SRON-spectrum nummer 1, november Nummer 1, november Geachte lezer, heeft geleverd, en wordt er hard gewerkt
|
|
- Timo Verbeek
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 spectrum Nummer 1, november 2001 Inhoud 40 jaar Nederlands Ruimteonderzoek 1 Nederlands-Italiaanse satelliet BeppoSAX ondergaat een kleine hersenoperatie 3 Project HIFI wordt tastbaar 4 Interview: 40 jaar Ruimteonderzoek, 80 jaar professor de Jager 5 Kort nieuws 7 Colofon SRON-spectrum is de nieuwsbrief van Stichting Ruimteonderzoek Nederland en verschijnt vier maal per jaar. Uitgave: Stichting Ruimteonderzoek Nederland Sorbonnelaan 2, 3584 CA Utrecht Telefoon: fax: info@sron.nl internet: Redactie: Jasper Wamsteker, Lique de Rijk en Hans Braun In SRON-spectrum gepubliceerde meningen en opvattingen vallen onder verantwoordlijkheid van de redactie en zijn niet noodzakelijkerwijs het standpunt van de directie of het bestuur van SRON. 40 jaar Nederlands Ruimteonderzoek Geachte lezer, Stichting Ruimteonderzoek Nederland, kort SRON, heeft wat te vieren. Dit najaar is het precies veertig jaar geleden dat met de oprichting van de werkgroep Ruimteonderzoek van zon en sterren in Utrecht de kiem werd gelegd voor het Nederlandse ruimteonderzoek, zoals dat vandaag door SRON wordt vorm gegeven. In die veertig jaar is het Nederlandse ruimteonderzoek van pionieren uitgegroeid tot volwassen onderzoek met veel internationale vertakkingen. We kunnen terugkijken op een indrukwekkende reeks ruimteprojecten waar SRON aan heeft bijgedragen en uitzien naar uitdagend, nog te ontginnen, terrein. Voortbouwend op de fundamenten van de afgelopen veertig jaar, werkt SRON vandaag al weer gedreven aan die missies voor de toekomst. Zo staan we momenteel aan de vooravond van de lancering van de Europese aardobservatie-satelliet ENVISAT, met aan boord een sporengasspectrometer waaraan SRON een belangrijke bijdrage heeft geleverd, en wordt er hard gewerkt aan de sensoren voor de in 2007 te lanceren ver-infrarood-satelliet HERSCHEL. Daarnaast genieten we een rijke oogst aan onderzoeksresultaten verkregen met recente wetenschappelijke satellietmissies op het gebied van de astrofysica en van de aardobservatie. De meetresultaten van de röntgensatellieten Chandra, BeppoSAX en XMM-Newton, allen met een aanzienlijke SRON-bijdrage, overtreffen nog altijd onze stoutste verwachtingen. SRON staat internationaal prominent op de kaart en dat is de verdienste van veertig jaar mensenwerk. De SRON-medewerkers hebben de verjaardag van het Nederlandse ruimteonderzoek in eigen kring al uitgebreid gevierd. Voor de buitenwereld heeft SRON ook een aantal activiteiten in petto die grotendeels in het voorjaar van 2002 zullen plaatsvinden. 1
2 Samen met het Universiteitsmuseum in Utrecht wordt er gewerkt aan een tentoonstelling. Bezoekers krijgen daar niet alleen een overzicht van het Nederlandse ruimteonderzoek van de afgelopen veertig jaar, men kan er ook zelf de spanning van het ruimteonderzoek ervaren. De opening van de tentoonstelling zal gepaard gaan met het verschijnen van een boek, dat een impressie zal geven van veertig jaar ruimteonderzoek als mensenwerk. Tijdens de tentoonstellingsperiode zullen lezingen over diverse onderwerpen uit het hedendaagse ruimteonderzoek door experts worden toegelicht. Met gepaste trots mag ik u het eerste nummer van de nieuwsbrief van Stichting Ruimteonderzoek Nederland, het SRON-spectrum, presenteren. Uiteraard is dit eerste nummer meteen jubileumnummer, en dus grotendeels gewijd aan veertig jaar ruimteonderzoek. Met SRON-spectrum wil SRON om te beginnen ieder kwartaal de buitenwereld op de hoogte brengen van haar activiteiten. Vaste rubrieken zullen zijn: een interview met een SRON-medewerker, nieuws uit de divisies, en een agenda. Daarnaast zullen artikelen verschijnen over actuele ontwikkelingen binnen SRON, zowel wetenschappelijk als op het gebied van organisatie en beleid. Ik wens u veel leesplezier en hoop dat het regelmatig inkijken van deze nieuwsbrief u een helder beeld geeft van het brede spectrum aan SRON-activiteiten. Met vriendelijke groet, Johan Bleeker Algemeen Directeur SRON 2
3 Nederlands-Italiaanse satelliet BeppoSAX ondergaat kleine hersenoperatie BeppoSAX is een wereldberoemde röntgensatelliet vanwege de plaatsbepaling van krachtige explosies (zgn. Gammaflitsen) die tot aan de rand van het heelal worden gezien. Het is een al wat oudere satelliet, gelanceerd in 1996, maar daardoor niet minder scherp. Alleen waren de gewrichten (lagers) van het laatste gyrokompas wat stroef gaan lopen en men vreesde voor uitval. Met behulp van dit kompas werd de satelliet gericht. Als het kompas zou uitvallen, zou het leven van BeppoSAX helaas voorbij zijn. Gelukkig kan door een kleine hersenoperatie (aanpassing van de centrale computer) de kunstmaan nu gericht worden zonder gebruik te maken van gyrokompassen. Met behulp van ogen (sensoren) die gericht zijn op de zon en op de horizon van de aarde kan BeppoSAX alsnog zijn plaats bepalen. Er was een maand uitgetrokken voor herstel en voor het doen van nieuwe evenwichtstesten. Deze zijn op 29 oktober succesvol afgerond. Ook als BeppoSAX per ongeluk uit evenwicht raakt en gaat tollen, kan hij toch weer op de been geholpen worden. De satelliet is nu dus weer gebruiksklaar en kan het wetenschappelijk succes gaan continueren. Tijdens de testen werd nog een wetenschappelijk succesje geboekt. Op 30 oktober werd er een röntgenopname gemaakt met de door SRON gemaakte Groothoekcamera (Wide Field Camera, WFC) van een krachtige explosie in het heelal, die GRB genoemd wordt (de datum van de explosie). Het was een bijzonder type, die niet zijn sporen achterlaat als gammaflits. Optische- en radio telescopen (waaronder de Westerbork Radio Telescope) zijn op zoek naar de gloeiende restanten van die explosie en hebben al een mogelijke kandidaat gevonden. De satelliet BeppoSAX 3
4 Project HIFI wordt tastbaar HIFI, wat staat voor Heterodyne Instrument voor het Far-Infrared, zal spectroscopie uitvoeren bij een zeer hoge resolutie. Het instrument zal uiteindelijk een plaats krijgen op de Europese satelliet Herschel. De divisie LEA (Lage Energie Astrofysica), in Groningen, heeft het project geïnitieerd. Het idee om te meten in het submillimetergebied is eigenlijk al 30 jaar geleden tot stand gekomen, maar technisch is het nu pas mogelijk aldus divisiehoofd LEA Paul Wesselius. begin 2002 zal HIFI eindelijk van het papier afkomen, het ontwerpen is dan in eerste instantie voorbij en er kan begonnen worden met het vervaardigen van de hardware voor een demonstratie model. HIFI Focal Plane Unit HERSCHEL Satelliet (fig. ESA) Internationale samenwerking Bij de bouw van een satelliet of een satellietinstrument zijn in de regel een heleboel instituten betrokken onder de verantwoordelijkheid van een technisch-wetenschappelijk leider, de Principal Investigator of kortweg PI. De HIFI onderdelen zijn ondergebracht bij instituten in een elftal landen. De grote contribuanten zijn: Nederland, Duitsland, Frankrijk, de USA en Italië. Ieder instituut mag een onderdeel van het geheel leveren. Je kunt dat goed vergelijken met het bouwen van een huis, waarbij de elektricien verantwoordelijk is voor de bedrading, de loodgieter voor de leidingen, de timmerman voor het houtwerk en de bouwvakker voor het metselwerk, zegt Paul Wesselius. Waar de verantwoordelijkheden zo verdeeld zijn, moeten hele duidelijke afspraken gemaakt worden. Het maakt voor de elektricien en de loodgieter bijvoorbeeld heel wat uit of er in de keuken een boiler komt of een geiser. Bij de bouw van een satellietinstrument is het nog eens extra moeilijk, aldus Wesselius, Alle onderdelen worden immers voor het eerst gemaakt. Bovendien begint iedereen ook nog eens tegelijkertijd met ontwerpen. Jacht op kosmische moleculen SRON is hoofdaannemer van het instrument HIFI. Daarnaast is SRON ook nog eens verantwoordelijk voor het FPSS, één van de zes subsystemen van HIFI. HIFI is weer één van de drie meetinstrumenten die uiteindelijk in de ESA satelliet Herschel moeten komen. HIFI zal dan voor het eerst vanuit de ruimte het heelal bekijken in langgolvig infrarood en submillimeterstraling. Dat zal het mogelijk maken het universum af te speuren op zoek naar kosmische moleculen. Vooral water zou goed zichtbaar moeten zijn in kometen, planeten, jonge en stervende sterren en actieve sterrenstelsels. De lancering van Herschel staat gepland in Dat lijkt nog een tijd te duren, maar gezien de hoeveelheid werk die nog verzet moet worden, is haast geboden. Ruimteonderzoek is permanent op je tandvlees lopen. 4
5 40 jaar Ruimteonderzoek, 80 jaar professor de Jager Interview Het ruimteonderzoek heeft het universum dynamisch gemaakt Het jaar 2001 is een jubeljaar voor het Nederlandse ruimteonderzoek en dat is het in het bijzonder voor professor Kees de Jager. Hij viert niet alleen veertig jaar ruimteonderzoek, zelf vierde hij ook nog eens zijn tachtigste verjaardag. Vanaf zijn woning op de Utrechtse Zonnenburg kijkt hij uit over de verbouwingen van de Sterrenwacht Sonnenborgh. En hij kijkt terug op veertig jaar ruimteonderzoek, waar hij zelf de aanzet toe gaf, in diezelfde Sterrenwacht Sonnenborgh. Hoe kwam het dat een klein landje als Nederland toch aan ruimteonderzoek ging doen? Daarvoor moeten we terug naar Dat iets in een baan rond de aarde gebracht zou worden werd maar door weinigen voor mogelijk gehouden. In het begin van 1957 was ik eens ergens om een lezing te houden en toen zei ik: Kijk wat moet je hebben: eerst een eerste trapsraket, die geeft hem een reuzenvaart, dan komt er een tweede die daar bovenop zit en dan nog een derde, en zo krijg je dus de snelheid kilometer per seconde die je uiteindelijk nodig hebt. En dames en heren, nu moet u zich voorstellen, dan moet de baan van die raket langzaam ombuigen, want hij moet niet zomaar recht omhoog schieten, nee hij moet die satelliet mooi evenwijdig aan de aarde voortstuwen. En als u zich dat allemaal realiseert, dames en heren, dan zult u begrijpen dat het nog heel lang zal duren voor we daar aan toe zijn. Zo sprak ik dus zelf, begin In oktober van datzelfde jaar brachten de Russen de Sputnik in een baan om de aarde. De wereld was in opschudding, en de Amerikanen helemaal. Het Westen moest ook aan ruimteonderzoek gaan doen, was het idee. In Nederland werd toen de Commissie voor Geofysica en Ruimteonderzoek opgericht. Ik werd gevraagd voorstellen voor ruimteonderzoek te maken. We waren in Utrecht gespecialiseerd in zonneonderzoek. Van de zon kon je een hoop meer te weten komen door het röntgen- en UVspectrum te meten. Ik maakte een voorstel om röntgenwaarnemingen te doen van de zon. En tot mijn verrassing kreeg ik geld om in 1961 te beginnen met de werkgroep Ruimteonderzoek van Zon en Sterren, tachtigduizend gulden, ik had nog nooit zo veel geld bij elkaar gezien. Ik kon er drie mensen van aannemen, een ingenieur, een fysicus en een technicus. Zo begonnen we in een kamertje hier op sterrenwacht Sonnenborgh. Als je kijkt naar de resultaten van het huidige ruimteonderzoek: we kunnen kijken op de rand van zwarte gaten, we bestuderen kosmische explosies, we kunnen al een hele reeks kosmische moleculen onderscheiden. Wat waren nu eigenlijk de verwachtingen van het ruimteonderzoek ten tijde van de oprichting van de werkgroep ruimteonderzoek van zon en sterren? Zwarte gaten, daar hadden we nog nauwelijks van gehoord. Pulsars, die moesten nog ontdekt worden. Dus we gingen eerst maar eens kijken naar röntgenstraling van de zon. We wisten dat daar röntgenstraling vandaan kwam. Ik had in 1960 ook een lang stuk gepubliceerd waarin ik aan het rekenen ging hoeveel röntgenstraling sterren konden uitstralen. Dat bleek volgens die berekeningen heel erg weinig te zijn. We wisten toen nog niet van het bestaan van sterren die heel intens röntgenstraling uitzenden. De eerste 5
6 werden niet lang daarna door de Amerikanen ontdekt. We hadden toch het gevoel dat ook sterren röntgenstraling moesten kunnen uitzenden. We besloten om het eerst maar eens bij de zon te proberen te meten. Als dat zou lukken, dan moeten we gigantisch grote telbuizen maken om straling van sterren te kunnen detecteren. En dat was dan een tweede stap in ons programma. Wat ziet u zelf als hoogtepunten uit het Nederlandse ruimteonderzoek? De Astronomische Nederlandse Satelliet ANS was zeker een hoogtepunt. We wilden daarmee röntgen- en UV-straling van sterren waarnemen en er zat ook nog een Amerikaans instrument in. Dat was in De ANS Satelliet Maar we hebben ook heel veel werk gestoken in de Europese TD-1A satelliet. Daar hebben we twee instrumenten voor gemaakt. Eén daarvan, een kleine röntgendetector, heeft voor het eerst harde röntgenstoten van zonnevlammen gemeten. Mooie instrumenten waren dat. Een heel groot instrument, bestemd voor de Amerikaanse Solar Maximum Mission, was HXIS. Dat was ook een hoogtepunt met heel veel prachtige resultaten. Werkelijk het hele lab in Utrecht was daarbij betrokken. Daardoor hebben wij in Utrecht helaas weinig aan IRAS kunnen doen. Die is in hoofdzaak in Groningen ontwikkeld. IRAS was ook een geweldig hoogtepunt uit het Nederlandse ruimteonderzoek. Tegenwoordig gebeurt ruimteonderzoek in enorme massieve internationale programma s. Hoe ging dat in het begin? Het ging allemaal veel eenvoudiger, vooral met die raketexperimenten uit de beginjaren. Je maakte een voorstel, die voorstellen zagen er vaak niet uit. Maar in die beginperiode waren ze bij ESRO, de voorloper van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA, nog niet zo kritisch. Vervolgens gingen we een instrument bouwen en dan werd de zaak ingeleverd. Je klaagde wel eens dat er drie jaar verliep tussen het begin van een project en de lancering. Tegenwoordig ben je tien jaar bezig met een project, of nog langer. Veertig jaar ruimteonderzoek heeft natuurlijk vreselijk veel veranderd aan ons beeld van het universum. Hoe ziet u dat zelf? Er is zo verschrikkelijk veel veranderd. Het ruimteonderzoek heeft het universum veel dynamischer gemaakt: dynamische verschijnselen, wisselwerkingen tussen objecten, exploderende sterren, compacte objecten waar materie zich op afzet en die dan vervolgens weer exploderen. Dat zijn eigenlijk vooral de bijdragen van het ruimteonderzoek in het röntgen. Infraroodonderzoek heeft weer andere bijdragen geleverd, bijvoorbeeld al die moleculen in de koude delen van de ruimte. Toen we begonnen verwachtten we niet zo veel moleculen te vinden. Geen water, want daar heb je al drie atomen voor nodig en de kans dat die elkaar treffen en samenvoegen is wel heel klein. Op z n best zouden we wat tweeatomige moleculen vinden, zo dachten we. En nu weten we dat er overal water is en we hebben zelfs al moleculen van dertien atomen en meer ontdekt. Tientallen moleculen, ongelofelijk is dat toch. In hoeverre bent u zelf tegenwoordig nog bij het ruimteonderzoek betrokken? Ik volg het met intense belangstelling. Zelf ben ik bij onderzoek betrokken, al is dat momenteel niet echt ruimteonderzoek. Het is meer grond gebaseerd spectroscopisch werk waar ik mee bezig ben. Ik ben op het ogenblik bezig een ster te onderzoeken, waarvan we een jaar of wat geleden ontdekt hebben dat hij al 15 jaar bezig is in te storten. Eigenlijk zou ik het toch ook wel leuk vinden om weer wat meer bij dat röntgenonderzoek betrokken te zijn waar men op het ogenblik mee bezig is. Daar denk ik wel eens over, dat is ook vreselijk leuk. Met de metingen van XMM-Newton en Chandra, dat vind ik zo fascinerend. Maar momenteel ben ik heel erg betrokken bij de verbouwing van die sterrenwacht. Dat kost op het moment zo veel tijd. Maar ja, je kunt niet alles hè? 6
7 Kort Nieuws: Testcryostaat blijkt trillingsbestendig De vibreerbare testcryostaat (TC-II), door SRON ontworpen om meetinstrumenten te testen op vibratiebestendigheid bij extreem lage temperaturen, is op 25 oktober zelf getest bij het Nationaal Lucht en Ruimtevaart Laboratorium. Alles is goed gegaan: na de tests is er geen schade geconstateerd. In gewone cryostaten is het koude binnenwerk opgehangen aan de warme buitenmantel via fragiele constructies die zijn geoptimaliseerd teneinde het binnendringen van warmte zoveel mogelijk te beperken. Bij hoge versnellingen breken zij. Ook laten ze geen hoogfrequente mechanische trillingen door. Dat maakt de constructies ongeschikt voor het doen van trilproeven en er was dus een speciaal ontwerp nodig: de vibreerbare testcryostaat. De toepassing hiervan is terug te vinden bij sommige onderdelen van satellietinstrumenten die werken bij lage temperaturen. Als deze worden gelanceerd en daarbij hoge trillingsniveaus ondervinden, moeten ze die kunnen weerstaan. Dit is met name van belang voor de cryogene mechanismen die momenteel door SRON voor de heterodyne spectrometer HIFI in de ESA satelliet Herschel ontwikkeld worden. Herschel zal in 2007 Testopstelling bij het NLR gelanceerd worden. TC-II zonder koepel Doorsnede TC-II Ruimteonderzoek valt in de smaak SRON heeft ook dit jaar weer haar deuren geopend voor publiek. Onder de noemer Proeven aan Ruimteonderzoek kon iedereen een kijkje nemen in de keuken van ruimteonderzoek. De open dag werd gehouden in het kader van de nationale Wetenschap en Techniek week (thema: Voeding). En met 250 bezoekers was het een gezellige drukte. Men kon onder andere rondleidingen en lezingen volgen en voor de wat jongere bezoekers was er het pretlab. Hier konden de kinderen zich volledig wijden aan het fabriceren van superslijm of een leugenpieper. SRON Groningen heeft er, samen met het Kapteyn Instituut, ook een erg geslaagde dag van gemaakt. Astronautenvoedsel en de zonnetongen waren twee van de vele onderwerpen die daar gepresenteerd werden. Er zijn ongeveer 200 bezoekers geteld. Van proeven aan ruimteonderzoek was er dus geen sprake; er werd met volle teugen van genoten. 7
8 Leading lady bij aardobservatiedivisie SRON is een professor rijker. Ilse Aben, lead scientist van de aardatmosfeergroep bij SRON (Divisie Earth Oriented Science), is per 1 oktober benoemd tot bijzonder hoogleraar aan de Vrije Universiteit Amsterdam op de leerstoel Fysica en Chemie van de aardatmosfeer. Prof. Aben zal haar activiteiten aan de VU concentreren op studie en waarneming van de aardatmosfeer, in het bijzonder in relatie met satellite remote sensing technieken. Ook zal ze specialistisch onderwijs gaan verzorgen. Binnen SRON houdt prof. Aben zich voornamelijk bezig met het SRONaandeel aan het instrument Sciamachy. Deze spectrometer zal op de begin volgend jaar te lanceren Europese milieusatelliet Envisat een aantal sporengassen in de atmosfeer in kaart brengen, die van invloed zijn op het broeikaseffect en de ozonlaag. Met deze benoeming van prof. Aben aan de VU zal zowel het wetenschappelijk atmosfeer programma van SRON als dat van de VU een grote impuls krijgen. Nederland oriënteert zich op toekomstige aardobservatiemissies De Europese ruimtevaartorganisatie ESA oriënteert zich op nieuwe aardobservatiemissies voor de toekomst. Nederland bepaalde op 18 oktober bij SRON vast haar eigen standpunt hierover, ter voorbereiding van ESA User Consultation Workshop op 30 en 31 oktober in Granada. De zaal was gevuld met zo n 100 vertegenwoordigers van Nederlandse instituten die uiteindelijk gebruik gaan maken van gegevens die toekomstige aardobservatiemissies zullen leveren. Onder voorzitterschap van SRON programmamanager extern onderzoek Rolf de Groot werden van de vijf kandidaatsmissies vier missies gepresenteerd met een sterk Nederlands belang (EarthCARE, ACECHEM, SPECTRA en WALES). De presentaties werden gegeven door Nederlandse wetenschappers die al dicht bij de voorbereiding van de missies betrokken waren. Vervolgens gaf de heer van Konijnenburg van het NIVR een uiteenzetting over de kansen voor de Nederlandse industrie bij de vier missies. Enkele weken na de workshop in Granada zal ESA besluiten welke drie missies een volgende fase in gaan. Uiteindelijk zullen twee missies de eindstreep halen en volledig uitgevoerd worden. 8
TO BOLDLY GO WHERE NO ONE HAS GONE BEFORE... EEN NIEUWE KOERS IN HET WETENSCHAPPELIJK RUIMTEONDERZOEK
TO BOLDLY GO WHERE NO ONE HAS GONE BEFORE... EEN NIEUWE KOERS IN HET WETENSCHAPPELIJK RUIMTEONDERZOEK De nieuwe strategie van SRON... De ruimte: de laatste grens. Dit is de nieuwe langetermijnstrategie
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 9.1 De hemel Wanneer s nachts naar een onbewolkte hemel wordt gekeken is het eerste wat opvalt de vele fonkelende sterren. Met wat geluk kan ook de melkweg worden gezien als een
Nadere informatieIntroductie Ruimtemissie Rosetta
Introductie Ruimtemissie Rosetta klas 1-2 Tien jaar kostte het ruimtesonde Rosetta om op de plaats van bestemming te komen: komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko: een reis van bijna 6,4 miljard kilometer. Rosetta
Nadere informatieDelfstoffen uit de ruimte
Delfstoffen uit de ruimte Waar werk je? Je ben als deskundige op het gebied van sterrenkunde en ruimtevaart deel van een team bij het Kapteyn Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen en SRON (Netherlands
Nadere informatieDit boek heeft het keurmerk Makkelijk Lezen gekregen. Wilt u meer weten over dit keurmerk kijk dan op de website: www.stichtingmakkelijklezen.nl.
Chatten Dit boek heeft het keurmerk Makkelijk Lezen gekregen. Wilt u meer weten over dit keurmerk kijk dan op de website: www.stichtingmakkelijklezen.nl. Colofon Een uitgave van Eenvoudig Communiceren
Nadere informatieKosmische gammaflitsen: de zwaarste explosies in het heelal
Kosmische gammaflitsen: de zwaarste explosies in het heelal John Heise SRON Utrecht Artist s impression van een gammaflits. (Tekening: Lynette Cook) 246 ZENIT MEI 2001 Explosies van gammastraling uit het
Nadere informatieSamenvatting ANW Hoofdstuk 6: het heelal
Samenvatting ANW Hoofdstuk 6: het heelal Samenvatting door A. 929 woorden 29 juni 2014 0 keer beoordeeld Vak ANW P1 Breedtegraad: s Nachts: hoek van poolster met horizon Overdag: hoogste hoek van de zon
Nadere informatieVerteld door Schulp en Tuffer
Verteld door Schulp en Tuffer Het allereerste kerstfeest Het allereerste kerstfeest Verteld door Schulp en Tuffer Vertaald en bewerkt door Maria en Koos Stenger Getekend door Etienne Morel en Doug Calder
Nadere informatie1. Brillenglazen zijn toch gewoon brillenglazen? Merk jij het verschil tussen een glas van Pearle, Hans Anders of een dure opticien? Waarom een hele hoop euro's betalen als het ook stukken goedkoper kan.
Nadere informatieSeptember 2008 Door: Charlotte Storm van s Gravesande. Bijbehorende foto's: zie onderaan de tekst. Hallo mede dierenvrienden,
September 2008 Door: Charlotte Storm van s Gravesande Bijbehorende foto's: zie onderaan de tekst Hallo mede dierenvrienden, Na mijn indrukwekkende reis naar India, is mij gevraagd om een kort verhaaltje
Nadere informatieAstronomische Technieken Hovo Cursus Prof.dr. Paul Groot (RU) Dr. Gijs Nelemans (RU)
Astronomische Technieken Hovo Cursus 2010 Prof.dr. Paul Groot (RU) Dr. Gijs Nelemans (RU) Opbouw van de cursus 15/3: 22/3: 12/4: 19/4: 26/4: 3/5: - Berichten uit de ruimte - Ontvangers op Aarde Paul Groot
Nadere informatieVerslag stage ID-dance
Verslag stage ID-dance 1 Gabriëlle van Tussenbroek, 4D Inhoud Motivatie (pagina 3) Algemene gegevens (pagina 4) Gesprek werkplanning (pagina 5) Verloop stageperiode (pagina 6) Afsluitende beschouwing en
Nadere informatierijm By fightgirl91 Submitted: October 17, 2005 Updated: October 17, 2005
rijm By fightgirl91 Submitted: October 17, 2005 Updated: October 17, 2005 Provided by Fanart Central. http://www.fanart-central.net/stories/user/fightgirl91/21803/rijm Chapter 1 - rijm 2 1 - rijm Gepaard
Nadere informatieHoofdstuk 8. Samenvatting. 8.1 Sterren en sterrenhopen
Hoofdstuk 8 Samenvatting Een verlaten strand en een onbewolkte lucht, zoals op de voorkant van dit proefschrift, zijn ideaal om te genieten van de sterren: overdag van de Zon de dichtstbijzijnde ster en
Nadere informatieRuimteonderzoek in Nederland
Ruimteonderzoek in Nederland Of; de kruisbestuiving tussen wetenschap en technologie Gerard Cornet, stafmedewerker SRON 1 Wat is ruimteonderzoek? Wetenschappelijk onderzoek dat gebruik maakt van satellieten
Nadere informatieOpvang na uw uitzending. Dienstencentrum Bedrijfsmaatschappelijk Werk
Opvang na uw uitzending Dienstencentrum Bedrijfsmaatschappelijk Werk Dienstencentrum Bedrijfsmaatschappelijk werk helpt iedereen binnen of direct rondom Defensie met problemen die voortkomen uit het werk.
Nadere informatieInleiding. Ik heb hiervoor gekozen omdat ik het heel interessant vind en ik had een onderwerp nodig.
Het heelal Inleiding Ik heb hiervoor gekozen omdat ik het heel interessant vind en ik had een onderwerp nodig. Hoofdstukken Hoofdstuk 1 Het Heelal. blz. 3 Hoofdstuk 2 Het Zonnestelsel. blz. 4 Hoofdstuk
Nadere informatieClusters van sterrenstelsels
Nederlandse samenvatting In dit proefschrift worden radiowaarnemingen en computer simulaties van samensmeltende clusters van sterrenstelsels besproken. Om dit beter te begrijpen wordt eerst uitgelegd wat
Nadere informatieRadiotelescopen. N.G. Schultheiss
1 Radiotelescopen N.G. Schultheiss 1 Inleiding In de module Het uitdijend Heelal hebben we gezien dat het heelal steeds groter wordt. Bijgevolg zijn de lichtstralen van melkwegstelsels die ver van ons
Nadere informatieUitleg opnamens met een digitale camera
Uitleg opnamens met een digitale camera Telescopen Telescoop 152mm William Optics van volkssterrenwacht Orion. Op dit moment staat de telescoop in gesteld voor naar de zon te kijken. Aan de voorkant van
Nadere informatieBouwspecial Vecht en IJssel
Bouwspecial Vecht en IJssel Ewoud - Nieuw Transwijk - Zuilen mei 2011 Het is alweer enige tijd geleden dat er een bouwspecial is uitgebracht. Na de fusie tussen Ewoud en de SHBU (Transwijk en Zuylenstede)
Nadere informatieEINSTEIN. Weet je wat, ik neem mijn neef mee naar het laboratorium. Daar werken mijn assistenten met stikstof. Dat vindt hij vast mooi.
EINSTEIN ballon weer opblaast. Maar mijn assistenten vertellen dat het komt doordat de stikstof heel erg koud is en dat de lucht in de ballon dan kleiner wordt. Later warmt de lucht weer op en wordt weer
Nadere informatieZoeken naar leven. Jouw werkbladen. In NEMO. Ontdek zélf hoe de wereld werkt! Mijn naam:
Zoeken naar leven Jouw werkbladen In NEMO Mijn naam: Mijn school: Ik zit in groep: Ontdek zélf hoe de wereld werkt! Zoeken naar leven Groep 7-8 Leerlingen In NEMO versie 11-2014 1 Zoeken naar leven Wat
Nadere informatieRuud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden
Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden 22 oktober 2010 STERREWACHT LEIDEN ASTROCHEMIEGROEP Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Xander Tielens Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 10 postdocs 12 promovendi
Nadere informatieKarin de Galan. Karin de Galan (1967) is sinds 1991 trainer en coach.
Karin de Galan Karin de Galan (1967) is sinds 1991 trainer en coach. Ze heeft zich gespecialiseerd in het trainen van trainers en richtte in 2007 de galan school voor training op. Eerder werkte ze als
Nadere informatieBij. research. Gemaakt door: Flore Wassenberg A3c Stage gelopen bij Ron en Janne.
Bij research Gemaakt door: Flore Wassenberg A3c Stage gelopen bij Ron en Janne. Opdracht 1 Stagelogboek De eerste dag heb ik bij Ron Steijvers stage gelopen en die is project leider ontwikkelaar, vooral
Nadere informatieCHATTEN. verborgen verdriet MARIAN HOEFNAGEL
CHATTEN verborgen verdriet MARIAN HOEFNAGEL Stotteren Kom op, Roy. Het is allang tijd. De leraar informatica legt een hand op Roys schouder. Maar Roy kijkt niet op of om. Hij zit achter de fijnste computer
Nadere informatieANNA EN ALEX NEMEN HET OP TEGEN DE VALSEMUNTERS
HET EURO RUN-SPEL www.nieuwe-eurobankbiljetten.eu ANNA EN ALEX NEMEN HET OP TEGEN DE VALSEMUNTERS Anna en Alex zijn klasgenoten en heel goede vrienden. Ze komen altijd in de meest angstaanjagende situaties
Nadere informatieWerkstuk ANW Supernova's
Werkstuk ANW Supernova's Werkstuk door een scholier 1622 woorden 18 oktober 2010 4,8 24 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding Ik heb het onderwerp supernova s gekozen omdat ik in dit onderwerp twee onderwerpen
Nadere informatieNieuwe uniformen. Nieuwsbrief Juli/Augustus 2014
Nieuwsbrief Juli/Augustus 2014 Beste mensen, Hij is er weer; de onregelmatig verschijnende nieuwsbrief van de Omara Foundation! Met 170 kinderen op de Omara Foundation scholen, 5 sponsorkinderen in andere
Nadere informatieRöntgen in de ruimte en een bron op aarde. Willem-Jan Vreeling
Röntgen in de ruimte en een bron op aarde Willem-Jan Vreeling Inhoud SRON Atmosfeer Röntgen in de ruimte Athena X-IFU Bron op aarde 2 SRON SRON, Netherlands Institute for Space Research Instituut van NWO-I
Nadere informatieDe ruimte. Thema. Inhoud
Thema De ruimte Inhoud 1. Het heelal 2. Het ontstaan van het heelal en het zonnestelsel 3. Sterren en sterrenstelsels 4. De zon 5. De planeten van ons zonnestelsel 6. De stand van de aarde de maan de zon
Nadere informatie2 15 kilometerwedstrijden, maar toch niet helemaal...
2 15 kilometerwedstrijden, maar toch niet helemaal... Alweer een tijdje geleden, maar vanwege de drukte nog geen verslag, maar zondag 16 november jongstleden liep ik mijn eerste Zevenheuvelenloop in Nijmegen.
Nadere informatieWerkstuk ANW Zwarte gaten
Werkstuk ANW Zwarte gaten Werkstuk door een scholier 2033 woorden 8 juni 2001 6,5 152 keer beoordeeld Vak ANW Wat is een zwart gat? Een object van een bepaalde massa, oefent aantrekkingskracht uit op een
Nadere informatieMusical De Eendenclub verdwaalt
Pagina 1 van 9 Musical De Eendenclub verdwaalt Normale versie voor 3 typetjes (Otto/Elle/Izzi) Een eigen productie van Recrateam Zang: Leonie van Gent en Martijn Boer Stemmen op de cd-versie: Martijn Boer
Nadere informatieRES GESTA PAR EXCELLENTIAM
Mission Control RES GESTA PAR EXCELLENTIAM Panama-conferentie 2018 Door: Jorien Klaver, Coen Stoop, Eva van der Velden, Hajo Degeling, Karin Leliveld en Wim Koersen Hogeschool Inholland (Alkmaar) 0 Mission
Nadere informatieNIEUWSBRIEF. Schooljaar 2015-2016, nr. 3 december 2015. Geachte ouder(s) en/of verzorger(s), Voor u ligt de Nieuwsbrief van december 2015
NIEUWSBRIEF Schooljaar 2015-2016, nr. 3 december 2015 Geachte ouder(s) en/of verzorger(s), Voor u ligt de Nieuwsbrief van december 2015 In deze nieuwsbrief: Van de directeur Van de teamleider onderbouw
Nadere informatieANNA EN ALEX NEMEN HET OP TEGEN DE VALSEMUNTERS
HET EURO RUN-SPEL www.nieuwe-eurobankbiljetten.eu ANNA EN ALEX NEMEN HET OP TEGEN DE VALSEMUNTERS - 2 - Anna en Alex zijn klasgenoten en heel goede vrienden. Ze komen altijd in de meest angstaanjagende
Nadere informatieEindexamen vmbo gl/tl Nederlands 2011 - I
Tekst 1 Verkeerschaos dreigt in het heelal 5 10 15 20 25 30 35 40 (1) Kortgeleden beleefde de ruimte zijn eerste serieuze verkeersongeluk. Op ongeveer 800 kilometer boven Siberië kwamen een Amerikaanse
Nadere informatiewat is dat eigenlijk? Denk mee over acht grote vragen
Geloven, wat is dat eigenlijk? Denk mee over acht grote vragen pagina 10 Hoe is de wereld ontstaan? pagina 26 Waarom bestaat de mens? pagina 42 Wat is geloven? pagina 58 Wie is God? pagina 74 Waarom heeft
Nadere informatiede aanbieding reclame, korting De appels zijn in de a Ze zijn vandaag extra goedkoop.
Woordenlijst bij hoofdstuk 4 de aanbieding reclame, korting De appels zijn in de a Ze zijn vandaag extra goedkoop. alleen zonder andere mensen Hij is niet getrouwd. Hij woont helemaal a, zonder familie.
Nadere informatieDe Robijn Nieuwsbrief Januari 2008. Het wonder komt ongemerkt je geest binnen wanneer die even pas op de plaats maakt en stil is.
De Robijn Nieuwsbrief Januari 2008 Lieve mensen, Allereerst wens ik iedereen een vreugdevol nieuw jaar toe. Misschien begin je dit jaar met de beste voornemens, zoals altijd en heb je bewust gekeken naar
Nadere informatieSamenvatting. Wat is licht
Samenvatting In dit onderdeel zal worden getracht de essentie van het onderzoek beschreven in dit proefschrift te presenteren zodanig dat het te begrijpen is door familie, vrienden en vakgenoten zonder
Nadere informatiePandora's cluster, 2/12/2018. inhoud. Het vroege heelal. HOVO-Utrecht 9 februari HOVO-Utrecht 9 februari 2018
2/12/2018 Evolutie van het vroege heelal: proces van samenklonteringen vanaf de gelijkmatige verdeling tot de huidige structuur: de vorming van clusters en superclusters in het kosmische web vanaf 10 miljard
Nadere informatieEr was eens een Kleine Ziel die tegen God zei: Ik weet wie ik ben, ik ben het licht net als alle andere zielen.
Een klein gesprekje met God Er was eens een Kleine Ziel die tegen God zei: Ik weet wie ik ben, ik ben het licht net als alle andere zielen. God lachte breed. Dat is waar!, zei God. Jij bent ook het licht.
Nadere informatieVandaag de dag komt men satellietbeelden overal tegen: in het weerbericht op tv, in de kranten en soms zelfs in de reclame.
Deel II. De satellietbeelden Vanuit de ruimte kan men de aarde observeren en die observaties gebruiken om het weer te voorspellen, de klimaatsveranderingen te bestuderen, te meten of het ozongat groter
Nadere informatieNieuwsbrief januari en februari 2015 2 e jaargang nr. 10
Nieuwsbrief januari en februari 2015 2 e jaargang nr. 10 Beste leden, Vorige maand is er geen nieuwsbrief verstuurd. Deze is voor twee maanden. Kerstfeest op Speeltuin Schiewijk Ieder jaar vieren we op
Nadere informatieT2b L1 De ruimte of het heelal Katern 1
Het heelal of de kosmos is de ruimte waarin de zon, de maan en de sterren zich bevinden. Het heelal bestaat uit een oneindig aantal hemellichamen waarvan er steeds nieuwe ontdekt worden. De hemellichamen
Nadere informatieEr was eens een heel groot bos. Met bomen en bloemen. En heel veel verschillende dieren. Aan de rand van dat bos woonde, in een grot, een draakje. Dat draakje had de mooiste grot van iedereen. Lekker vochtig
Nadere informatiezomer Vakantie zomer
NieuwsBrief nr.3, 2011 Naar Binnen Beste lezer, Het is weer tijd voor de zomer. In het midden van Nederland is afgelopen week de zomervakantie begonnen. De kinderen hebben zes weken geen school. Zes weken
Nadere informatieKinderen doen en ontdekken, (leren) experimenteren en sprankelen in Naturalis
Programmaboekje TalentenKracht Publieksdag 2012 Kinderen doen en ontdekken, (leren) experimenteren en sprankelen in Naturalis Zondag 21 oktober 2012 Hartelijk welkom op deze speciale dag in Naturalis.
Nadere informatieAutobiotic Selfie. (Herkansing 1) Sascha de Waal. Studierichting: Game Development. Datum: 31 Maart 2016
Autobiotic Selfie (Herkansing 1) Door: Klas: Sascha de Waal G&I1D Studierichting: Game Development Datum: 31 Maart 2016 Docenten: Module: Opdracht: Saskia Freeke, Martin Lacet, Sonja van Vuure en John
Nadere informatieInspire. Eindborrel. Presentaties
1 Inspire Inspire is een interactieve fysieke ruimte. In het concept inspire is het belangrijk om mensen te inspireren en te enthousiasmeren. per kwartaal komen er experts, passiedragers en ideedragers
Nadere informatieKrabbie Krab wordt Kapper
E-boek Geschreven en Vormgeving Esther van Duin Copyright Esthers Atelier www.esthersatelier.nl email info@esthersatelier.nl Krabbie Krab wordt Kapper Krabbie krab was een kunstenaar. Hij maakte beelden
Nadere informatieHoe bouw ik een goede website?
Hoe bouw ik een goede website? Inleiding Stel, u heeft een eigen bedrijf en u wilt een website. U hebt gezien dat u zelf een site kunt bouwen met behulp van gratis tools die sommige providers aanbieden.
Nadere informatieDe Nederlandse bijdrage aan ENVISAT Arno Landewers, 13 januari 2010
De Nederlandse bijdrage aan ENVISAT Arno Landewers, 13 januari 2010 De Europese ENVISAT satelliet is de eerste satelliet welke geheel ontwikkeld is voor observatie van de chemische samenstelling van de
Nadere informatieIk denk eigenlijk dat deze blessure niet slecht is geweest voor mijn carrière
In de rubriek vertelt een (oud) prof-voetballer/voetbalster over zijn/haar voorste kruisband blessure. Vanaf het moment dat deze blessure werd opgelopen, de operatie, de revalidatie, de rentree en daarna.
Nadere informatieGames & Interactie 2015 1c Art, Media & Me Saskia Freeke Sonja van Vuuren Martin Lacet John Hennequin
Games & Interactie 2015 1c Art, Media & Me Saskia Freeke Sonja van Vuuren Martin Lacet John Hennequin 1. Intro 1 2. Wat is mijn selfie 2 3. Waarom mijn selfie 4 4. Evaluatie medestudenten 5 5. Bijlage
Nadere informatieInhoud. Aan jou de keuze 7. Niet alleen maar een boek 187. Auteurs 191. Dankwoord 197
Inhoud Aan jou de keuze 7 D/2012/45/239 - isbn 978 94 014 0183 8 - nur 248 Tweede druk Vormgeving omslag en binnenwerk: Nanja Toebak, s-hertogenbosch Illustraties omslag en binnenwerk: Marcel Jurriëns,
Nadere informatieIk ben Steenkool. Nooit meer oorlog groep 7-8. De Steenkool, een beetje Limburg is hem niet vreemd. En hij is niet zo goed in Engels.
De Steenkool, een beetje Limburg is hem niet vreemd. En hij is niet zo goed in Engels. Hi! I am de steenkool. De cole of de stone. I am black, zwart. And I kan fire geven. Jongens, dat is wat die Europese
Nadere informatieTips, achtergrondinformatie en lesmateriaal voor ruimtevaart in de klas
Tips, achtergrondinformatie en lesmateriaal voor ruimtevaart in de klas Workshopdag Satellieten 8 oktober 2008 Space Expo, Noordwijk Achtergrondinformatie voor leerkrachten Satelliet Een satelliet is een
Nadere informatieOpeningswoord van CdK Ank Bijleveld-Schouten bij de bijeenkomst over burgerinitiatieven in Overijssel op 2 oktober 2013.
Openingswoord van CdK Ank Bijleveld-Schouten bij de bijeenkomst over burgerinitiatieven in Overijssel op 2 oktober 2013. Dames en heren, Wat fijn dat u vandaag bij ons bent. Ik heet u hartelijk welkom
Nadere informatieEen nieuw jaar nieuwe kansen en 9 tips die je helpen je doelen te bereiken. coaching en energetische therapie. www.pranakompas.nl
Nieuwsbrief 2015-3: Een nieuw jaar nieuwe kansen en 9 tips die je helpen je doelen te bereiken coaching en energetische therapie www.pranakompas.nl Een nieuw jaar nieuwe kansen! 9 Tips die je helpen je
Nadere informatieSpreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info
De Chinese Muur 1. Voorwoord. 2. Wat is de Chinese Muur? 3. Waar ligt de Chinese Muur? 4. Waarom bouwden de Chinezen de Chinese Muur? 5. Hoe bouwden de Chinezen de Chinese Muur? 6. Hoe lang en hoe groot
Nadere informatieRuud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden
Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden 30 oktober 2009 Sterrewacht Leiden Astrochemiegroep Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 5 postdocs 12 promovendi (aio s) Stervorming
Nadere informatieToespraak commissaris van de Koning Max van den Berg, seminar 'Wetenschap middenin de samenleving', Groningen, 30 mei 2013
Toespraak commissaris van de Koning Max van den Berg, seminar 'Wetenschap middenin de samenleving', Groningen, 30 mei 2013 Dames en heren, Wetenschap is ontstaan uit verwondering en nieuwsgierigheid. Al
Nadere informatieDe Deltakijker bulletin van de o.b.s. De Delta en peuterspeelzaal Het Druppeltje
De Deltakijker bulletin van de o.b.s. De Delta en peuterspeelzaal Het Druppeltje vrijdag 2 oktober 2015 jaargang 13 nr. 4 agenda: 5 oktober Opening Kinderboekenweek 6 oktober Ouderraad boekenruilmarkt
Nadere informatieThe Color of X-rays. Spectral Computed Tomography Using Energy Sensitive Pixel Detectors E.J. Schioppa
The Color of X-rays. Spectral Computed Tomography Using Energy Sensitive Pixel Detectors E.J. Schioppa Samenvatting Het netvlies van het oog is niet gevoelig voor deze straling: het oog dat vlak voor het
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/31602 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Cuylle, Steven Hendrik Title: Hydrocarbons in interstellar ice analogues : UV-vis
Nadere informatieNederlandse samenvatting
De spectroscopie en de chemie van interstellaire ijs analogen Het onderzoek dat in dit proefschrift wordt beschreven richt zich op laboratorium experimenten die astrochemische processen nabootsen onder
Nadere informatieWaar komt het allemaal vandaan?
Erik Verlinde Opening Academisch Jaar 2011 2012 Waar komt het allemaal vandaan? Dames en heren, Na deze leuke bijdrage van José van Dijck aan mij de beurt om u iets te vertellen passend bij het thema de
Nadere informatieDoorbraak in onderzoek naar ME
Doorbraak in onderzoek naar ME Gezaghebbende Amerikaanse overheidsinstanties hebben opnieuw bij MEpatiënten een virus aangetroffen. Al eerder berichtte EenVandaag over de ontdekking van het XMRV-virus
Nadere informatieDenk je te weten wat je wilt, blijkt het een idee van anderen te zijn. Wat doe je dan?
Denk je te weten wat je wilt, blijkt het een idee van anderen te zijn. Wat doe je dan? Jolanda gaat op pad met onze Wandelcoach Tineke Franssen Jolanda (33) werkt als hypotheekadviseur in het bankwezen.
Nadere informatieKramat bvba Hulshoutsesteenweg Westerlo - Belgium Tel./fax.: +32 (0) Wettelijk Depot: D/2012/7085/16 Nur: 283
Zoo de ruimte in! De auteur heeft getracht alle rechthebbenden van het illustratiemateriaal te achterhalen. Mochten personen of instanties desondanks van mening zijn dat fotorechten zijn geschonden, dan
Nadere informatieInhoud. Het leven van Escher. Weiland wordt vogel. Kringloop metamorfose. De wereld op z n kop.
Inhoud. Blz. 1. Blz. 2. Blz. 3. Blz. 4. Blz. 5. Blz. 6. Blz. 7. Blz. 8. Blz. 9. Blz. 10. Blz. 11. Kaft Inhoud Het leven van Escher. Moeilijke jaren. Weiland wordt vogel. Kringloop metamorfose. De wereld
Nadere informatieAan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken. van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt
Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt orthodontist Daniël van der Meulen samen met veertien assistentes intensief
Nadere informatieDe ijnmanager. Cartoons januari 2014. Luc Timmers
De ijnmanager Cartoons januari 2014 Luc Timmers Dag 1 2014 20 14 Is er iets veranderd? Het blijft een gok Ik heb een casino bezoek cadeau gekregen Daarmee nemen mijn kansen op een bonus aanzienlijk toe
Nadere informatieEindevaluatie. Riga. Begeleiders;Geert Daams en Remco Reijke
Eindevaluatie Riga 2011 Begeleiders;Geert Daams en Remco Reijke Inhoud Inleiding... 3 Wat voor cijfer geef je de Riga reis?... 4 Wat was je voornaamste reden om naar Riga te gaan?... 4 Hoe heb je de heenreis
Nadere informatieEen mooi moment is er rond een honderdduizendste van een seconde. Ja het Universum is nog piepjong. Op dat moment is de temperatuur zover gedaald dat
1 Donkere materie, klinkt mysterieus. En dat is het ook. Nog steeds. Voordat ik u ga uitleggen waarom wij er van overtuigd zijn dat er donkere materie moet zijn, eerst nog even de successen van de Oerknal
Nadere informatieEerste nummer. Op kamers Eerst durfde ik de woonkamer niet naar binnen. Eetfobie. Het was moeilijk om te zien dat mijn nichtje van 5 meer at dan ik.
juni 2014 Op kamers Eerst durfde ik de woonkamer niet naar binnen. Eetfobie Eerste nummer Het was moeilijk om te zien dat mijn nichtje van 5 meer at dan ik. INHOUD juni 2014 Eten als een kind Op kamers
Nadere informatieEn rijke mensen werken niet. Die kunnen de hele dag doen wat ze leuk vinden.
Warm in Verona Romeo loopt een beetje rond. Dat doet hij bijna elke dag. Hij vindt het leuk om door het stadje te lopen. Door de kleine straatjes. Langs de rivier waar de meisjes de was doen. En over de
Nadere informatieNieuwsbrief December 2015
Nieuwsbrief December 2015 Nieuwsbrief November 2015 Jaargang 22, nummer 11 In dit nummer: Van het bestuur 3 Ilja Drost stelt zich aan u 4 voor AIC de Kempen 5 Studeren met autisme 6 Colofon 7/8/9 Pagina
Nadere informatieDe Bloem (van plastic) is een meid van nu! Tikkeltje brutaal!
De Bloem (van plastic) is een meid van nu! Tikkeltje brutaal! Hé hoi, hallo! Ik zal me even voorstellen. Ik ben Bloem. Bloem van Plastic. Maar je mag gewoon Bloem zeggen. Wow! Wat goed dat jullie even
Nadere informatieSpeech van commissaris van de koningin Max van den Berg, opening vmbo-schooljaar, Hogeland College, Uithuizen, 20 september 2012
Speech van commissaris van de koningin Max van den Berg, opening vmbo-schooljaar, Hogeland College, Uithuizen, 20 september 2012 Beste leerlingen, dames en heren, Er is een filmpje op YouTube dat begint
Nadere informatieVerslag Module 3: Heelal
Verslag Module 3: Heelal Door: Max van Mulken, Martijn Hendrickx, Camiel Koopmans & Bram Thomassen. Leraar: Dhr. Neiss Module: Heelal Datum: 04-11-2014 2 Inhoud Inleiding Pag. 3 Theoretisch Kader:...Pag.
Nadere informatieNetherlands Space Office Postbus 93144 2509 AC Den Haag t 070 373 4500. e info@spaceoffice.nl w www.spaceoffice.nl
Netherlands Space Office Postbus 93144 2509 AC Den Haag t 070 373 4500 e info@spaceoffice.nl w www.spaceoffice.nl Het Netherlands Space Office (NSO) is de Nederlandse ruimtevaartorganisatie. Het NSO is
Nadere informatieLuisteren: muziek (B1 nr. 4)
OPDRACHTEN LUISTEREN: MUZIEK www.nt2taalmenu.nl nt2taalmenu is een website voor mensen die Nederlands willen leren én voor docenten NT2. Iedereen die Nederlands wil leren, kan gratis online oefenen. Kijk
Nadere informatieTest je kennis! De heelalquiz
Test je kennis! heelalquiz Introductie les 3 Planeten, sterren, manen, de oerknal. Het zijn termen die leerlingen vast wel eens voorbij hebben horen komen. Maar wat weten de leerlingen eigenlijk al van
Nadere informatieAtmosfeeronderzoek bij SRON
Atmosfeeronderzoek bij SRON Hans Schrijver 1, Ilse Aben 1, Frank Helderman 1, Quintus L. Kleipool 2 1 Stichting Ruimteonderzoek Nederland (SRON), Utrecht 2 Stichting Ruimteonderzoek Nederland (SRON), Groningen
Nadere informatieCloud Computing. Cloud Computing. Welkom allemaal hier op het science park.
Cloud Computing Cloud Computing Het Telraam van de Toekomst of Hoe Hyves en Battlefield 2 het Rekenen veranderen... Floris Sluiter Adviseur bij SARA Het Telraam van de Toekomst of Hoe Hyves en Battlefield
Nadere informatieAllereerst wil ik de organisatoren van deze dag, de Stichting Lezen en Schrijven
Toespraak staatssecretaris Klijnsma van Sociale Zaken en Werkgelegenheid tijdens het bedrijvencongres Samen scholen, pure winst! op 11 september 2009 in Eindhoven. Dames en heren, Allereerst wil ik de
Nadere informatieToch liever het hele team trainen? Dat kan natuurlijk. Neem dan even contact op, dan maak ik een offerte.
maart 2013, Nieuwsbrief 1 In deze nieuwsbrief: Training 'Sterren in de klas' gelanceerd Gastlessen drukte KleinKracht nu ook op Facebook en Twitter Boek in de maak Lestip: Paasles over de maan En verder
Nadere informatieNieuwsbrief 17 december 2015 Het einde van het jaar..
Nieuwsbrief 17 december 2015 Het einde van het jaar.. Dit is alweer de laatste donderdagbrief van het jaar 2015. Wat is het allemaal snel gegaan. Wat hebben de kinderen goed hun best gedaan. Iedereen kan
Nadere informatieEindpunt van een ster Project voor: middelbare scholieren (profielwerkstuk) Moeilijkheidsgraad: Categorie: Het verre heelal Tijdsinvestering: 80 uur
Eindpunt van een ster Project voor: middelbare scholieren (profielwerkstuk) Moeilijkheidsgraad: Categorie: Het verre heelal Tijdsinvestering: 80 uur Inleiding Dit is een korte inleiding. Als je meer wilt
Nadere informatieNieuwsbrief Amigos. maart 2014 DE SAN JUAN DE FLORES
Nieuwsbrief Amigos maart 2014 DE SAN JUAN DE FLORES Voorwoord Beste Amigos, Terwijl wij hier in Nederland al weer helemaal het gevoel krijgen in het voorjaar te zijn beland, hebben de bursalen in Guatemala
Nadere informatieNieuwsbrief nr. 6. Voorwoord KALENDER INHOUD. Maart 2015. Hallo allemaal. 19 maart
1 KALENDER 9 maart Vergadering oudervereniging 12 maart Studiemiddag groep 1 t/m 4 13 maart Schoolfeest 14 maart Oud papier 19 maart Boomplantdag groep 8 Zie ook de kalender op www.bsodaschool.nl INHOUD
Nadere informatieNieuwsbrief. ONK Gamma Racing Day
Nieuwsbrief 9, 4 augustus 2013 Nieuwsbrief ONK Gamma Racing Day Tijdens de Gamma Racing Day rijden er 2 motorklassen en de rest wordt opgevuld door de nodige autoklassen. Wel een leuke dag voor de auto
Nadere informatieVeren. Look & Inspire Jenna Hardin 1B Game Art
Veren Look & Inspire Jenna Hardin 1B Game Art Inhoud: Orientatie van verzamelingen...2 Wie zoekt zal vinden...2 de zoektocht gaat door...2 Veranderen van onderwerp...3 Veren als decoratie object...4 Orienteren
Nadere informatieOVER VITALITEIT; WAAROM PAMPEREN FIJN LIJKT MAAR MACHTELOOS MAAKT
E-blog OVER VITALITEIT; WAAROM PAMPEREN FIJN LIJKT MAAR MACHTELOOS MAAKT Reeks: bestuurders over vitaliteit Colofon: einde artikel Wilma de Jong, lid van de Raad van Bestuur van BrabantZorg, is een kordate
Nadere informatiePlaneten. Zweven in vaste banen om een ster heen. In ons zonnestelsel zweven acht planeten rond de zon. Maar wat maakt een planeet nou een planeet?
Planeten Zweven in vaste banen om een ster heen In ons zonnestelsel zweven acht planeten rond de zon. Maar wat maakt een planeet nou een planeet? Een planeet: zweeft in een baan rond een ster; is zwaar
Nadere informatie