijpskerk De voormalige doopsgezinde vermaning in Grijpskerk werd in 1892 gebouwd ter vervanging van de oudere vermaning in het naburige Pieterzijl, waarvan afbraakmateriaal werd hergebruikt. Het waardevolle meubilair werd eveneens overgebracht naar Grijpskerk, zodat het interieur een sterk achttiende-eeuwse sfeer heeft. In 1908 werd door de orgelmaker P. van Dam uit Leeuwarden een orgel met een neogotisch front geplaatst. In 1984 ging het gebouw als eerste en tot nu toe enige doopsgezinde bedehuis over in het bezit van de Stichting, die het in heeft gerestaureerd en geschikt gemaakt om als opbaarcentrum dienst te doen. 2 Het onderhoud richt zich in de eerste plaats op het houtwerk van de goten en het buitenschilderwerk. Ook zal het orgel opnieuw worden gestemd. De preekstoel, gemaakt door Abraham Bekenkamp in 1781, in situ in Heveskes. Het meubel zal worden herplaatst in de kerk van Engelbert. Kiel-Windeweer In de oude veenkolonie Kiel-Windeweer staat het schilderachtige complex van de onder één dak gebouwde kerk en pastorie. Het is in een aantal fasen vanaf 1755 ontstaan; de laatste toevoeging is de serre uit In 1986 overgedragen aan de Stichting, werd het bouwwerk in twee fase gerestaureerd in 1991 en Daarbij werd het geschikt gemaakt om dienst te doen als erfgoedlogies en restaurant, waarvoor de naam De Amshoff werd gekozen. Inmiddels moet aan de dakruiter weer het een en ander gebeuren en behoeft het buitenschilderwerk op een aantal plaatsen herstel. Ook zal, niet zozeer als onderdeel van de instandhouding, maar als investering voor een optimaal gebruik, de houten vloer in het restaurantgedeelte worden vervangen. Lettelbert De kerk van Lettelbert dateert in eerste opzet uit de dertiende eeuw. Het koor is mogelijk in de zestiende eeuw vernieuwd, waarbij ook de zuidzijde nieuwe vensters heeft gekregen. Nadat de kerk in 1977 door de Stichting was overgenomen, heeft een algehele restauratie plaatsgehad in , waarbij de noordzijde ongepleisterd is gebleven om de teruggevonden sporen van de oudste bouwfase in het zicht te laten. Het gebouw biedt tegenwoordig onderdak aan een iconenschilder. De voorgenomen werkzaamheden hebben vooral betrekking op het houtwerk, dat door insecten is aangetast. Om verdere schade te voorkomen moet dit nu afdoende en dus ingrijpend worden aangepakt. Verder zal, waar nodig, het stucwerk worden hersteld, nadat eerst een onderzoek is ingesteld naar de zoutuitbloei op sommige plaatsen in het muurwerk. 1 Over de bouwgeschiedenis: Ada van Deijk, De kerk van Visvliet, Groninger Kerken 20 (2003), Over bouwgeschiedenis en restauratie: Jur Bekooy, Van eenvoudige doch harmonische architectuur. De vermaning van Grijpskerk, Groninger Kerken 15 (1998), Veel details die bij de restauratie tevoorschijn zijn gekomen, worden besproken in: Jan Battjes en Hans Ladrak, Rook uit de toren. De bouwgeschiedenis van de kerk en pastorie van Kiel-Windeweer, Groninger Kerken 20 (2003) Fotoarchief Instituut voor Christelijk Cultureel Erfgoed, RuG Beeldcollectie SOGK Het onttakelde interieur van de kerk van Heveskes voor de restauratie. De contouren van de preekstoel zijn nog op de wand zichtbaar. Engelbert De gepleisterde kerk van Engelbert is van middeleeuwse oorsprong. De van lancetvensters voorziene koorsluiting dateert waarschijnlijk uit de veertiende eeuw, het schip is op de oude grondslag grotendeels herbouwd, eerst in 1778 en daarna nog weer eens in 1904, toen de kerk ook het huidige houten plafond kreeg. Na de overname van het gebouw door de Stichting Oude Groninger Kerken in 2000 volgde de restauratie in Daarbij is in de noordmuur van het koor de teruggevonden sacramenstnis in het zicht gebracht. De brokstukken met gotisch maaswerk van de natuurstenen bekroning, die bij de drastische vernieuwing van het inwendige in 1948 werd aangetroffen en op ruwe wijze verwijderd, zijn opnieuw aangebracht. 4 De komende tijd zullen in deze kerk verschillende werkzaamheden plaatsvinden. Om te beginnen kan het gebrekkige stucwerk worden hersteld, nu er een schikking is getroffen met de leverancier van het bij de restauratie gebruikte materiaal, dat al snel niet bleek te voldoen. Ten tweede wordt hier de preekstoel herplaatst, die door Abraham Bekenkamp in 1781 in sierlijke rococo-vormen is gemaakt voor Heveskes. Aanvankelijk zelfs met sloop bedreigd ten behoeve van de uitbreiding van het industrieterrein in Delfzijl, 4 Uitgebreid over de wederwaardigheden van de sacramentsnis: rubriek Kerkbehoud, Groninger Kerken 20 (2003) Over de waardevolle inrichting van de kerk van Heveskes: Wiert J. Berghuis en Carla Scheffer, De geschiedenis van de kerk van Heveskes, Groninger Kerken 6 (1989) 7-22, hier 17. Het interieur van de kerk van Engelbert voor de restauratie van Beeldcollectie SOGK Beeldcollectie SOGK is de kerk van Heveskes ten slotte in 1996 aan de Stichting overgedragen en in gerestaureerd. 5 Toen was door vandalisme het gave interieur echter al geheel onttakeld. Gelukkig kon de preekstoel nog worden gered, hoewel ook deze niet ongeschonden was gebleven. Na jaren in opslag te hebben gelegen, vindt hij nu een nieuwe bestemming in Engelbert. In 1972 is de kansel van de kerk in Engelbert zelf, waarvan het interieur toen opnieuw is gemoderniseerd, in de kerk van Baflo geplaatst. Het zou daarom meer voor de hand gelegen hebben om nu tot een driehoeksruil te komen, waarbij de Engelberter kansel naar zijn oorspronkelijke plaats zou terugkeren en de preekstoel van Heveskes naar Baflo zou verhuizen, maar dat bleek om praktische redenen niet goed uitvoerbaar. Ten slotte zal het orgel met een bescheiden omvang van acht registers weer goed bespeelbaar worden gemaakt. Het gaat hier om een instrument dat door de orgelbouwer H.W. Flentrop in 1938 werd geplaatst. Dat is nog voor de periode dat deze orgelmakerij zich ging oriënteren op de historische orgelbouw, waarmee ze in latere jaren een grote bekendheid zou verwerven. Het is dan ook naar de gewoonte van die jaren geen mechanisch, maar een pneumatisch orgel. Ook het open front is typerend voor de jaren van ontstaan. Een deel van het pijpwerk is van oudere datum, maar van onbekende herkomst. Bij de kerkrestauratie was het orgelbalkon naar voren toe vergroot om hieronder voldoende ruimte te verkrijgen voor een keuken- en toiletvoorziening. Het gevolg hiervan was evenwel dat het orgel sindsdien geheel wegviel achter op het balkon, wat zowel visueel als akoestisch een ongelukkige situatie opleverde. Daarom wordt het orgel nu weer vooraan op het balkon geplaatst. Dispositie orgel (H.W. Flentrop, 1938): Manuaal Prestant 4 vt Holpijp 8 vt Viola da gamba 8 vt Voix céleste 8 vt Fluit 4 vt Nasard 2 2/3 vt Mixtuur 3 st Pedaal Subbas 16 vt Het naar achteren geplaatste orgel ten tijde van de restauratie. Voor de verplaatsing werd een deel van de balustrade aangevuld. Het instrument zal binnenkort echter weer naar voren worden gehaald.

15 Helpt u ook mee om drie bijzondere restauratieprojecten mogelijk te maken? Elke twee jaar organiseert de Stichting Oude Groninger Kerken de Actie Kerkbehoud. Met deze actie doen we een vriendelijk beroep op onze donateurs voor een extra bijdrage. Alle giften voor de actie, hoe klein ook, zijn van harte welkom. U kunt uw bijdrage overmaken op bankrekening t.n.v. Stichting Oude Groninger Kerken te Groningen. De opbrengst uit de Actie Kerkbehoud willen we dit jaar ten goede laten komen aan drie bijzondere projecten: restauratie van de gewelfschilderingen van de kerk in Garmerwolde restauratie van het orgel in de kerk van Tinallinge volledige restauratie van de kerk in Klein Wetsinge A c t ie K e r k b e houd Gewelfschilderingen kerk Garmerwolde Vlak buiten de stad Groningen ligt de laatromaanse kerk van Garmerwolde. Wie de kerk binnenkomt, wordt direct getroffen door de bijzondere gewelfschilderingen. Te zien zijn onder andere taferelen uit het leven van Maria en afbeeldingen van de vier evangelisten. Helaas zijn delen van de schilderingen door de inwerking van zout en vocht verloren gegaan. Ook zijn de resterende schilderingen bedekt door een grauwsluier. Korte Hemmen, restauratie luidklok Leek, N.H. Kerk, carillon 96 ) In 2012 worden de schilderingen gerestaureerd. De grauwsluier wordt verwijderd, de pigmenten worden beter op de pleisterlaag gehecht en de hechting van de pleisterlaag op de baksteen van het gebouw wordt aangepakt. Volgens Kees van der Ploeg, universitair docent architectuurgeschiedenis, is de restauratie noodzakelijk omdat er anders op een kwade dag helemaal niets meer van de schilderingen te zien is. Het is van cultuurhistorisch belang dat de resterende schilderingen behouden blijven en dat bezoekers over vijftig jaar nog steeds van de afbeeldingen kunnen genieten. Orgel Tinallinge Het orgel in de kerk van Tinallinge verkeert in slechte staat. Dit orgel uit 1917 is een Rijksmonument maar het is er zo slecht aan toe dat het nauwelijks meer bespeelbaar is. De restauratie wordt in 2012 uitgevoerd. Is het muziekinstrument opgeknapt, dan zal het weer gebruikt worden bij kerkdiensten. Ook particulieren kunnen er dan op spelen. Kerk Klein Wetsinge De negentiende eeuwse kerk in Klein Wetsinge is dringend aan een restauratie toe. Zo lekken dak en de goten, is het metselwerk aangetast en is het ijzerwerk van de ramen verroest. Volgend jaar zal de kerk worden opgeknapt en krijgt de kerk tevens een nieuwe bestemming. In de kap van de kerk willen we een uitkijkcabine plaatsen, legt Jur Bekooy uit. Ook kunnen er vanaf de kerk excursies naar de omgeving worden georganiseerd. Verder zijn we van plan om van de kerk een multifunctioneel smaakcentrum te maken met onder andere kookworkshops, informatie over voedsel en een markt voor streekproducten. Want monumenten hebben alleen een toekomst als ze ook daadwerkelijk gebruikt worden. Orgel te Tolbert. Gerestaureerd in 2001 Van Oeckelenorgel te Vierhuizen MENSE RUITER orgelmakers b.v. Oosterseweg AD Zuidwolde (Gron.) Tel Fax menseruiter@wxs.nl

16 De Stichting 28/4 ok tober 2011 In deze aflevering van De Stichting kunt u lezen over het werk van de Stichting Oude Groninger Kerken en vindt u een selectie van de vele activiteiten in en om de Groninger kerken. Draagvlak in de steigers De doelstelling van de Stichting Oude Groninger Kerken (SOGK) is Het in stand houden van historische kerkgebouwen in de provincie Groningen en het bevorderen van de belangstelling hiervoor. Van de oprichting in 1969 tot in de jaren negentig was de volgorde van de zinsdelen precies omgekeerd: voordat aan bezit kon worden begonnen, moest draagvlak worden gecreëerd. Volgens Peter Breukink, sinds 1987 directeur van de SOGK, is de omdraaiing typerend voor de ontwikkeling van de organisatie in de loop van de jaren. Wipwap Als monumentenorganisatie zitten we continu op een wipwap, aldus Breukink. Enerzijds vraagt de instandhouding van de kerkgebouwen continu de aandacht. Veel mensen zien dat dan ook als de hoofdwerkzaamheid van de Stichting. Maar het werk in uitvoering is anderzijds niet mogelijk als daarvoor geen draagvlak bestaat. Dus moeten we steeds belangstelling wekken voor ons werk en het belang daarvan. Deze dubbelrol stelt de nodige eisen aan de professionaliteit van de organisatie. Om een paar actuele voorbeelden te noemen: voor het recente herstel in Stitswerd, met name van pleisterwerk, is veel kennis nodig van technische systemen en complexe deelonderwerpen. In Klein Wetsinge was daarentegen het vinden van een functie voor het gebouw weer een complexe zaak, en de restauratie op zich niet zo. Voor de projecten die onderling erg van karakter verschillen moet de Stichting wel de nodige deskundigheid in huis hebben. En die hebben we. In dit verband mag 2011 een lakmoesproef heten. Dit is een exceptioneel jaar voor de SOGK. Niet alleen door de hoeveelheid projecten in uitvoering, maar ook door het brede scala aan werkzaamheden, van periodiek onderhoud en restauratie tot herbestemming. De expertise die in meer dan veertig jaar is opgebouwd, komt in een jaar als dit naar voren. I n t e r v i e w m e t P e t e r B r e u k i n k Draagvlak Een restauratieproject is een samenspel van veel dingen: het uitvoeren van archeologisch en bouwhistorisch onderzoek, het verantwoord invoegen van nieuwe voorzieningen in een bestaande situatie en tenslotte de restauratiewerkzaamheden zelf. Veel kwaliteiten hebben we zelf in huis en onze medewerkers zijn ook professioneel genoeg om te foto Omke Oudeman

17 Nieuws Het verhaal van de Groninger kerken Moord in de kerk is de ultieme ontwijding van een heilige Beerta. Hier vormen de kerktorens, kerken en kerkhoven aantrekkelijke ensembles. Ze zijn het middelpunt van de ne- het VSB Fonds, de Kunstraad Groningen en het JM Fonds. De Stichting Orgelconcerten Der Aa-kerk is onze belangrijkste plek. Het gebeurde in Westeremden - De grafkelder van Mid- derzettingen langs de kust en vertellen ieder hun eigen ver- partner in dit project en heeft een deel van de activiteiten wolde: een rode pruik en zeven kinderlijkjes... Maar waar is haal van de ontwikkelingsgeschiedenis van het Wadden- mogelijk gemaakt. De samenwerking met deze stichting zal Anna? En geen Van Panhuys - Elfenboom, Germaanse god en landschap. in de komende jaren worden geïntensiveerd. apostel : de eik. Intrigerende titels voor boeiende verhalen In de acht genoemde dorpen zijn en worden allerlei (toe- En onze donateurs? De reacties op onze Actie Kerkbehoud die sinds kort te vinden zijn op de website ristische) voorzieningen aangebracht. Om dit op een leuke zijn heel bemoedigend. Daarover meer in het volgende num- kerken.nl. wijze onder de aandacht te brengen, hebben wij voor ieder mer van Groninger kerken. De geschiedenis van de Groninger kerken gaat namelijk dorp een symbool ontwikkeld dat op verschillende uitingen Wij ontvingen in de afgelopen tijd legaten van mevrouw niet alleen over jaartallen, bouwstijlen en orgels. Zij vertelt naar voren komt, zoals bijvoorbeeld op een infobord, folders, A.J. Roggema te Groningen, mevrouw H.J. Nienhuis te Hooge- over veel meer, uiteenlopend van duivelse stenen katten of stickerboekje en ook zijn er voor ieder dorp koelkastmagne- zand, mevrouw A. Bolmans te Groningen, mevrouw H.M. le onthoofde heiligen, tot raadselachtige grafkelders en stok- ten gemaakt waarop dit symbool te zien is. En natuurlijk is Grand te Warnsveld en de heer H.J. Witteveen te Deventer. oude bijbels. Een zeer gevarieerde thematiek vormt de histo- ook het algemene Landmerken-logo beschikbaar als koel- Het aantal periodieke schenkingen neemt nog steeds toe. rie. En het verhaal gaat door kastmagneet. Huwelijks- en verjaardagsfeesten waren aanleiding voor De verhalen worden van passende afbeeldingen voorzien Landmerken is een samenwerkingsproject van de Stich- feestelijke bijdragen. Een gedenkwaardig 25 jaar samenzijn en natuurlijk is er ook een printversie beschikbaar. [Jan-Henk ting Landschapsbeheer Groningen en de Stichting Oude Gro- betekende 2400 euro voor het werk van de stichting! Er wa- van Dijk, SOGK] ninger Kerken. ren ook concrete schenkingen. Een echtpaar uit Baflo schonk Bouwkunde blogt De afdeling bouwkunde van de SOGK loopt dagelijks tegen Groninger synagoge op postzegel De Folkingestraat Synagoge prijkt sinds deze zomer op een de kerk van Feerwerd een vleugel. Daarmee zal het gebruik van deze kerk een belangrijke impuls krijgen. Alle gevers heel veel dank! van alles aan. Volg daarom nu de weblog van de bouwkundige van de Stichting over zijn ervaringen: postzegel van PostNL. De uitgave is een initiatief van de Bond Heemschut die dit jaar haar honderdjarig bestaan viert. De bond zet zich in voor het behoud van belangrijke monu- Giftenkerk Steeds vaker worden we benaderd door mensen die iets te Landmerken nu ook als koelkastmagneten en stickers! Een landmerk is een oriëntatiepunt in het landschap. In het menten. Heemschut koos de synagoge in Groningen uit als voorbeeld van een belangrijk religieus gebouw dat behouden is gebleven; in 2009 werd ze overgedragen aan de Stichting Oude Groninger Kerken. cursus weer aanwezig te zijn, vandaar dat wij dit jaar op her- vieren hebben en in plaats van cadeaus van genodigden vragen om een kleine gift om die vervolgens aan de Stichting Oude Groninger Kerken te schenken. Voor dergelijke gelegenheden beschikken wij inmiddels over een speciale gif- Waddengebied vinden we een hele reeks langs de zeedijk. Bij het project Landmerken staan acht opvallende en spannende plekken langs de Waddenkust centraal: Hornhuizen, Cursussen plaatselijke commissies Speciaal voor de leden van onze plaatselijke commissies haling gaan. Besloeg de cursus vorig jaar nog drie avonden, dit jaar denken we met twee avonden ook een heel eind te komen. De titel van de cursus dit jaar is De kerk als middel- tenkerk. Het secretariaat van de stichting kan u hierover van meer informatie voorzien ( ). Ook hebben wij informatiemateriaal over onze Stichting voor uw familie, vrien- Wierhuizen, Breede, Oldenzijl/ boden wij vorig jaar voor de eerste keer een gratis (kerken)- punt van de samenleving niet bij religie alleen. De data den en/of relaties beschikbaar. Oosternieland, Uitwierde, Termunten, Finsterwolde en Nieuw cursus aan. Ook nu bleek de behoefte aan een dergelijke zijn: donderdag 27 oktober en donderdag 10 november. De secretarissen van de plaatselijke commissies hebben hiervoor inmiddels een uitnodiging ontvangen. We gaan er van- De SOGK in beweging Op 9 oktober werd de vijfentwintigste editie van de 4 Mijl van Interview met Peter Breukink - vervolg gaan we nog altijd erg integer om, maar de uitdaging is er nu uit dat ook deze cursus weer een schot in de roos zal blijken te zijn en rekenen op een grote opkomst van de leden van Groningen gehouden. Ongeveer twintigduizend hardlopers liepen van het centrum van Haren naar het centrum van Gro- vooral in gelegen om het gebouw in zijn waarde te laten en onze commissies. ningen. Maar wat schetste onze verbazing? Ook een team weten wat we het beste kunnen uitbesteden. De Stichting is daarnaast in de gelukkige omstandigheid dat ze een beroep kan doen op diverse specialistische commissies, bijvoorbeeld op het gebied van kerkhoven, klokken en orgels. Deze daarnaast in het uit te voeren werk doorzicht naar het toekomstig gebruik van de kerk te bieden. Om die reden worden de plaatselijke commissies in de voorbereidende fase al intensief bij de werkzaamheden betrokken en is het werk aan Veel sympathie voor het gebruik van onze kerken Behoud door gebruik is een al jaren bekend principe in mo- van de Stichting Oude Groninger Kerken liep mee! Geheel in herkenbare SOGK-outfit kwamen zij gezamenlijk over de finish. Maar ook collega s die niet in staat waren deze sportieve prestatie neer te zetten, droegen hun steentje bij. Zij schil rondom het bureau is goud waard, aldus Breukink. de kerk evengoed een project van het dorp. numentenland. Ook wij streven naar een goed en passend schreeuwden hun collega s over de finish aan de kant van Niet het kerkbehoud an sich, maar het vraagstuk van Op grotere schaal worden steeds meer middelen ingezet gebruik van onze kerken. Dat wordt mogelijk gemaakt door het parcours en na afloop stonden zij klaar om ze op te van- draagvlak houdt de Stichting maar dan voor de buiten- om mensen te informeren over het werk van de SOGK en hen de inzet van onze vrijwilligers, het team van Bijzondere Loca- gen met een heerlijk verkoelend drankje. wereld misschien minder zichtbaar achter de schermen evenzeer bezig. Bij de oprichting in 1969 werd terecht gedacht eerst een goede bodem, dan bezit. Daarin is de daar hopelijk ook bij te betrekken. Het tijdschrift Groninger kerken, in oktober van dit jaar geheel gewijd aan het werk in uitvoering, is daarvan een meer klassiek voorbeeld. ties Groningen en de niet aflatende steun van fondsen en overheden. Zo kregen we voor ons festival Terug naar het begin bijdragen van de Stichting Dioraphte, de Kunstraad En de winnaar is De heer Wieger de Wit is de winnaar van de fotowedstrijd die Stichting geslaagd, vandaar de omdraaiing in het motto, een Nieuwere media, zoals de website Groningen, het Fonds Podiumkunsten, de Insinger Stichting, de Stichting uitschreef voor de kerkenkalender Zijn bewijs van het succes van de organisatie dat je je dat kunt met daarop onder andere het nieuwe project Het verhaal het Ben Remkes Cultuurfonds, het SNS Fonds Middelstum en winnende foto heeft een ereplaats op de voorkant van de ka- permitteren. Maar inmiddels hebben toch te maken gekre- van de Groninger kerken, Twitter en de weblog van de bouw- het SNS Fonds Eemsmond. Schnitgers Droom, het festival bij lender gekregen. De jury over zijn inzending: Een uitstekend gen met een veranderende achterban. Vroeger was men toch kundigen maken de lijnen naar buiten nog korter en dus de ingebruikneming van het gerestaureerde orgel in de Der oog voor detail met een bijzonder geslaagd gebruik van het gevoeliger voor kerkelijke functies in een traditionele omge- actueler. In tegenstelling tot de kerkgebouwen staat het Aa-kerk, ontving subsidies en bijdragen van het Groninger zogenaamde scherpte-diepte bereik. Dit alles in een smaak- ving. Met de plaatselijke emoties rondom het kerkgebouw draagvlak eigenlijk continu in de steigers. Klokken- en Orgelfonds, het Fonds voor Cultuurparticipatie, volle en strakke compositie waarbij de stelregel minder is

18 Mediatheek De mediatheek is toegankelijk voor een breed publiek: voor donateurs van de Ze zijn er nog: sneeuwkaarten! Dit jaar verschijnen geen nieuwe sneeuwkaarten, maar wel kunnen wij u oude setjes kaarten aanbieden tegen leuke prijzen. Voor meer informatie hierover kunt u contact opnemen met het secretariaat van de stichting op telefoonnummer (050) Uiteraard bent u tijdens kantooruren ook van harte welkom in de winkel van de stichting in de Remonstrantse kerk. Daar vindt u, naast de sneeuwkaarten, ook veel leuke andere artikelen. De collectie van de mediatheek breidt zich continu uit. Hieronder vindt u een overzicht van aanwinsten in het laatste kwartaal. J. den Hertog, V. Timmer en P. Westerbrink, Het vroegere orgel van Scheemda. Groninger orgels 4, 2011 Uitgave in de reeks Groninger Orgels waarin het zestiende-eeuwse orgel dat oorspronke- D.E.H. de Boer, Emo s reis. Een historisch culturele ontdekkingstocht door Europa in 1212, 2011 De reis naar Rome (en weer terug) die Emo van Huizinge in 1212 maakte, staat in dit boek centraal. Het boek is een nauwkeurige reconstructie van de belevenissen van de abt en zijn metgezel en jeugdvriend, bouwmeester Hendrik, en geeft een beeld van land- Stichting, voor leerlingen of studenten die informatie zoeken voor werkstuk, spreekbeurt of scriptie, voor mensen die monumenten een warm hart toedragen. Kortom, voor een ieder die geïnteresseerd is in de collectie van de Stichting Oude Groninger Kerken. Uitlening is niet mogelijk, wel is het mogelijk kopieën of prints te maken. De catalogus van de mediatheek kunt u online raadplegen: Sinterklaas en de Kerstman komen er aan en dus wordt het weer tijd voor eindejaarspakketten! Vorig jaar bood de Stichting Oude Groninger Kerken voor het lijk in Scheemda stond, centraal staat. Vooral is er aandacht voor de kas met houtsnijwerk in de onderkas en voor de kunsthistorische waarde van de rijkbeschilderde panelen. De voorstellingen op deze panelen horen bij el- schap en samenleving in het Europa van het begin van de dertiende eeuw. Basis is de Kroniek van het klooster Bloemhof, uitgebreid met vele historische bronnen. eerst eindejaarspakketten aan. Bedrijven en donateurs kon- kaar en zijn te typeren als Het Koningschap IJ. Botke e.a., Het grote geschiedenisboek den bij de Stichting pakketten samenstellen en die aan hun van Jezus Christus en de belangrijke rol van van de Ommelanden, 2011 medewerkers of een dierbare cadeau doen. Ook dit jaar is er Maria. Omvangrijk en rijk geïllustreerd geschiede- weer die mogelijkheid. Er zijn verschillende pakketten ver- nisboek, gebaseerd op de in ver- krijgbaar in verschillende prijscategorieën. Hiermee houdt u I. Stamhuis, S. Tuinstra en K. van der Ploeg schenen magazinereeks Ach Lieve Tijd: 2500 de kosten van het pakket in eigen hand.. De Stichting zorgt (red.), Het kabinetorgel van H.A. Groet & J.J. jaar Ommelanden. Inhoud: De Ommelanden er vervolgens voor dat de pakketten in luxe cadeauverpak- Vool op de Menkemaborg in Uithuizen, 2011 (Harm van der Veen); Verkeer en vervoer (Jan meer (Less is more) zeer goed toepasbaar is. Het prachtig en king bij uw bedrijf afgeleverd worden of dat uw bestelling bij Uitgave verschenen ter gelegenheid van de Oldenhuis); Ommelander jonkers (Johan de haarscherpe detail van houtsnijwerk in de preekstoel ge- uw dierbare(n) wordt bezorgd. Ook kunt u er uiteraard voor ingebruikneming van het gerestaureerde ka- Haan) Ommelander herenboeren (IJnte Bot- combineerd met een onscherp maar duidelijk herkenbaar kiezen het pakket zelf te overhandigen aan de gelukkige ont- binetorgel, op 15 april Over de geschie- ke); Arbeiders en dienstmeiden (IJnte Botke rouwbord op de achtergrond geeft in één oogopslag de vanger. U slaat hiermee twee vliegen in één klap, want u denis en de restauratie van het kabinetorgel en Homme Wedman); Handel en nijverheid pracht en praal van deze rijk gevulde kerk weer. Ook tech- maakt niet alleen iemand gelukkig met een pakket, maar u in de Menkemaborg (Albert Buursma); Sociale en gezondheids- nisch gezien is deze plaat uitstekend gelukt. Ondanks de steunt hiermee ook het werk van de Stichting. Voor meer in- zorg (Martin Hillenga); Kerken en kloosters Handreiking Roerend Religieus Erfgoed. grote lichtcontrasten is zowel in de donkere als lichte partij- formatie hierover of bestellen kunt u contact opnemen met W. Friso, Beperkt archiefonderzoek naar de (Kees Reinders); Ontspanning en cultuur Praktisch hulpmiddel bij het waarderen en en voldoende tekening waardoor detail en sfeer een goed het secretariaat op telefoonnummer (050) of u kijkt synagoge te Groningen, 2011 (Herman Maring); Het leven van alledag herbestemmen van religieuze voorwerpen, geheel vormen. Een terechte winnaar! op onze website Archiefonderzoek naar aanleiding van de (Martin Hillenga); De jeugd (Margriet Dijk); 2011 De overige twaalf winnende foto s kregen ook een plek op de kalender. Deze opnamen kunt u bekijken op onze website Zo krijgt u gelijk een indruk van de kerkenkalender 2012 die u kunt bestellen Terug naar het begin: nieuwe locaties en On Tour In 2012 bestaat Terug naar het begin vijf jaar. Wegens groei- restauratie in Het onderzoek richt zich onder anderen op de kleurstelling van de bollen van de beide koepels, de eventuele aanwezigheid in het verleden van verlichting Na de Tweede Wereldoorlog (IJnte Botke). E. Bruins, Drentse kerken, 2011 Per gemeente worden de dorpskerken van Stappenplan voor herbestemming en afstoting van religieuze voorwerpen, en waarderingskader roerend religieus erfgoed. via het bestelkaartje in het midden van dit tijdschrift. ende belangstelling verhuist het festival naar Appingedam boven de hoofdingang, en het hekwerk voor Drenthe beschreven. Tussendoor zijn komen M. van Roon, Goud, zilver & zijde. Katholiek Op donderdag 1 september kregen de winnaars hun en de omringende wierdedorpen. Hiermee verbeteren we de de entree aan de Folkingestraat. verschillende thema s aan de orde: het textiel in Nederland , 2010 prijzen uitgereikt in de Remonstrantse kerk. De hoofdprijs kwaliteit en kan Terug naar het begin verder doorgroeien. avondmaal en de Drentse kerkbekers (jam- Lijvig, en rijk geïllustreerd promotieonder- bestond, naast de prominente plaats voorop de kalender, Het concept blijft onveranderd: cultuur beleven in oude ker- J.H. van Dijk, Op weg naar Terug naar het mer, maar met afbeeldingen van doopvon- zoek over de geschiedenis van de vormge- uit een geheel verzorgd driedaags arrangement voor twee ken en genieten van het Groninger platteland. Met muziek, begin: Hopen of geloven, 2011 ten); begraven in en om de kerk; de bisschop ving van paramenten (liturgische kleding) in personen in erfgoedlogies Nieuw-Midhuizen te Vierhuizen. theater, poëzie, beeldende kunst, dans en lezingen staat de In de Verildis Reeks verschijnen toelichtingen van Utrecht en het katholicisme in Drenthe; de negentiende en twintigste eeuw. Instel- De overige twaalf winnaars keerden uiteraard ook niet met komende editie in het teken van De Terugkeer. Noteer al- in tekst en/of beeld betreffende diverse door christelijke feestdagen en oude gebruiken; lingen (ateliers en kloosters) en personen die lege handen huiswaarts. Zij ontvingen allen een goed ge- vast de data: vrijdag 18 en zaterdag 19 mei de SOGK georganiseerde culturele evene- Huize Echten en zijn bewoners; de Drentse zich hiermee bezighielden zijn geïnventari- vulde cadeautas. Met Terug naar het begin On Tour worden succesvolle menten. Dit deel betreft een presentatie door torenfamilie; wees-, werk- en armenhuizen; seerd, en bewaard gebleven paramenten ge- De fotowedstrijd was wederom een groot succes. Vele programma s ontwikkeld tot zelfstandige projecten die ver- studenten van de vakklas autonome beel- klokgelui; de ijzeren koe; plafondschilderin- determineerd en gedateerd. inzendingen kwamen weer binnen, dus wie weet doen we volgens het land in gaan. Zo kunnen steeds meer mensen dende kunst Public Space. Het gaat hierbij gen; dominees pattie (ofwel: kerkpad) volgend jaar wederom een beroep op u om uw mooiste foto kennis maken met de mogelijkheden van oude kerken als om hedendaagse beeldende kunst in en bij J.F. van Agt, E. van Voolen en W. Lindwer, van onze kerken in te sturen! decor en podium voor hedendaagse kunst. In september de kerken te Loppersum, Kantens, Huizinge, W. Heijbroek, Het gelijk van Heemschut. Een Nederlandse synagogen, 1984 startten we het kleinkunstprogramma Verdwaald Verlangen Westeremden en Westerwijtwerd, tijdens het eeuw inzet voor erfgoedbescherming, 2011 Beknopte beschrijving van alle nog aanwe- van Dominic van Vree. festival Terug naar het begin: Hopen of gelo- Uitgave t.g.v. de honderdste verjaardag van zige synagogen. Maar ook informatie over Ga voor data en locaties van de editie van 2012 naar www. ven, op 27 en 28 mei Heemschut. In het hoofdstuk Een greep uit de oorsprong en functie van de synagoge, terugnaarhetbegin.nl. de successen van de provincies aandacht en over de architectonische ontwikkeling voor de synagoge aan de Folkingestraat. van de Nederlandse synagoge. Veel beeldmateriaal.

19 Educ atie Educatie is een speerpunt in het beleid van de Stichting Oude Agenda uitgelicht In alle kerken die de Stichting Oude Gro- Nieuwe doelgroep door maatschappelijke stages Maatschappelijke stages Jongeren die in september 2011 naar het voortgezet onderwijs gaan, krijgen te maken met maatschappelijke stages. Alle leerlingen in het vwo, havo en vmbo gaan minimaal Groninger Kerken. We besteden uiteraard veel aandacht aan onze eigen kerken, maar onze inzet voor educatie gaat over alle kerkgebouwen in de provincie Groningen. De Stichting vindt het belangrijk om mensen al jong te informeren over het kerkelijk cultuurhistorisch erfgoed. De educatieve activiteiten sluiten aan bij de tegenwoordige aandacht voor erfgoededucatie op scholen. Op deze manier hoopt de Stichting een bouwsteen te leveren voor draagvlak in de toekomst. Pilot in Klein Wetsinge Met twee docenten en vijf leerlingen van het Reitdiepcollege, vestiging Kamerlingh Onnes in Groningen, is dit stage-idee Festival Schnitgers Droom De Der Aa-kerk beschikt over een prach- tig orgel van de beroemde orgelbouwer Arp Schnitger ( ). In oktober 2011 wordt dit bekende instrument na jaren van restauratie feestelijk in gebruik genomen. De ingebruikname wordt gevierd met het festival Schnitgers Droom, met onder andere concerten, tentoonstellingen, theatervoorstellingen en een symposium. Met Schnitgers Droom brengen de Stich- ninger Kerken beheert worden bijzondere activiteiten aangeboden. In deze rubriek lichten we een aantal daarvan uit. Voor een compleet en actueel overzicht kunt u terecht op de website Mocht u geen beschikking over een internetverbinding hebben, dan kunt u contact opnemen met het secretariaat van de Stichting. De medewerkers kunnen u van een papieren agenda voorzien. 30 uur per jaar stage lopen bij een non-profit instelling. uitgeprobeerd. Het traject is goed begeleid en voorbereid, zo ting Der Aa-kerk en de Stichting Orgel- Werk van Annemiek Eradus Het gaat hier om zeer veel scholieren en het is dan ook is onder andere een locatie uitgezocht. De plaatselijke com- concerten Der Aa-kerk de wereld van Arp Brahms, Wagner, Liszt, Gottschalk en Al- een unieke kans om hen kennis te laten maken met het werk missie van Klein Wetsinge was graag bereid om aan dit expe- Schnitger en zijn orgel op een avontuurlij- voor het eerst mee naar buiten. Ook in het beniz. van de Stichting Oude Groninger Kerken. riment mee te werken. ke manier tot leven. Traditie en vernieu- zilverwerk is er een verbondenheid met - Zaterdag 26 november: Weltklassik am Jongeren, kerken en sociale media Je kunt jongeren het kerkmeubilair in de was laten zetten De pilot was een succes. De leerlingen werkten de opdracht op originele wijze uit en er was een buitengewoon goede chemie tussen vrijwilligers en scholieren. wing lopen als een rode draad door het festival. Het programma brengt de orgelcultuur op een brede, toegankelijke en in- een ander materiaal. De expositie Aanraken mag, meenemen niet is tot en met 4 november te zien in het Klavier - Magisch geluid en toetsentovenarij! - Gerlint Böttcher (Duitsland) speelt werken van Vorisek, Liszt, Mendelssohn- of spinnenwebben uit de gewelven laten halen. Wij hebben echter gezocht naar een aansprekende activiteit waarbij zij zich, vanuit de kennis en mogelijkheden die ze in huis Toekomst Het project moet in de toekomst zonder intensieve bege- spirerende manier in beeld. Tot en met 29 oktober, de dag van het eindconcert Slotmania, kunt u luisteren glazen toegangsgebouw van de Remonstrantse kerk, Coehoorsingel 14 in Groningen. Open: maandag t/m vrijdag van Bartholdy, Bach, Chopin en Brahms. Voor meer informatie over de achtergronden van de concerten en de musici, hebben, verdiepen in het fenomeen kerk. leiding kunnen. We ontwikkelen daartoe een draaiboek naar verschillende uitvoeringen en open uur. Gratis entree. het programma en reserveringen zie Uitgangspunt is de combinatie jongeren, kerken en sociale waarmee scholieren deze stage kunnen uitvoeren in een bare repetities. Tevens is er tot die dag Op 4 november is er tijdens de Kera- media. De stage gaat over allerlei aspecten van de kerk. Zowel de geschiedenis, het gebruik, de exploitatie of het onderhoud van het gebouw als de betekenis ervan voor betrokkenen. Dat kunnen mensen zijn die professioneel of als vrij- kerk die ze zelf kiezen. We hopen dat het, naast een oorspronkelijk en rijk geschakeerd digitaal beeld van kerken, positieve ervaringen bij een nieuwe doelgroep oplevert. Net als afgelopen voor- in de Der Aa-kerk het kunstproject Balgenpad van Harry de Wit te zien. Ook is er een expositie met foto s van veertig Groningse organisten, van popmuzikant miek, koffie & koeklezing ( uur) de mogelijkheid om met Annemiek Eradus van gedachten te wisselen over haar werk en zal zij meer vertellen over Filmfestival The Roadmovie in kerk Oosternieland Voor het eerst en uniek op het Hogeland: williger aan de kerk verbonden zijn, maar ook kerkbezoekers jaar in Klein Wetsinge. tot kerkorganist, van draaiorgelspeler tot haar beweegredenen met betrekking tot een filmfestival! In de kerk van Oosternie- en buurtbewoners. de organist op bruiloften en partijen. Een haar werk. Informatie en opgave bij land worden van vrijdag 4 november tot en De scholieren gaan in groepjes aan de slag. Ze kiezen een Cynthia, Laura en Annet interviewen de heer Rieks Hesling. educatief project creëert voor scholieren Kunstbureau Albion Putti / Wilma Mencke: met zondag 6 november vier films ver- kerk uit, zoeken informatie op en bedenken vragen. Op af- Ik heb één van de vrijwilligers geïnterviewd, dat was best rond de kerk een spannend luister- en kijk- info@albionputti.nl of toond. Als thema is gekozen voor de road- spraak bezoeken ze vervolgens de locatie. Ze kijken er rond, nemen interviews af, maken foto s en filmpjes. Ze delen hun ervaringen via Twitter en bewerken het materiaal tot een digitaal product. spannend omdat het gefilmd werd. (Cynthia) avontuur. Meer informatie? Het programma van Schnitgers Droom is te vinden op de website of bel s Werelds beste pianisten in Scheemda Nu de Scheemder kerk een goede vleugel movie, een genre waarin de hoofdpersoon een reis maakt en waarin muziek vaak een belangrijke rol speelt. De vier films worden geselecteerd uit het aanbod aan bioscoop- (050) heeft, komen de beste concertpianisten /filmhuisfilms. Stelt u zich voor om in de Mickey en Lennart interviewen mevrouw Bloem. Ze hebben gevraagd of zij daarbij op de preekstoel wil gaan staan. We waren verrast over hoe de kerk er uit zag en over hoe de mensen zich inzetten voor de kerk. (Lennart) Aanraken mag, meenemen niet Waar andere keramisten zich uitsluitend van de jongere generatie uit de gehele wereld naar dit Oost-Groninger dorp om een pianoconcert te geven. Deze uitvoeringen vinden plaats op de laatste zaterdagmid- bijzondere sfeer van een kerk op een groot scherm een internationale klassieker of een heel recente Nederlandse film te zien! Dankzij uiterst moderne, hoogwaardige uitdrukken in klei, gaat Annemiek Eradus dag van de maand, steeds vanaf uur. technische middelen voor projectie en ge- (1959, Callantsoog) op zoek naar een ver- De toegangsprijs heeft de organisatie, on- luid ervaart u een uniek filmweekend. binding of verbondenheid tussen klei en danks bijvoorbeeld de hoge reiskosten Meer informatie: textiel. De drager van de textielbewerking van de musici, laag kunnen houden: land.nl of het textiel is te allen tijde klei. Het textiel is soms een toevoeging, een versiering of heeft een functie. Maar altijd is het bedoeld om de beschouwer op het verkeerde slechts 20 euro per persoon. Om de jeugd de toegang tot de klassieke muziek te vergemakkelijken, is de entree tot en met de leeftijd van 17 jaar geheel gratis. Reser- Oogst : tuinen, bloemen en vruchten in de kunst wijzigen in : been te zetten en tot aanraken te bewe- veren is wel vereist. Op het programma Geniet nog even na van de zomer met gen. Annemiek Eradus is van mening dat staat: Oogst, een expositie die nog tot en met het aanraken van haar werk zorgt voor een - Zaterdag 29 oktober: Weltklassik am 29 oktober te bekijken is in de Weem van betere beleving en herinnering. Naast ke- Klavier - Muziek, in gevoelens baden - schilder Henk Helmantel in Westeremden. ramiek maakt Eradus ook sieraden, hier- Marina Baranova (Oekraïne) speelt In deze tentoonstelling zijn schilderijen, mee treedt zij tijdens deze tentoonstelling werken van Mendelsohn, Schumann, tekeningen en etsen van verschillende

20 Agenda uitgelicht kunstenaars uit de twintigste en eenentwintigste eeuw te zien. Openingstijden: donderdag t/m zaterdag tot uur. Toegangsprijs 4,- inclusief koffie, thee of sap (kinderen t/m 12 jaar gratis). Website: Tour des Cimetières: Tocht door het Westerkwartier De gidsen hebben weer een interessante tocht voor u samengesteld. Niet alleen door een fraai landschap (we mijden de A7!) maar we bezoeken in dit gebied uiteenlopende begraafplaatsen en kenmerkende kerken. Te beginnen in Noordwijk, waar u naast de kerk en het kerkhof, twee contrasten kunt zien: de in volle glorie herstelde dooptuin alsmede het uit 1876 stammende lijkenhuisje. We rijden door naar het nabijgelegen Marum, waar we een bijzondere kerk bezoeken. De bouw heeft in twee delen plaatsgevonden, de gidsen zullen u dat graag uitleggen. Op het kerkhof bevindt zich een gezamenlijk graf voor de zestien burgers van Marum die op 3 mei 1943 werden gefusilleerd omdat ze deelnamen aan de April-Meistaking. Na de lunch bezoeken we het in de eerste helft van de dertiende eeuw grotendeels in laatromaanse stijl gebouwde kerkje van Nuis en de begraafplaats. De tocht gaat verder naar het in 1995 gerestaureerde joodse schooltje in Leek (nu museum en monument ter nagedachtenis aan de joodse gemeenschap). Ook brengen we een bezoek aan de joodse begraafplaats, die in 1783 in gebruik werd genomen. Deze Tour sluiten we af met een bezoek aan de kerk en het kerkhof van Midwolde ( het klapstuk van deze tocht, volgens een enthousiaste gids). We eindigen met het gebruikelijke kopje koffie of thee, dit keer in Gasterij Het Theehuis. De Tour vindt plaats op zaterdag 18 oktober. Vertrek vanaf het Hoofdstation in Groningen, uur. Prijs 37,50 pp. (het kan zijn dat deze prijs iets afwijkt, informeer hiernaar bij Arriva) Opgave is zoals altijd voor de Tour des Cimetières bij Arriva Touring, h.dejong@arriva.nl of via de telefoon Hier kunt u ook meer informatie over deze tocht krijgen en ook ontvangt u van hen een opdrachtbevestiging. E xcursie uitgelicht Kerstexcursie Op 17 december gaat de Kerstexcursie naar Sappemeer, Scheemda en Winschoten. Zoals gebruikelijk is er op de eerste zaterdag in het nieuwe jaar, 7 januari 2012, een herhalingstocht. In Sappemeer wordt de Koepelkerk bezocht, gebouwd in in opdracht van het Groninger stadsbestuur dat hier destijds zeggenschap had. De fabrijqmeester Coenraad Roelofs kreeg opdracht om een kerk te bouwen naar het voorbeeld van het godshuis in Willemstad, de eerste voor de protestantse eredienst gebouwde kerk in Nederland. Vorm en afmetingen nam Roelofs over, voor de rest bouwde hij naar eigen inzicht. Het gebouw kreeg een achtzijdige vorm en een koepeldak met koper bekleed. De kerk vertegenwoordigt het type van de centraalbouw. Architectuur en inrichting zijn bij deze gebouwen sterk op het midden gericht, op de plek waar het Woord wordt verkondigd. De doopsgezinde kerk te Sappemeer, een rijzig gebouw in sobere neoclassicistische trant, werd in 1847 gebouwd. Tot aan het midden van de achttiende eeuw kwamen negental doperse stromingen op diverse plaatsen bijeen. Nadat de verschillende richtingen waren samengegaan, werd een kerk gebouwd in Kleinemeer. In 1837 kocht men ten noorden van het Winschoterdiep een stuk grond dat ooit behoorde aan de Menistenhater Johan de Mepsche, daar werden de huidige kerk en de pastorie gebouwd. In het begin van de achttiende eeuw vestigden Zwitserse doopsgezinde vluchtelingen zich onder andere in Sappemeer. Zij importeerden de aardappel, een vrucht die tot dan toe hier onbekend was. Geert Veenhuizen, aardappelteler, die 92 nieuwe aardappelrassen kweekte, ligt begraven bij de Koepelkerk. Hij stamde af van de Zwitserse vluchtelingen. Scheemda lag ooit iets ten noorden van de huidige plek, daar waar nu de snelweg naar Duitsland loopt. Hier werden resten van twee oude kerken gevonden. Het oude dorp moest wijken voor het oprukkende Dollardwater en men stichtte een nieuwe nederzetting op een hoge plek, dichtbij het dorp Eexta. De huidige kerk werd in 1515 gebouwd, het werd een fors gebouw met een losse toren die aan de overkant van de doorgaande weg staat. Binnen zijn al in 1626 de kruisribgewelven gesloopt, waarna ook de steunberen werden neergehaald. Binnen staat een orgel in 1874 gemaakt door R. Meijer uit Veendam. Het oude orgel uit 1526 werd verkocht en de kas kreeg na verloop van tijd een plek in de hal van het Rijksmuseum, waar het met drie andere historische orgelkassen tot 2004 te bewonderen was. Er bestaan plannen het orgel terug te halen naar Scheemda. De Sint Vituskerk staat midden op een groot marktplein dat tot in de negentiende eeuw het kerkhof was. De kerk werd gebouwd aan het einde van de dertiende eeuw en is sinds 1907 weer een gaaf voorbeeld van de stijl van het laatromaans, ook wel romangotiek genoemd. In genoemd jaar werd een ingrijpende restauratie afgerond waarbij onder andere de kerk werd ontpleisterd, de westgevel grotendeels vernieuwd en de gewelven opnieuw aangebracht, alles naar plannen van C.H. Peters. Tot de inventaris behoort een preekstoel uit 1745, ontworpen door Jan Bitter met snijwerk van Caspar Struiwig, afkomstig uit de afgebroken kerk van Oterdum. Het orgel werd in 1868 gemaakt door C.G.F. Witte. Verder zijn er gebrandschilderde ramen en staan een heel aantal oude grafzerken opgesteld tegen de koorwand. Er is een permanente expositie van schilderijen met Bijbelse voorstellingen van de Ploegschilder Jannes de Vries. De vrijstaande toren, waarin een carillon van Van Bergen, staat op enige afstand van de kerk. Sinds 1995 staat voor de westgevel van de kerk een modern vormgegeven hekwerk. Opgave voor de excursie kan via de antwoordkaart midden in dit katern. De Stichting is een uitgave van de Stichting Oude Groninger Kerken. Dit katern verschijnt vier maal per jaar, los en als onderdeel van het tijdschrift Groninger Kerken, voor donateurs van de stichting. Redactie: Lotte Kleijssen en Martin Hillenga Vormgeving en productie: Ekkers en Paauw Drukwerk en verzending: Zalsman Groningen Adres: Coehoornsingel bs Groningen telefoon (050) info@groningerkerken.nl