Sociaaleconomische probleemanalyse Noordoost Fryslân. Voorbereiding op kennistafel Leefbaarheid uit het MIRT onderzoek

Transcriptie

1 Sociaaleconomische probleemanalyse Noordoost Fryslân Voorbereiding op kennistafel Leefbaarheid uit het MIRT onderzoek 1

2 Inhoud 1. Inleiding Sociaaleconomische gegevens en trends Algemene indruk leefbaarheid Demografische kenmerken en trends Inkomen, werkgelegenheid en opleidingsniveau Inkomen Werkgelegenheid Opleidingsniveau Voorzieningen Holwerd aan Zee Reflectie op Holwerd aan Zee MKBA en haalbaarheidsstudie Reflectie op gedane onderzoeken en aanbevelingen Potentiele doelgroepen en voorzieningen Holwerd Conclusies en aanbevelingen Bronnen Bijlage: volledig basismodel voorzieningen

3 1. Inleiding Dit document richt zich op het scherper krijgen van de probleemanalyse van de sociaal economische kenmerken en trends in Noordoost Fryslân. Dit document is opgesteld met behulp van gedane onderzoeken, beleidsdocumenten en statistische gegevens. Het document wordt als startpunt gebruikt voor de kennistafel in mei die georganiseerd wordt voor spoor 1 Leefbaarheid uit het MIRT onderzoek naar Holwerd aan Zee. Het document wordt met de uitkomsten van de kennistafel verder aangevuld. Naast het project Holwerd aan Zee, zijn er meerdere initiatieven en projecten opgestart in de regio om krimp tegen te gaan en de leefbaarheid op peil te houden. Voorbeelden zijn projecten in de agenda s van Netwerk Noordoost en een verkenning en voorstel om de waddendijk aantrekkelijk te maken voor recreatie en toerisme (waarin Holwerd aan Zee als kans gezien wordt) (Netwerk Noordoost, 2015a&b; ETFI, 2014). In dit document ligt de focus op de sociaaleconomische kenmerken van de regio en de koppeling met Holwerd aan Zee. Het document is als volgt opgebouwd: Sociaaleconomische gegevens en trends voor Noordoost Fryslân Zouden we geen apart hoofdstuk recreatie moeten toevoegen. Dat is wat mager, maar mag er naast leefbaarheid uitspringen, ook al weten we nog weinig. Initiatief Holwerd aan Zee Conclusies en aanbevelingen 3

4 2. Sociaaleconomische gegevens en trends Noordoost Fryslân heeft te maken met krimp, ontgroening en vergrijzing. De regio is aangeduid als krimpregio door het Rijk sinds 1 juli 2015 (Ministerie van binnenlandse zaken en koninkrijksrelaties, 2015). Om gekenmerkt te worden als krimpregio moet er zowel een bevolkingsafname zijn als een daling in het aantal huishoudens (Ministerie van binnenlandse zaken en koninkrijksrelaties, 2014). Daarnaast is er sprake van bovenmatige vergrijzing, ontgroening en een daling van de beroepsbevolking. Met al deze aspecten heeft Noordoost Fryslân te maken. De demografische ontwikkelingen brengen veel opgaven met zich mee voor het gebied, bijvoorbeeld op het gebied van voorzieningen en de woningmarkt. Verwacht wordt dat dit effect heeft op de leefbaarheid van het gebied. 2.1 Algemene indruk leefbaarheid Ondanks krimp, scoren de gemeenten in Noordoost Fryslân in de landelijke leefbarometer een ruim voldoende tot goed (Ministerie van binnenlandse zaken en koninkrijksrelaties, 2016). In de gemeenten Ferwerderadiel en Tytsjerksteradiel is zelfs de leefbaarheid iets toegenomen in de periode In deze periode was er in de andere gemeenten geen vooruitgang, maar ook geen achteruitgang. De leefbaarheidsscore bestaat uit vijf dimensies: Woningen: de score wordt bepaald door indicatoren met betrekking tot het bouwjaar, de eigendomssituatie en het type (vaak in combinatie met bouwperiode en/of woonoppervlak) van de woningen. Bewoners: de score wordt o.a. bepaald door de aanwezigheid van allochtonen (niet- Westers en Westers), de samenstelling van huishoudens, aandeel ouderen en jongeren, arbeidsongeschikten en uitkeringsgerechtigden. 4

5 Voorzieningen: de score wordt bepaald a.d.h.v. 23 indicatoren. Hierbij wordt gekeken naar zowel de nabijheid van infrastructuur van winkels, horeca en cultuur vertegenwoordigd als zorgvoorzieningen, zoals een ziekenhuis en huisarts. Veiligheid: de score wordt bepaald door overlast, geweldsmisdrijven, vernielingen, (woning)inbraken, verstoringen van de openbare orde en berovingen. Fysieke omgeving: de score wordt bepaald door een groot aantal indicatoren. De indicatoren beschrijven de kwaliteiten van de directe en wijdere woonomgeving beschrijven. Voorbeelden zijn ligging bij (of in de omgeving) bossen, recreatief binnenwater, rijksmonumenten, windturbines, wegen. Ten opzichte van het landelijke gemiddelde valt op dat de veiligheid in de gemeenten hoog scoort en dat op voorzieningen laag gescoord wordt. Daarnaast scoren de gemeenten, op de gemeenten Ferwerderadiel en Dongeradeel na, lager dan het landelijk gemiddelde op woningen. Ook op bewoners wordt iets lager gescoord. Dit komt onder andere door de toenemende vergrijzing. Op termijn zorgt een verdere vergrijzing, krimp en een afname van voorzieningen voor een vermindering van de leefbaarheid. Voor de score fysieke omgeving valt op dat met name de gemeente Ferwerderadiel en Dongeradeel scoren laag op de fysieke omgeving. De gemeente Kollumerland c.a. scoort het hoogst in Noordoost Fryslân. 5

6 2.2 Demografische kenmerken en trends In Noordoost Fryslân is de bevolking de afgelopen jaren ( ) afgenomen met percentages die boven het landelijke en provinciale gemiddelde liggen (Fries Sociaal Planbureau, 2015) 1. In de gemeenten Ferwerderadiel, Dongeradeel en Kollumerland c.a. lagen de percentages respectievelijk op -1,5%, -1,3% en -0,8%. De afgelopen jaren was er sprake van natuurlijke aanwas (meer geboorten dan sterftegevallen) in deze gemeenten. Tegelijkertijd laat het migratiesaldo van deze gemeenten zien dat er meer inwoners wegtrekken uit de gemeente dan dat zich er vestigen. 1 In de periode nam het bevolkingsaantal in de provincie Fryslân af met 0,2% (ruim 1,000 inwoners). Landelijk nam de bevolking in deze periode zelfs toe met 4% (Fries Sociaal Planbureau, 2015) 6

7 De verwachting is dat de trend naar bevolkingskrimp Noordoost Fryslân zich voortzet. Tussen 2012 en 2030 wordt een afname van de bevolking verwacht van circa 5% (Provincie Fryslân, 2013; Netwerk Noordoost, 2015a). De prognose laat zien dat de sterkste afname verwacht wordt in de gemeente Kollumerland. Daarna volgen de gemeenten Dantumadiel, Ferwerderadiel, Achtkarspelen, Dongeradeel. De minste afname wordt verwacht in de gemeente Tytsjerksteradiel. Gedurende de periode veranderd de samenstelling van de bevolking: er treedt vergrijzing en ontgroening op (Netwerk Noordoost, 2015). In de periode neemt het aantal jongeren (0-14 jaar) met circa 13% af en stijgt de groep 65+ers met 45%. Deze ontwikkeling brengt met zich mee dat de beroepsbevolking af gaat nemen (bron grafieken: Netwerk Noordoost, 2015). Verwijderd: 2 7

8 De afname van het aantal inwoners, zorgt niet direct voor een afname van het aantal huishoudens. Dit heeft onder andere te maken met individualisering en de toename van één gezinshuishoudens. De verwachting is dat het aantal huishoudens de komende jaren toeneemt, maar op de lange termijn afneemt in de gehele provincie (waaronder in Noordoost Fryslân) (Provincie Fryslân, 2013). Voor Noordoost Fryslân is de prognose als volgt (Netwerk Noordoost, 2015): Dit betekent dat de komende jaren nog vraag is naar extra woningen, terwijl deze vraag op de lange termijn afneemt. Uit de primos cijfers (Rijksoverheid, 2016) blijkt de volgende prognose voor de woningvoorraad en het tekort of overschot: Onderwerp Woningvoorraad (woningen) Woningtekort (-) of - overschot (woningen) Jaartal Achtkarspelen Dantumadeel Dongeradeel Ferwerderadiel Kollumerland Tytsjerksteradiel Totaal Deze prognose laat zien dat op lange termijn alle gemeenten te maken hebben met een overschot aan woningen. Bijna de helft van het overschot van het aantal woningen in Noordoost Fryslân, bevinden zich volgens de prognose in de toekomst in de gemeente Dongeradeel. 8

9 2.3 Inkomen, werkgelegenheid en opleidingsniveau Een groot gedeelte van Noordoost Fryslân heeft te maken met een lage sociaaleconomische status (Nationale Atlas Volksgezondheid, 2016). Aan de kust van Noordoost Fryslân liggen de scores erg laag. De sociaaleconomische status wordt bepaald aan de hand van gegevens over opleidingsniveau, de arbeidsmarktpositie en het inkomen van buurtbewoners Inkomen In de provincie ligt het gemiddelde en mediaan besteedbaar inkomen per huishouden onder het landelijke gemiddelde. Dit geldt ook voor de gemeenten in Noordoost Fryslân, m.u.v. de gemeente Tytsjerksteradiel waar het mediaan besteedbaar inkomen hoger t.o.v. de landelijke cijfers. Gemiddeld besteedbaar inkomen Mediaan besteedbaar inkomen Nederland 33,8 28,6 Fryslân 31,3 27,3 Achtkarspelen 30,4 27,2 Dantumadeel 31,4 27,8 Dongeradeel 30,7 26,7 Ferwerderadiel 31,5 28,2 Kollumerland en 31,2 27,8 Nieuwkruisland Tytsjerksteradiel 33,7 29,9 Met opmerkingen [Office1]: Wat betekent het mediaan besteedbaar inkomen? Inkomen van particuliere huishoudens met inkomen 2013 (inclusief studenten) (cijfer CBS statline, ) 9

10 2.3.2 Werkgelegenheid Noordoost Fryslân heeft de afgelopen jaren veel te maken gehad met de crisis. In de periode is het aantal banen gedaald met ruim 4% (Netwerk Noordoost, 2015). In de gehele provincie daalde het aantal banen met 2%. Er is dus sprake geweest van een forse daling t.o.v. de gehele provincie. Uit: Uitkomsten werkgelegenheidsonderzoek 2014, provincie Fryslân (2014) De vermindering van het aantal banen leidde tot een afname van de werkgelegenheid. Het werkloosheidspercentage is in de afgelopen vijf jaar gestegen met 65% in Noordoost Fryslân. Het werkloosheidspercentage in Noordoost Fryslân ligt in ,3 % hoger dan het landelijke gemiddelde (in 2010 was dit nog 0,4%). Het grootste gedeelte van de banen in de regio (70%) zijn onderverdeeld in vijf sectoren (Netwerk Noordoost, 2015): 1. Handel en reparatie 2. Gezondheids- en welzijnszorg 3. Industrie en delfstofwinning 4. Bouwnijverheid 5. Zakelijke dienstverlening Vergeleken met andere regio s in de provincie, heeft Noordoost Fryslân een relatief groot aantal banen in de sectoren industrie, bouw en landbouw en een relatief klein aantal banen in de dienstverlening en zorg (provincie Fryslân, 2014). Het aantal banen in de sectoren handel en reparatie en zakelijke dienstverlening namen in de periode iets toe (respectievelijk 0,8 en 2,8%). De banen in de sectoren industrie en delfstoffenwinning en bouwnijverheid namen sterk af rond de 10%. De banen in de zorg namen af met circa 2% (Netwerk Noordoost, 2015). In heel Fryslân is de financiële en de bouwsector het sterkst geraakt (provincie Fryslân, 2015). Omdat de sector recreatie en toerisme verspreid is over meerdere economische sectoren, is het aandeel van deze sector voor Noordoost Fryslân niet precies af te lezen. Uit de toerismemonitor 2012 (ETFI, 2013) van de provincie blijkt dat in alle categorieën overnachtingen Noordoost Fryslân een (meestal klein) aandeel heeft. Verwijderd: Verwijderd: t 10

11 2.3.3 Opleidingsniveau De beroepsbevolking in Noordoost Fryslân is lager opgeleid vergeleken met de landelijke gegevens. Er zijn met name meer laag- en middelbaaropgeleiden en minder hoogopgeleiden. Mogelijke oorzaken genoemd in De Agenda voor Noordoost Fryslân zijn het lagere aantal basisschool leerlingen dat doorstroomt naar Havo en Vwo vergeleken met het landelijk gemiddelde en het verlaten van de regio door jongeren met een havo of vwo diploma om door te stromen in HBO- of WO-opleidingen. Uit: De Agenda voor Noordoost Fryslân Vanuit bedrijven in de regio is er geen grote vraag naar hoger opgeleide medewerkers (Wagenaar, 2014). De afwezigheid van hoger opgeleiden kan echter op andere vlakken negatieve consequenties meebrengen. Mogelijk vestigen zich hier minder nieuwe bedrijven en neemt het draagvlak van bepaalde maatschappelijke en culturele voorzieningen af. Daarnaast spelen hoogopgeleiden vaak een belangrijk rol in het maatschappelijk leven in een dorp en/of stad. Uit het onderzoek van Wagenaar (2014) blijkt dat iets meer van de helft van de hoger opgeleiden in Fryslân blijft wonen (in vergelijking met de krimpregio in Zeeland waar ca. 70% van de hoger opgeleiden vertrekt. 11

12 2.4 Voorzieningen Op de dimensie voorzieningen wordt laag gescoord in Noordoost Fryslân op de leefbarometer van het Rijk. De lage bevolkingsdichtheid van de regio heeft effect op de spreiding en afstand tot voorzieningen (Netwerk Noordoost, 2015a)). Er wonen gemiddeld 176 inwoners per m2 in de regio in vergelijking met het landelijke gemiddelde van 406 inwoners per m2. De kaart geeft aan dat met name in de stedelijke gebieden hoog gescoord wordt op de dimensie voorzieningen. In Noordoost Fryslân ligt de score lager dan het landelijk gemiddelde. In de periode is geen sprake van een aanzienlijke verslechtering van de voorzieningen. Met opmerkingen [Office2]: Per m2 of per km2?? 176 inwoners op ee vierkante meter lijkt me veel. In de Atlas van Noordoost Fryslân wordt de vraag gesteld wat gebeurt er als we niets doen?. De demografische veranderingen leiden tot een afnemend draagvlak voor voorzieningen. Het afstoten van voorzieningen door gemeenten en instellingen lijkt onvermijdelijk. In het discussierapport Naar een regionaal voorzieningenspreidingsmodel in Noordoost Fryslân is een basismodel gemaakt om een globaal overzicht te geven van de demografische ontwikkelingen voor de regio als geheel (Haartsen en Bakker, 2014). Dit model geeft een indicatie welke voorzieningen naar verwachting zullen gaan afnemen. Dit model gaat uit van hetzelfde aantal voorzieningen per hoofd van de bevolking in 2012 en voor in de toekomst. Het model houdt geen rekening met de locatie van bestaande voorzieningen, het ruimtelijk gedrag van de gebruikers of verschillende kenmerken van voorzieningen (zoals schoolgrootte of type sportvoorziening). Voor de bevolkingsgroei en afname is rekening gehouden met verschillende bandbreedtes op de prognose van de provincie Fryslân uit Voor de overzichtelijkheid wordt het model op basis van de prognose van de provincie van 2013 gepresenteerd. De volledige tabel is te vinden in de bijlage. 12

13 Basismodel Noordoost Fryslân: gelijkblijvend aantal voorzieningen per hoofd als in (bevolkingsprognose provincie Fryslan 2013) Voorziening sub-voorziening 2012/ bevolking/gebruikers Primair onderwijs jaar Voortgezet onderwijs jaar Dorpshuis/MFC totaal Sportvoorzieningen overdekt jaar sporthal jaar gym-sportzaal jaar Sportvoorzieningen buiten jaar voetbalveld jaar kaatsbanen jaar korfbalvelden jaar tennis jaar Zwembad totaal openlucht totaal overdekt totaal Achtergrondvoorzieningen sub-voorziening Supermarkt totaal Peuterspeelzaal jaar Zorg Huisarts totaal Kinderopvang jaar Bank totaal Pinautomaat totaal Bibliotheken totaal Culturele instellingen (musea) totaal Openbaar vervoer totaal bushaltes totaal treinstations totaal Het model laat zien dat er een flinke afname te verwachten is van het aantal voorzieningen gerelateerd aan kinderen. Dit heeft te maken met de ontgroening in de regio. Met name het aantal basisscholen moeten sterk afnemen. In de toekomst zullen er ook minder peuterspeelzalen en kinderopvang mogelijkheden nodig zijn. Daarnaast zullen de sportvoorzieningen afnemen, met name de buitensportvoorzieningen. Op termijn zijn er ook minder bushaltes nodig. Voor zorg geldt juist dat er meer voorzieningen nodig zijn, zoals verzorgingshuizen, woonzorgcentra en hospices. Voor de meeste anderen voorzieningen valt op dat er geen grote gevolgen zijn door de bevolkingskrimp volgens het model. Dit geldt ook voor dorpshuizen, waar een gedeelte van de doelgroep (65+) groeiend is. Redenen waarom de gevolgen voor een deel van de voorzieningen klein zijn, is dat voorzieningen nu al in lagere dichtheden voorkomen en het model de regio neemt als uitgangspunt en niet de verschillen per gemeente of kern bekijkt (zo vlakken gebieden elkaar uit). Huidige problemen met het openhouden van voorzieningen en de bezetting zijn niet meegenomen. Of en welke voorzieningen verdwijnen heeft ook te maken of voorzieningen worden overgenomen door de gemeenschap of marktpartijen, er samenwerking is tussen partijen en of bepaalde gebouwen/accommodaties op andere manieren gebruikt kunnen worden (Netwerk Noordoost, 2015a). Maatschappelijke initiatieven en regionale samenwerking zijn essentieel om de regio leefbaar te houden. Het rapport Naar een regionaal voorzieningenspreidingsmodel in Noordoost Fryslân (waar het model uit voorkomt), is een modelmatige studie geweest naar verschillende scenario s voor de voorzieningen. In de Atlas van Noordoost Fryslân is het rapport verder uitgewerkt door ook voorkeuren van de bevolking mee te nemen. 13

14 3. Holwerd aan Zee Ik twijfel een beetje aan het opnemen van dit hoofdstuk. Ik weet niet of dit moment is om reflectie te geven op Holwerd aan Zee. De regio Noordoost Fryslân heeft te maken met krimp, ontgroening, vergrijzing, een lagere sociaaleconomische positie en op termijn negatieve effecten op de leefbaarheid. Deze problematiek heeft ook zijn weerslag in de gemeente Dongeradeel en het dorp Holwerd (Schijndel en Rutherglen, 2010). De initiatiefnemers van Holwerd aan Zee willen zorgen dat het dorp in de toekomst leefbaar blijft en aantrekkelijker wordt. Zij willen het dorp Holwerd weer op de kaart zetten. 3.1 Reflectie op Holwerd aan Zee Voor Holwerd aan Zee is een maatschappelijke kosten en baten analyse (MKBA) en een haalbaarheidsstudie gedaan. De hoofdpunten m.b.t. leefbaarheid worden eerst samengevat. Daarna wordt gereflecteerd op de beide studies om te bepalen waar onduidelijkheden liggen MKBA en haalbaarheidsstudie Door Holwerd weer te verbinden met de zee ontstaat een recreatieve vaarverbinding, waardoor recreanten de mogelijkheid hebben om rondjes of achtjes te varen. Daarnaast wordt voorzien in een aantal recreatieve voorzieningen (o.a. een jachthaven, een boulevard en mogelijk een strand) (stichting Holwerd aan Zee, 2016). Verwacht wordt dat dit leidt tot extra aanlegplaatsen en circa bedden in Holwerd. Dit is een forse stijging van het aantal bedden wat nu in Holwerd aanwezig is (Witteveen+Bos, 2015). In 2010 telde Holwerd circa 70 bedden (verspreid over twee hotels en een groepsaccommodatie), 50 staanplaatsen op de camping en 10 ligplaatsen voor passanten (Schijndel en Rutherglen, 2010). De uitbreiding naar bedden in Holwerd betekent percentueel een stijging van meer dan 2,000 %. Behalve directe baten, toont de MKBA (Witteveen+Bos, 2015) aan dat de ontwikkeling van recreatie en toerisme zorgt voor baten m.b.t. de leefbaarheid, werkgelegenheid en erfgoed. Omdat hier een afhankelijkheidsrelatie in zit, is het essentieel dat een toename van recreatie en toerisme daadwerkelijk gerealiseerd wordt om de baten te verzilveren. Een korte toelichting op de baten die ontstaan door recreatie en toerisme (Witteveen+Bos, 2015): Leefbaarheidsbaten: door een groter draagvlak wordt het verdwijnen van voorzieningen voorkomen en komen er waarschijnlijk voorzieningen bij. Daardoor hoeven inwoners niet naar het dichtstbijzijnde alternatief te reizen. Dit bespaart de kosten voor brandstof en reistijd. Erfgoedbaten: deze baten worden verwacht door een waardestijging van het vastgoed. Bedrijfsgebouwen en woningen krijgen een nieuwe functie. Gebouwen worden opgeknapt en raken niet in verval. Daarnaast worden er verervingsbaten verwacht. Dit zijn baten die te maken hebben met het welzijn dat mensen ontlenen aan het doorgeven van gerestaureerde gebouwen en een mooi landschap aan volgende generaties. Werkgelegenheid: door de recreatie en toerisme worden extra banen gecreëerd. Daarnaast ontstaat er ruimte voor nieuwe diensten en bedrijven, zoals bootreparaties en mogelijk de visserij. Verwijderd: bespaard Verwijderd: Uit deze baten blijkt dat Holwerd aan Zee een positieve bijdrage levert aan de problematiek die in het dorp speelt. Het kan leiden tot minder leegstand van gebouwen, behoud en uitbreiding van voorzieningen, een aantrekkende arbeidsmarkt en een aantrekkelijker gebied om te recreëren of te wonen. Ook uit de haalbaarheidsstudie naar het initiatief worden positieve effecten verwacht voor sociaal welzijn, demografische samenstelling, gezondheid en gebruikswaarde van het landschap (Deltaprogramma Waddengebied, 2015). 14

15 3.1.2 Reflectie op gedane onderzoeken en aanbevelingen De gedane studies geven aan dat Holwerd aan Zee positieve effecten heeft op recreatie en toerisme en de leefbaarheid in het gebied. Ondanks deze studies spelen er verschillende vragen en onzekerheden op het gebied van leefbaarheid. Met ook de uitkomsten van het aanvalsplan krimp Holwerd (Schijndel, S. van,rs. M. Rutherglen, 2010), worden een aantal aanbevelingen gedaan. Met opmerkingen [Office3]: Thomas, ik denk dat we nog geen reflectie op de gedane onderzoeken en scenario s opnemen in dit stadium. Paragraaf nu nog niet opnemen? Met betrekking tot de gedane MKBA analyse is er: - meer helderheid nodig over hoe tot de cijfers gekomen is. Een transparante onderbouwing van de berekeningen om te komen tot de genoemde cijfers ontbreekt; - een verdere specificering is nodig voor kosten en baten specifiek voor leefbaarheid; - inzicht in welke acties en ingrepen nodig zijn om de baten voor leefbaarheid te verzilveren. Holwerd aan Zee is erg gericht op wat er gecreëerd wordt aan de aanbod kant en geeft minder zicht op welke behoefte er (te verwachten) is. Vanuit studenten van de Hanzehogeschool is een aanzet gedaan om doelgroepen te identificeren (zoals beschreven in de volgende paragraaf). Dit heeft een vervolg nodig. Het project maakt nog geen duidelijke keuzes op welke doelgroepen gericht wordt en welke strategie gevolgd wordt om daadwerkelijk mensen naar het gebied te trekken. Met opmaak: Markeren Opvallend aan Holwerd aan Zee is dat er veel focus ligt om door middel van recreatie en toerisme de leefbaarheid verhoogt wordt. Uit het aanvalsplan krimp Holwerd zijn scenario s voor zowel Holwerd als woondorp als waddendorp (recreatie gericht) uitgewerkt. Het advies van dit rapport om een combinatie te zoeken van beide scenario s. De redenen zijn dat de twee opties voor een waddendorp hogere opbrengsten laten zien, maar waar twijfels geuit worden of alle woningen in het kader van Hotel Holwerd gevuld zullen worden en er dus geen sprake meer is van leegstand. Ook richten op woonfuncties leidt tot een bezetting gedurende het hele jaar. Dit heeft als voordeel dat er gedurende hele jaar bestedingen zijn in het dorp. In het kader van het MIRT is besloten om te kijken naar meerdere oplossingsrichtingen. Uit het aanvalsplan krimp Holwerd blijkt dat niks doen indirect veel geld kost. Investeren in de ontwikkeling van het dorp levert financieel baten op. Een combinatie van Holwerd aan Zee (en de gedane onderzoeken hiervoor) en het aanvalsplan krimp Holwerd (met bijbehorende MKBA s), leidden tot de volgende scenario s: Doorbraak in de dijk en aantrekken van toerisme (Holwerd aan Zee); Doorbraak in de dijk, aantrekken van toerisme en aandacht voor Holwerd als woonkern; Geen doorbraak in de dijk, maar wel het aantrekken van toerisme (scenario 3 of 4 uit aanvalsplan krimp Holwerd); Geen doorbraak in de dijk, maar wel het aantrekken van toerisme en aandacht voor Holwerd als woonkern. Met opmerkingen [Office4]: Volgens mij moeten we deze scenario s nog maar even voor ons houden??? Omdat uit het aanvalsplan krimp Holwerd blijkt dat richten op Holwerd als wadden- en recreatiedorp meer oplevert dan Holwerd alleen als woondorp, zijn de scenario s sec gericht op wonen niet meegenomen. Het mede richten op de verbetering van het dorp als woonfunctie kan Holwerd aan Zee mogelijk verder versterken, wanneer het bijvoorbeeld langer duurt voordat grote groepen recreanten naar Holwerd trekken. 15

16 Het project Holwerd aan Zee komt uit het dorp zelf. Er is veel gedaan aan draagvlak in het dorp. Het is de initiatiefnemers gelukt om veel aandacht en publiciteit te genereren voor het initiatief op meerdere niveaus. Er is energie en brede betrokkenheid bij dit initiatief. Met deze factoren moet rekening gehouden worden bij vervolgstappen en keuzes. Een beter financieel verhaal voor een andere optie, leidt niet direct tot een betere uitkomst. Het verhaal van Holwerd, de betrokkenheid en lokaal draagvlak zijn belangrijke ingrediënten om iets wat op papier staat tot een succes te maken in de praktijk. 3.2 Potentiele doelgroepen en voorzieningen Holwerd Zoals beschreven in 3.1 is voor het behalen van de baten die worden voorzien met Holwerd aan Zee, het belangrijk dat recreanten en toeristen naar het gebied getrokken worden. Het project geeft nog weinig inzicht in welke behoefte er is bij potentiele doelgroepen en hoe het daar op inspeelt. Daarom komen de volgende vragen op: op welke doelgroepen wordt gericht? Welke potentiele doelgroepen zijn er? Om welke voorzieningen vraagt dit? Twee studenten van de Hanzehogeschool hebben onderzoek gedaan naar deze vragen. Beide onderzoeken dragen relevante conclusies en aandachtspunten aan. Daarnaast bieden ze handvaten voor een vervolg. Uit het onderzoek van Kuijpers (2016) is gebleken dat een drietal jachtvoorzieningen aanbevolen wordt voor Holwerd aan Zee: een binnenhaven met boulevard en twee buitenhavens. Hiermee wordt verwacht verschillende potentiele doelgroepen aan te trekken. Specifiek voor de watersport en het gebruik van jachthavens worden de volgende potentiele doelgroepen geïdentificeerd (gecategoriseerd op zoet- en zoutwater gebruik): Zoete watersporters -> motorbootvaarders, zeilers, sloepvaarders Zoute watersporters -> chartervaarders, zeilers, zee kanoërs Zoet/zoute watersporters -> chartervaarders, zee kanoërs, motorbootvaarders, zeilers, sloepvaarders Voor de faciliteiten en voorzieningen worden de volgende aanbevelingen gedaan voor in en rond de haven: Belangrijk is dat rekening wordt gehouden met behoeften van verschillende leeftijdsgroepen. Multi-generatie vakanties waar drie generaties samen op vakantie gaan worden populairder. Andere ontwikkelingen op het gebied van waterrecreatie zijn (Kuijpers,2016): toename van motorboten; 16

17 vraag vanuit de watersport naar een gedifferentieerd aanbod van varen; uitbreiding van het vaarseizoen naar het hele jaar door de vergrijzing; toename van het sloep- en elektrisch varen; trend om boten te huren in plaats van in eigen bezit te hebben; toename van populariteit actieve watersporten (zoals kitesurfen en waterskiën); aansluiting en samenwerking met recreatie op het land (bijvoorbeeld horeca gelegenheden, animatie voor kinderen); kansen voor duurzaam ondernemen; een toenemende behoefte aan flexibiliteit van de consument (bijvoorbeeld het aanbieden van ligplaats abonnementen voor een korter periode als een dag of een week). Los van alleen de watersport, is het leefstijlkleurenonderzoek wat gedaan is voor de provincie een aanknopingspunt om potentiele doelgroepen te bepalen. Hieruit blijkt wat potentiele doelgroepen aantrekt. Elzing (2016) heeft de potentiele doelgroepen vergeleken met het aanbod wat er is Fryslân. Hieruit blijkt dat er voor een aantal doelgroepen een beperkt aanbod is. Dit biedt kansen voor Holwerd aan Zee om op deze doelgroepen in te spelen. Vier potentiele doelgroepen zijn: ingetogen aqua, avontuurlijk en sportief paars, cultureel en inspirerend rood en luxe blauw. Holwerd aan Zee zou kunnen inspelen op deze behoeften en biedt kansen door de kenmerken van het dorp en de nabijheid van Ameland. Daarnaast kan specifiek gericht worden op cultuurtoerisme. Uit het onderzoek van Elzing (2016) komt voort dat een faalfactor bij het ontwikkelen van toeristische plekken een mismatch is tussen de behoefte van de bezoeker/doelgroep en de aangeboden faciliteiten. Vooraf de doelgroepen bepalen en het peilen van hun behoeften is essentieel. Een ander aandachtspunt uit het onderzoek is dat een langzame ontwikkeling van een gebied tot een toeristische bestemming beter werkt dan op korte termijn het gebied helemaal te ontwikkelen. Aanbevolen wordt om nu al met recreatie en toerisme te beginnen, zodat wanneer er een gat in de dijk gemaakt is, het dorp al verder ontwikkeld en aantrekkelijker is voor recreanten. Dit helpt mogelijk ook om steeds meer markpartijen te interesseren in het investeren in het gebied. Een risico is dat marktpartijen terughoudend zijn om te investeren in een krimpgebied (Schijndel, S. van,rs. M. Rutherglen, 2010). Tot slot bepalen financiële kaders wat er uiteindelijk gerealiseerd kan worden bij Holwerd aan Zee. Hier is nog weinig inzicht in (Kuijpers, 2016). Met opmerkingen [Office5]: M.i. zou het goed zijn de recreatie-doelegroepen npg verder uit te werken en vraaganalyse uit te voeren. Dan gaat het niet alleen over watersporters, maar ook om dagjesmensen (a la Lauwersoog), overnachtingstoeristen Ameland, roompot-publiek, etc etc. 17

18 4. Conclusies en aanbevelingen De regio heeft te maken met demografische veranderingen: krimp, ontgroening en vergrijzing. Dit heeft gevolgen voor de leefbaarheid van de regio. Het draagvlak voor het aantal voorzieningen neemt af en woningen komen leeg te staan in de toekomst. Hierdoor kan de regio in een neerwaartse spiraal terecht komen. Daarnaast heeft de regio ook te maken met een lagere sociaal economische positie. De werkloosheid ligt in de regio hoger dan in de rest van de provincie. Het gemiddelde en mediaan inkomen liggen in de meeste gemeenten lager dan het landelijk gemiddelde. Daarnaast kent de regio meer lager- en middelbaar opgeleiden en minder hoogopgeleiden. Holwerd is een dorp in de gemeente Dongeradeel waar deze problematiek sterk aanwezig is. Ter voorkoming van een afname van de leefbaarheid, hebben een aantal initiatiefnemers het project Holwerd aan Zee bedacht. Door een aantrekkelijker gebied te creëren wordt gehoopt het dorp leefbaar en aantrekkelijk te houden. Om inderdaad te zorgen dat Holwerd aan Zee een positieve invloed heeft op de leefbaarheid en demografische veranderingen, is het belangrijk dat recreatie en toerisme in het gebied gerealiseerd wordt. Zoals uit de MKBA blijkt, hangen hier de baten met betrekking tot leefbaarheid, erfgoed en werkgelegenheid mee samen. Daarnaast zou ook meer gericht kunnen worden op de functie wonen van het dorp. Aanbevolen wordt om in te zetten om een strategie op te zetten op welke doelgroepen gericht wordt en te onderzoeken welke behoeften er liggen. Hierdoor kan Holwerd aan Zee een betere aansluiting krijgen op toekomstige bezoekers. Daarnaast moet gekeken worden of het aantal geraamde bedden van 1500 realistisch is, of dat bijvoorbeeld gekozen wordt om zowel te richten op recreatie als wonen om leegstand tegen te gaan. Ook kan onderzocht worden welke mensen nodig zijn voor de te creëren banen (opleiding, leeftijd, ervaring) en welke doelgroepen zich eerder zullen vestigen in Holwerd. Op die manier kan gekeken worden naar de bijdrage en effecten op krimp, ontgroening, vergrijzing en de sociaaleconomische positie van het dorp. Voor de kennistafel wordt geadviseerd om te kijken of voor de leefbaarheid inderdaad gericht moet worden op de vier scenario s. Eventueel kan met de aanwezige expertise ook bekeken worden of er juist scenario s geschrapt kunnen worden of toegevoegd moeten worden. De voorgestelde vier scenario s zijn: Doorbraak in de dijk en aantrekken van toerisme (Holwerd aan Zee); Doorbraak in de dijk, aantrekken van toerisme en aandacht voor Holwerd als woonkern; Geen doorbraak in de dijk, maar wel het aantrekken van toerisme (scenario 3 of 4 uit aanvalsplan krimp Holwerd); Geen doorbraak in de dijk, maar wel het aantrekken van toerisme en aandacht voor Holwerd als woonkern. Met opmerkingen [Office6]: Precies! Met opmerkingen [Office7]: Dit gaat me iets te snel, geloof ik. Om meer zicht te krijgen op de gedane MKBA voor Holwerd aan Zee, is het belangrijk om meer te weten over de achtergrond en berekening van de conclusies en cijfers. Om te bepalen of Holwerd aan Zee inderdaad succesvol is voor de leefbaarheid van het dorp, moeten nog meerdere vragen beantwoord worden. Een aantal vragen die opkomen (niet limitatief): Doelgroepen recreatie: op welke doelgroepen gaat Holwerd aan Zee zich richten? Wat zijn de behoeften en wensen van bezoekers (welke voorzieningen zijn nodig)? Hoe trek je potentiele doelgroepen naar de regio? 18

19 Bewoners/dorp Holwerd: aan hoeveel recreanten kan en wil het dorp Holwerd plek bieden? Welke impact heeft een toename van de recreanten op het dorp? Vastgoed: kunnen bestaande gebouwen en woningen herbestemd worden voor functies ten behoeve van recreatie en toerisme? Werkgelegenheid: welke banen worden gecreëerd en welke mensen zijn daarvoor nodig (opleiding, leeftijd, ervaring)? Leidt een aantrekkende arbeidsmarkt tot nieuwe inwoners en verjonging? Het advies is om tijdens de kennistafel te bepalen welke vragen er nog meer geïdentificeerd kunnen worden en welke essentieel zijn om te beantwoorden om het succes voor de leefbaarheid van Holwerd aan Zee te bepalen. Tegelijkertijd moet gekeken worden welke van die vragen al met de huidige (aanwezige) kennis beantwoord kunnen worden. Met opmerkingen [Office8]: Lijken me terechte vragen. Daarnaast richt het plan zich op het dorp Holwerd. Een vraag die ook speelt is welk effect het project op de gehele regio heeft. Er is nader onderzoek nodig om dit te kunnen bepalen. 19

20 Bronnen Delta programma Waddengebied (2015). Haalbaarheidsonderzoek Holwerd aan Zee. Elzing, G (2016). Destinatie: Holwerd aan Zee (onderzoeksrapport). Hanzehogeschool Groningen. European Tourism Futures Institute (ETFI) (2013). Toerisme Monitor Onderzoek naar de ontwikkelingen van de toeristische sector in de provincies Fryslân en Groningen in het jaar European Tourism Futures Institute (ETFI) (2014). De Waddendijk kansen voor een uniek vrijetijdslandschap. Fries Sociaal Planbureau (2015). Fluchskrift Bevolkingsontwikkelingen in Fryslân. Haartsen, T., Bakker, M. de (2014). Discussierapport Naar een regionaal voorzieningenspreidingsmodel in Noordoost Fryslân (VSM). Rijksuniversiteit Groningen en Netwerk Noordoost. Kuijpers, J (2016). Jachthavenvoorzieningen in het project Holwerd aan Zee. Hanzehogeschool Groningen. Ministerie van binnenlandse zaken en koninkrijksrelaties (2014). Kabinetsvisie naar aanleiding van de motie Barth c.s.,de beleidsdoorlichting van het Programma Bevolkingsdaling & het rapport van het Team Midterm Review Bevolkingsdaling. Ministerie van binnenlandse zaken en koninkrijksrelaties (2016). Leefbaarometer - online informatie over de leefbaarheid in alle buurten en wijken, ( ) Ministerie van binnenlandse zaken en koninkrijksrelaties (2015), Moties VAO Bevolkingsdaling/krimp. Nationale Atlas Volksgezondheid. Sociaaleconomische status 2010, ( ) Netwerk Noordoost (2015a). Atlas van Noordoost Fryslân (eindrapport). Netwerk Noordoost (2015b). De agenda voor Noordoost Fryslân (ANNO II). Provincie Fryslân (2013), Prognoase Fryslân Trendprognoase Befolking en Húshâldens. Provincie Fryslân (2014), Resultaten Werkgelegenheidsonderzoek Provincie Fryslân (2015). Factsheet Resultaten Werkgelegenheidsonderzoek 2015 Tweede kamer der Staten-Generaal (2015). Motie van de leden Albert de Vries en Veldman (31 757). Rijksoverheid (2016). Primos cijfers. ( ) Schijndel, S. van,rs. M. Rutherglen (2010). Aanvalsplan krimp Holwerd. Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting (SEV). 20

21 Stichting Holwerd aan Zee (2016). Het project Holwerd aan Zee. ( ) Wagenaar, D (2014). Should I stay or should I go? - Een onderzoek naar de veronderstelde uitstroom van hogeropgeleide jongeren uit Noordoost-Friesland. Universiteit Twente. Witteveen+Bos (2015). De maatschappelijke kosten en baten van Holwerd aan Zee. 21

22 Bijlage: volledig basismodel voorzieningen Uit: Discussierapport Naar een regionaal voorzieningenspreidingsmodel in Noordoost Fryslân (VSM) 22