Die Suid-Afrikaanse aartappelbedryf in perspektief in 2015

Transcriptie

1 Die Suid-Afrikaanse aartappelbedryf in perspektief in 2015 Pieter van Zyl en Laryssa van der Merwe; Aaartappels Suid-Afrika Volgens Tabel 1 is dit duidelik dat die Suid-Afrikaanse aartappelbedryf nie net 3% uitmaak van die bruto waarde van die totale landbousektor nie, maar 11% van die tuinbousektor en 58% van die groentesektor. Die aartappelbedryf is dus klein in vergelyking met die totale landbousektor, maar is die vernaamste in die groentebedryf. Volgens Figuur 1 is dit duidelik dat die hektare onder aartappels verbou gedurende die negentiger jare gedaal het. Sedertdien, vir die laaste sowat 15 jaar, beweeg die hektare geplant in n sywaartse rigting. Dit wil voorkom asof die hektare sywaarts beweeg tussen en hektaar. In die vroeë negentigs was die jaarlikse oesgroottes sowat 130 miljoen 10 kg sakkies. Die 2008-oes was die eerste om meer as 200 miljoen sakkies te realiseer. Die grootste oes is in 2015 gerealiseer met amper 250 miljoen sakkies. Figuur 2 dui die verhoging in gemiddelde opbrengste oor tyd aan. Die stygende tendens in opbrengste is duidelik waarneembaar. Die gemiddelde syfer sluit droëland- sowel as besproeiingsaartappels se opbrengste in. Die verhoging in gemiddelde opbrengste is deels toe te skryf aan beter kultivars en beter verbouingstegnieke. Die 2008-oesjaar se gemiddelde opbrengs het eerste deur die 45 ton per hektaar gebreek, met 2015 se rekordoes op sakkies per hektaar gemiddeld. Inaggenome dat ons nog 'n redelike hoevelheid aartappels onder droëland verbou (trek gevolglik die gemiddelde syfer af), vergelyk ons opbrengste goed met lande in die noordelike halfrond. In Figuur 3 kan gesien word dat aartappels wat onder Page 62 CHIPS September/Oktober 2016

2 Tabel 1: Bruto waarde van verskillende sektore (2014/2015) R miljard Aartappels se bydrae Aartappels % Groente % Tuinbou % Totale landbou % droëlandtoestande verbou word oor tyd daal. In 1989 was amper hektaar onder droëlandtoestande verbou teenoor hektaar in Dit lyk egter asof die hektare onder besproeiing die laaste klompie jare rondom tussen en hektaar varieer. Volgens Tabel 2 was Limpopo in 2015 die grootste produksiestreek met 21% van alle hektare aangeplant en 21% van die totale nasionale oes. Dit verteenwoordig hektare en 51.5 miljoen 10 kg sakkies. Die Oos- Vrystaat (tweede meeste hektare aangeplant) het hektare aartappels verbou (20% van totale aanplantings), maar plant hoofsaaklik onder droëlandtoestande. Hulle totale oes in 2015 verteenwoordig 14% van die totale oes (vierde grootste). Die verdeling van die 2015 oesjaar word in Figuur 4 aangedui. Die hele oes word in drie dele verdeel naamlik, moere (7%), verwerking (18%) en die tafeloes (75%). Die tafeloes word weer soos volg verdeel, uitvoer (7%), informele sektor (31%) en die formele sektor (37%). Na raming word sowat 17.6 miljoen sakkies uitgevoer, terwyl die informele en formele sektor onderskeidelik 76.2 miljoen en 92.3 miljoen 10 kg sakkies uitmaak. In Figuur 5 word die jaarlikse verkope van aartappels op die nasionale varsproduktemarkte (VPMe) aangedui, asook die persentasie van die totale aartappeloes wat deur die VPMe verkoop word. Sedert die laat negentigs tot in 2010 het die verkope van aartappels op VPMe sowat 90 miljoen 10 kg sakkies sywaarts beweeg met insinkings slegs in 2002, 2003 en Die groter nasionale aartappeloeste sedert 2010 het ook veroorsaak dat meer aartappels na VPMe gevloei het. In 2015 was die rekordoesgrootte bykans 250 miljoen sakkies, terwyl sowat 116 miljoen sakkies hiervan deur VPMe bemark is, ook n rekord. Volgens Figuur 5 is dit duidelik dat vanaf die vroeë negentigs tot 2010 n al groter persentasie van die aartappeloes direk bemark word, met ander woorde buite-om die VPMe. In 1990 was 63% van die totale aartappeloes deur VPMe bemark, terwyl net 45% van die oes in 2010 na VPMe is. Die meer aartappels wat buiteom die VPMe verkoop word, werk natuurlik negatief in op die VPMe se prysvormingsrol. Gelukkig het die groter aartappeloeste sedert 2010 bygedra dat nie net meer aartappels nie, maar ook n groter persentasie van die oes na VPMe gekanaliseer is. In 2015 is bykans 55% van die aartappeloes deur VPMe bemark. 70,000 65, Hektare 60,000 55,000 50,000 45,000 40, miljoen sakkies 10 kg miljoen sakkies 10 kg hektaar Figuur 1: Hektare geplant versus Oesgrootte CHIPS September/October 2016 Page 63

3 10kg sakkies per hektaar 5,000 4,500 4,000 3,500 3,000 2,500 2,000 4,047 4,635 1, Figuur 2: Toename in gemiddelde opbrengs oor tyd (alle hektare) 45,000 40,000 35,000 Hektare 30,000 25,000 20,000 15,000 10,000 5, droëland besproeiing Figuur 3: Hektare geplant - Droëland versus Besproeiing Die per capita verbruik van aartappels word in Figuur 6 aangetoon. Dit is duidelik dat die per capita verbruik van aartappels sedert 2002 opwaarts beweeg. Tussen 2008 en 2014 wil dit voorkom asof die per capita verbruik gestagneer het, maar die groter oes van 2015 se verbruik het gestyg na bykans 39 kg aartappels per capita. Laasgenoemde syfer vergelyk maar sleg met Europese lande wie se verbruik 3 tot 4 keer meer is. Suid-Afrika se verbruik van minder as 10 kg per capita vir verwerkte aartappels en ongeveer 39 kg vir vars aartappels steek dus sleg af. In alle Wes-Europese lande (behalwe Brittanje) en die VSA is die aartappelbedryf gebou op Page 64 CHIPS September/Oktober 2016

4 Tabel 2: Aartappelproduksie in 16 streke oesjaar Oesgrootte Streek Hektaar % van hektaar 10 kg sakkies % van oes 1 Limpopo 11,383 21% 51,526,748 21% 2 Oos-Vrystaat 10,989 20% 35,682,519 14% 3 Sandveld 7,525 14% 36,010,200 14% 4 Wes-Vrystaat 7,084 13% 41,857,704 17% 5 KwaZulu-Natal 3,216 6% 12,987, % 6 Mpumalanga 2,301 4% 11,852, % 7 Noordwes 1, % 11,242, % 8 Noordoos-Kaap 1, % 7,218, % 9 Loskopvallei 1, % 7,459, % 10 Noord-Kaap 1, % 8,063, % 11 Suidwes-Vrystaat 1, % 8,229, % 12 Oos-Kaap 1, % 4,923, % 13 Ceres 1, % 5,639, % 14 Gauteng % 4,702, % 15 Suid-Kaap % 1,025, % 16 Suidwes-Kaap % 243, % 53, % 248,664, % Moere 7% Verwerking 18% Informele mark 31% Uitvoer 7% Formele mark 37% Informele mark: Smouse in informele nedersettings ("townships") Figuur 4: Verdeling van total oes (2015 oesjaar) CHIPS September/October 2016 Page 65

5 miljoen sakkies % 62% 60% 58% 56% 54% 52% 50% 48% 46% 44% persentasie Volumes na VPMe % van totale oes na VPMe Figuur 5: Aartappels oor tyd na varsproduktemarkte (oesjare) kg per capita totaal vars verwerk Figuur 6: RSA per capita verbruik van aartappels verwerkingsaartappels, maar in Suid-Afrika oorheers tafel aartappels. Sowat die helfte van die Britse oes is tafelaartappels. Volgens Figuur 7 styg die tonnemaat aartappels wat jaarliks aan die verwerkingsmaatskappye aangebied word. Die verwerkingsbedryf is nou wel n relatief klein bedryf in Suid-Afrika, maar dit groei konstant as in ag geneem word dat jaarliks ook groot hoeveelhede ingevoerde bevrore skyfies in die markplek beland. In 2010 is byvoorbeeld ton bevrore skyfies (rou ekwivalent) ingevoer en ton in Ingevoerde skyfies is Page 66 CHIPS September/Oktober 2016

6 Tabel 3: Aantal produsente per streek STREEK Limpopo Sandveld Oos-Vrystaat KwaZulu-Natal Wes-Vrystaat Suidwes-Vrystaat sien Wes-Vrystaat Mpumalanga Oos-Kaap Noordwes Noord-Kaap Loskopvallei sien Mpumalanga Noordoos-Kaap Gauteng Ceres Suid-Kaap Suidwes-Kaap , ton 470, , , , , , , , , , , , , Figuur 7: Aartappels vir verwerkingsdoeleindes (rou tonnemaat) CHIPS September/October 2016 Page 67

7 uitgesluit van Figuur 7, maar aartappels op VPMe gekoop deur kleiner verwerkers is ingesluit. Die meerderheid van alle aartappels word aangewend in die vars- en bevrore skyfiemark. Die Oos-Vrystaat (22%) en Limpopo (20%) produksiestreke lewer die grootste bydrae tot die verwerkingsbedryf. Die getal produsente wat aartappels verbou daal oor tyd, aldus Tabel 3. Verskeie redes kan hiervoor verantwoordelik wees. Ekonomie van skaal is een rede waarom getalle oor tyd daal, aangesien byvoorbeeld maklik R2 miljoen benodig word om ordentlike pakstoortoerusting op te rig. Gespesialiseerde planters en uithalers word ook nog benodig. n Produsent wat min hektare aanplant, sal dit nie kan bekostig nie en verlaat later die bedryf. Uiteraard is die toetredingshindernisse (barriers to entry) dan ook hoog. Limpopo, Sandveld en die Oos-Vrystaat is die streke met die meeste produsente. Vir die 2015-oesjaar het 566 produsente aartappels aangeplant (Tabel 3). Van laasgenoemde getal produsente het 46% minder as 51 hektaar aangeplant (slegs 13% van alle hektare geplant) en het 12% meer as 200 hektaar elk aangeplant (43% van alle hektare geplant), aldus Figuur 8. n Redelike verwronge verdeling kom dus voor waar 12% van die produsente 43% van die hektare plant. n Handjievol groot produsente (12% van die totaal) plant dus amper die helfte van alle hektare. Daarteenoor plant amper die helfte van die produsente (46%) net 13% van alle hektare. Ongelukkig raak dit moeilik vir hierdie produsente om ekonomie van skaal na te jaag en verlaat hulle oor tyd die bedryf. C Meer as 200 ha 12% 101 ha to 200 ha 15% 51 ha to 100 ha 27% Minder as 51 ha 46% Figuur 8: Persentasie produsente teenoor die grootte van hektare geplant (2015 oesjaar) Page 68 CHIPS September/Oktober 2016