Samenvatting. Risicobewustzijn en risicoperceptie: - Kennis van risico s en de gevolgen

Transcriptie

1 Zelfredzaamheid Een onderzoek naar het versterken van zelfredzaamheid, zodat burgers ongevallen, rampen en crises kunnen voorkomen en zich hierop voorbereiden Vrije Universiteit Amsterdam Faculteit der Sociale Wetenschappen Master Bestuurskunde variant Besturen van Veiligheid Masterthesis, collegejaar e lezer Dr. J.S. Timmer 2 e lezer Drs. S. Hijlkema Auteur Anne Klein, Augustus

2 2

3 Voorwoord Dit voorwoord is het laatste puzzelstukje van het schrijven van mijn masterthesis en betekent het afronden van mijn studie Bestuurskunde, variant Besturen van Veiligheid. En ik ontken het niet. Het schrijven van een masterthesis gaat niet zomaar van een leien dakje. Na vele kopjes thee en koffie, koekjes en andere versnaperingen, afgezegde feestjes en een tijdelijk kluizenaarsbestaan, ga ik nu net als de sporters op de Olympische Spelen in Londen, met mijn thesis ook voor goud. De zoektocht naar een onderwerp was lastig, omdat ik mij graag zo breed mogelijk wilde oriënteren. Nadat ik mij met mijn afstudeeronderzoek van mijn hbo- opleiding Integrale Veiligheidskunde had gericht op sociale veiligheid, vond ik het nu een goede keus om een onderzoek te doen naar fysieke veiligheid. Het onderwerp zelfredzaamheid kwam vervolgens op mijn pad. Na in het onderzoek gesproken te hebben met verschillende deskundigen, begon bij mij ook de vraag te leven: hoe zelfredzaam ben ik zelf eigenlijk?. Naast zelfredzaamheid binnen fysieke veiligheid heb je natuurlijk ook zelfredzaamheid in het dagelijks leven. Zo is de TomTom mijn beste vriend op de weg en mijn vriend of vader de hulp bij de zoveelste lekke fietsband. Over zelfredzaamheid gesproken, wil ik u een verhaal als onderzoeker en mijn eigen zelfredzaamheid, niet onthouden. Voor een afspraak met een respondent werd ik verwacht op een brandweerkazerne in Amsterdam. Goed en wel aangekomen na een reis met de fiets, trein en de metro en na lang zoeken, omdat Google Maps niet meewerkte, bleek dat ik mij bij de verkeerde kazerne had gemeld. Zo behulpzaam als brandweermannen zijn, hielpen ze me gelukkig uit de brand. Mijn redding om nog op tijd te komen bij mijn interview, was de net voor de deur geparkeerde ladderwagen. Deze moest toevallig dezelfde kant op en ik kon mee. Een klein voorbeeld, dat niet alles tijdens mijn onderzoek van een leien dakje ging, maar er altijd weer mensen om mij heen, die erg behulpzaam waren. Brandweermannen, bedankt voor die hulp om op tijd te komen! Naast dit verhaal zijn er een aantal andere mensen die ik wil bedanken. Allereerst mijn begeleiders Jaap Timmer en Silvan Hijlkema. Jaap, bedankt voor de tijd die je in je altijd drukke agenda hebt vrij gemaakt en zelfs in je vakantie feedback kon geven op mijn stuk. Erg fijn dat je mij altijd weer een richting kon geven als ik was vastgelopen. Silvan, bedankt voor het meelezen, het sparren en jouw frisse blik op mijn onderzoek. Ook bedank ik alle respondenten. Zonder jullie was het uitvoeren van dit onderzoek niet gelukt. Bedankt voor jullie tijd, input en feedback! Ik bedank ook graag mijn vriend, vrienden en familie. Nic, je hebt wat moeten doorstaan. Ontzettend bedankt dat je altijd in mij bent blijven geloven en me op alle fronten hebt ondersteund. Ik ben niet altijd even gezellig geweest en had weinig tijd. Ditzelfde geldt voor mijn vrienden. Ik heb veel feestjes afgezegd, maar hoop dat ik die tijd waarin mijn studie even nummer 1 was, met jullie kan gaan inhalen. Ook bedank ik mijn schoonouders voor het nalezen van mijn thesis. Tot slot wil ik speciaal mijn ouders bedanken. Dit voor de taalkundige correcties in mijn thesis, maar juist ook voor de steun die jullie mij hebben geboden tijdens mijn beide studies en mij telkens hebben gestimuleerd. Jullie hebben ook het nodige doorstaan tijdens het schrijven van stukken, tentamens, het zoeken naar een baan en het afronden van mijn masterthesis, maar altijd kon ik bij jullie terecht. Pap en Mam, bedankt! Zwolle, augustus

4 Samenvatting De centrale vraag in dit onderzoek is: Op welke wijze kan zelfredzaamheid worden versterkt, zodat burgers zelf ongevallen, rampen en crises voorkomen en zij zich hierop voorbereiden? Zelfredzaamheid bestaat uit alle handelingen die burgers nemen ter voorkoming van en voorbereiding op, tijdens en na (zware) ongevallen, rampen en crises en om zichzelf of anderen te helpen en de gevolgen te beperken (Ruitenberg en Helsloot, 2004; Veiligheidsregio IJsselland, 2011). Op zelfredzaamheid van burgers in het voorbereiden en voorkomen, blijken uit de literatuur verschillende factoren van invloed. Bij het onderzoeken van deze factoren in de praktijk, blijkt dat 14 factoren volledig of gedeeltelijk de theorie bevestigen. Negen factoren zijn niet bevestigd maar wel aannemelijk. Drie factoren zijn niet bevestigd door de praktijk. Daarnaast hebben professionals 15 aanvullingen gedaan wat zij nodig achten voor het versterken van zelfredzaamheid. Deze factoren zijn onder te verdelen onder de hoofdstrategieën versterken van risicobewustzijn en risicoperceptie, handelingsperspectieven, verantwoordelijkheid, ondersteunende factoren en de rol van de professional. Om zelfredzaamheid te versterken, zodat burgers zelf ongevallen, rampen en crises voorkomen en zich hierop voorbereiden, moet men rekening houden met de volgende factoren: Risicobewustzijn en risicoperceptie: - Kennis van risico s en de gevolgen Handelingsperspectieven: - Kennis van maatregelen/handelingsperspectieven - Vermogen en overtuiging om te kunnen handelen - Beschikken over middelen en vaardigheden Verantwoordelijkheid: - Verantwoordelijke burgers - Inzicht in mogelijkheden en grenzen overheidshandelen - Reële verwachting van de overheid Ondersteunende factoren: - Vertrouwen (van de burger in de overheid en van de overheid in de burger) - Ondersteunende, maar terughoudende overheid (faciliteer de burger en laat haar zelf beslissingen nemen, oplossingen bedenken en bepalen of deze participeert) - Aansluiten bij bestaande (lokale) initiatieven en structuren - Kleinschaligheid middels een lokale inzet - Persoonlijke benadering - Open, helder en duidelijk communiceren en informeren - Aanwezigheid (fysiek), beschikbaarheid en bereikbaarheid van de overheid - Accuraat en alert reageren op burgers Rol van de professional: - Ondersteunend en terughoudend - Betrokkenheid - Persoonlijke benadering - Vertrouwen (van de burger in de professional en van de professional in de burger) - Duidelijke communicatie - Kennis en vakmanschap - Goede inzet en uitstraling - Beschikbaar en bereikbaar 4

5 Al deze strategieën worden in meer of minder mate toegepast in de praktijk. Twee relatief belangrijke strategieën zijn het vergroten van risicobewustzijn/risicoperceptie en handelingsperspectieven. Door de combinatie van kennis en het aanleren van vaardigheden, leren burgers wat risico s en de gevolgen zijn, de maatregelen en hoe zij kunnen handelen. Daarnaast blijkt dat burgers zichzelf verantwoordelijk moeten voelen, voordat zij zelfredzaam handelen. Het versterken van verantwoordelijkheid middels een positieve benadering blijkt een belangrijke strategie. Een nuttig middel voor het versterken van kennis, kunde en verantwoordelijkheid is door dit te integreren in onderwijs aan jongeren, zodat dit een gewoonte wordt en integreert in de maatschappij. Het ontbreken van vertrouwen van de burger in de overheid/professionals, maar ook van de overheid/professionals in de burger is mogelijk negatief van invloed op zelfredzaamheid. In de communicatie naar burgers dient informatie toegankelijk en begrijpelijk te zijn, moet het aansluiten op de doelgroep, de behoefte en belevingswereld van de burger. Aansluiten bij organisaties of bestaande initiatieven zorgt ervoor dat men burgers beter kan bereiken. Ook door bekende personen in een wijk of bepaalde spilfiguren in te zetten kan men burgers beter activeren. Juist risicogroepen kan men beter bereiken door de inzet van deze personen en middels een persoonlijke benadering. Door als overheid, maar juist ook als professional aanwezig, beschikbaar en bereikbaar te zijn, blijven burgers betrokken en actief. Tot slot is het van belang dat de professional in het versterken van zelfredzaamheid beschikt over communicatieve, didactische en sociale vaardigheden. Op basis van dit onderzoek is voor de praktijk het volgende aan te bevelen: Overheid en Projectorganisaties projecten versterken van zelfredzaamheid: - Richt het project op een combinatie van kennis en juist ook het aanleren van vaardigheden; - Kies bij het bereiken van een risicogroep voor een persoonlijke benadering en de inzet van spilfiguren; - Zoek aansluiting bij andere organisatie, bestaande projecten en structuren; - Integreer het versterken van risicobewustzijn/risicoperceptie, kennis over maatregelen, het aanleren van vaardigheden en de eigen verantwoordelijkheid van burgers in het onderwijs, zodat het deel uit gaat maken van de maatschappelijke ontwikkeling van jongeren; - Zorg ervoor dat je de burger op een positieve wijze benadert als je tracht haar verantwoordelijkheid te vergroten; - Zorg voor toegankelijke en begrijpelijke informatie welke aansluit bij de doelgroep, de behoefte en belevingswereld van de burger. Wees daarbij realistisch over de risico s en de gevolgen. Overheid en hulpdiensten: - Versterk het vertrouwen tussen overheid en/of de professionals door zelfredzaamheid te integreren in het werk van de professionals en op te nemen in trainingen; - Professionals die zich bezighouden met het versterken van zelfredzaamheid moeten over bepaalde didactische, communicatieve en sociale vaardigheden beschikken; - Zorg voor aanwezigheid, beschikbaarheid en bereikbaarheid van de overheid en hulpdiensten voor de burger. 5

6 Inhoudsopgave 1. Inleiding Aanleiding Doelstelling Probleemstelling en deelvragen Wetenschappelijke relevantie Maatschappelijke- en beleidsrelevantie Theoretisch kader Achtergrond van veiligheidsregio s Sociale en fysieke veiligheid Opkomst veiligheidsregio s Ongevallen, rampen en crises Zelfredzaamheid Strategieën voor het versterken van zelfredzaamheid Beïnvloedingsfactoren zelfredzaamheid De theorie nader geduid Conceptueel model Methoden van onderzoek Onderzoeksopzet Onderzoeks- en waarnemingseenheden Dataverzameling Selectie van cases en respondenten Onderzoektechniek en data-analyse Betrouwbaarheid, validiteit en generaliseerbaarheid Operationalisering Onderzoeksresultaten Risicobewustzijn en risicoperceptie Handelingsperspectieven Verantwoordelijkheid Ondersteunende factoren Rol van de professional Totaaloverzicht variabelen die van invloed zijn op zelfredzaamheid

7 5. Analyse Risicobewustzijn en risicoperceptie nader beschouwd Handelingsperspectieven nader beschouwd Verantwoordelijkheid ander beschouwd Ondersteunende factoren nader beschouwd Rol van de professional nader beschouwd Onderzoeksverwachtingen Conceptueel model Conclusie, reflectie en aanbevelingen Conclusie Reflectie Vervolgonderzoek Aanbevelingen voor de praktijk Literatuur...87 Bijlagen...91 Bijlage 1: Veiligheidsregio s Bijlage 2: Rampen en crises Bijlage 3: Onderzoeksverwachtingen...95 Bijlage 4: Onderzoeksgebieden...98 Bijlage 5: Interviewvragen Bijlage 6: Factsheet voor respondenten interviews Bijlage 7: Enquête Bijlage 8: Operationalisering Bijlage 10: Proposities voor vervolgonderzoek

8 1. Inleiding Twaalfjarige Stephan behoedt gezin voor ramp Een twaalfjarige Apeldoornse jongen heeft zijn ouders, broertje en zusje in de nacht van zaterdag op zondag behoedt voor een grote ramp. De jongen ontdekte om kwart voor vijf 's nachts een uitslaande brand bij zijn huis. Hij sloeg onmiddellijk alarm, waarna het gezin zich op het nippertje in veiligheid kon brengen (De Stentor 12 september 2011). Ten tijde van ongeval, ramp of crisis kunnen mensen zichzelf goed redden. Burgers zijn niet afwachtend, maar komen juist in actie, brengen zichzelf en anderen in veiligheid, informeren elkaar en raken niet in paniek (Sievers, 2009: 22). Dit blijkt ook uit bovenstaand krantenbericht. Een zelfredzame jongen zorgt ervoor dat zijn familie op tijd is gewekt en geen grote ongelukken ontstaan door de uitslaande brand bij huis. Burgers ondernemen actie wanneer het noodzakelijk is om erger te voorkomen. Burgers zijn zelfredzaam als de nood aan de man is. Maar wanneer deze familie zich had voorbereid en maatregelen had genomen om een dergelijk incident te voorkomen, was het dan misschien niet eens zover gekomen? Naar zelfredzaamheid van burgers in de warme (repressieve) fase, tijdens een ongeval, ramp of crisis, is redelijk wat onderzoek gedaan (Van den Brand, 2005; Oberijé en Tonnaer, 2008; Groenewegen-ter Morsche en Oberijé, 2010). Echter over zelfredzaamheid van burgers in de koude fase, wanneer een ongeval, ramp of crisis zich nog niet heeft voorgedaan, is nog veel onbekend. Wanneer burgers in deze fase zelfredzaam zijn, zichzelf voorbereiden op ongevallen, rampen en crises en bijdragen aan het voorkomen, is mogelijk winst te behalen in de warme fase wanneer nood aan de man is en mensen wel moeten handelen (Starmans en Oberijé, 2006: 45, Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, 2009). 1.1 Aanleiding Het inzicht in het belang dat de burger zelf kan handelen voor, tijdens of na een ongeval, ramp en crisis is de afgelopen decennia veranderd. Wijzigingen binnen de rolverdeling van de staat, de gemeenschap en de burger, laten een verandering zien voor de rol van burger (Boutellier en Van Steden, 2008: 1). Ten tijde van de nachtwakersstaat, was zelfredzaamheid van burgers vanzelfsprekend (Helsloot en Van t Padje, 2010: 24). Door de opkomst van de verzorgingsstaat, waarbij de overheid steeds meer haar verantwoordelijkheid nam, werd de rol van de burger kleiner. Na de tijd van de verzorgingsstaat trok de overheid zich meer terug en ging zij meer ging sturen op hoofdlijnen: Not rowing, but steering (Bovens, t Hart en Van Twist, 2007: 44-45). Ten tijde van deze terugtrekkende beweging van de overheid, streefde de overheid volgens Helsloot en Van t Padje (2010: 24) naar de verbetering van de organisatie van rampen. De aandacht aan zelfbescherming verdween en er was sprake dat de overheid de exclusieve verantwoordelijkheid had voor rampenbestrijding. Door het besef dat de samenleving niet maakbaar was, hoopte de overheid via dit soort doelstellingen te kunnen blijven sturen. Er ontstond, zoals Beck (1986) dit noemt, een risicosamenleving: Als de toekomst en de samenleving niet strikt maakbaar waren, dan konden we toch op zijn minst proberen om rampen te vermijden en risico s realistisch in te schatten en met beleid hierop inspelen (Van Gunsteren, 2006). 8

9 De wateroverlast van 1993 en 1995 zorgden volgens Helsloot en Van t Padje (2010: 25) voor een keerpunt in de relatie tussen burgers en overheid in de rampenbestrijding en crisisbeheersing. Het idee dat de overheid zorgt voor een algeheel (gevoel van) veiligheid en hierin een exclusieve verantwoordelijkheid draagt, bleek een utopie. Tegelijkertijd bleek dat de zelfredzaamheid van burgers groot is. De overheid erkende dat zij niet de centrale factor is, maar dat zij in de huidige samenleving moet samenwerken met andere organisaties en vooral ook met burgers (Starmans en Oberijé, 2006: 10, Bovens et al., 2007: 47; Trommel, 2009: 28). De toenmalige Minister Ter Horst van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (hierna te noemen ministerie van BZK) laat bijvoorbeeld in een brief aan de Tweede Kamer weten dat de overheid niet de enige is die zich in kan zetten bij het voorkomen van en de bestrijding van ongevallen, rampen en crises. Ter Horst stelt dat burgers een verantwoordelijkheid hebben: Mensen zorg er in ieder geval voor dat u altijd in staat bent om uzelf en uw gezin voor een langere periode te redden ten tijde van nood. Wij kunnen als overheid en hulpverleners bij grootschalige calamiteiten niet iedereen op hetzelfde moment helpen (Ministerie van BZK, 2009). De overheid richt zich nu op activering van de burger waarin zij verlangd dat de burger actief en zelfredzaam is (Boutellier en Van Steden, 2008: 3). Een project zelfredzaamheid vanuit de overheid zet richt zich bijvoorbeeld op concrete acties om zelfredzaamheid van burgers te versterken. Echter om zelfredzaamheid mogelijk te maken zijn bepaalde randvoorwaarden nodig. Om deze randvoorwaarden te creëren en zelfredzaamheid te versterken, is inzicht nodig in factoren die van invloed zijn op zelfredzaamheid. 1.2 Doelstelling Om inzicht te krijgen in de wijze waarop de overheid zelfredzaamheid kan versterken, is onderzoek nodig. Het doel in dit onderzoek is: Inzicht verschaffen in strategieën en factoren die van invloed zijn op het versterken van zelfredzaamheid, zodoende te bepalen op welke wijze zelfredzaamheid van burgers in het voorkomen van en voorbereiden op ongevallen, rampen en crises versterkt kan worden. Door een literatuurstudie en praktijkonderzoek naar hoe het versterken van zelfredzaamheid van burgers tot uiting komt, kunnen verschillende inzichten naast elkaar worden gelegd. Hieruit blijkt mogelijk welke wijzen al dan niet van invloed zijn. Dit is van belang om nieuwe projecten en beleid op af te stemmen, zodat beleid meer draagvlak krijgt en dit bijdraagt aan haar effectiviteit. Daarnaast beoogt dit onderzoek theorie te vormen over dit onderwerp en inzicht te bieden in de praktijk ten behoeve van het versterken van zelfredzaamheid. 1.3 Probleemstelling en deelvragen De overheid richt zich meer op het activeren van burgers en heeft de wettelijke verplichting burgers te informeren over de oorsprong, omvang en gevolgen van een ramp of crisis en de hierbij te volgen gedragslijn. Hiervoor is inzicht in de wijze waarop zij dit kan doen noodzakelijk. Verschillende veiligheidsregio s gebruiken zelfredzaamheid als een sturingsconcept die invulling geeft aan de wettelijke verplichting burgers te informeren. Dit doen zij bijvoorbeeld in projecten gericht op het versterken van zelfredzaamheid. Onbekend is hoe men burgers kan versterken, zodat zij zelf ongevallen, rampen en crises voorkomen en zich hierop voorbereiden. Hiervoor is inzicht in mogelijke strategieën en 9

10 factoren nodig. Ook blijkt dat professionals die in de praktijk met deze burgers samenwerken, onvoldoende op de hoogte zijn van hun rol in het versterken van zelfredzaamheid van burgers en hoe zij bij kunnen dragen aan het versterken hiervan (Oberijé en Tonnaer, 2008). Doordat deze professionals nauw contact hebben met burgers, kunnen zij mogelijk een grote bijdrage leveren aan het versterken van zelfredzaamheid. Uit bovenstaande probleemverkenning volgt de volgende hoofdvraag van dit onderzoek: Op welke wijze kan zelfredzaamheid worden versterkt, zodat burgers zelf ongevallen, rampen en crises voorkomen en zij zich hierop voorbereiden? Deze hoofdvraag, kan worden opgesplitst in een tweetal deelvragen, theoretisch en empirisch. De theoretische deelvraag luidt als volgt: Welke strategieën zijn in de literatuur bekend waarop zelfredzaamheid in veiligheidsvraagstukken wordt versterkt en wat is hierin de rol van de professional? Onderzoeksvragen om de theoretische deelvraag te kunnen beantwoorden zijn: o Wat beïnvloedt zelfredzaamheid van burgers met betrekking tot ongevallen, rampen en crises? o Welke strategieën om burgers te versterken in zelfredzaamheid komen naar voren uit de theorie? o Wat is de rol van de professional in het versterken van zelfredzaamheid van burgers? De empirische deelvraag is als volgt: Op welke wijze blijkt uit de onderzoekspraktijk dat burgers kunnen worden versterkt ongevallen, rampen en crisis te voorkomen en zich hierop voor te bereiden? Onderzoeksvragen om de empirische deelvraag te kunnen beantwoorden zijn: o Welke strategieën/factoren zijn in de onderzoekspraktijk van invloed op het versterken van zelfredzaamheid? o Welke strategieën die uit de literatuur naar voren komen, komen overeen met hetgeen uit de praktijk blijkt en welke nog onbekend strategieën komen naar voren? o Welke rol neemt de professional in bij het versterken van zelfredzaamheid? Uit deze hoofd- en deelvragen blijken enkele belangrijke begrippen. Om de begrippen als lezer te kunnen duiden, worden zij hieronder gedefinieerd. Onder zelfredzaamheid betekent in dit onderzoek het volgende: Alle handelingen die burgers bij ongevallen, rampen en crises nemen ter voorkoming van (zware) ongevallen, rampen en crises, ter voorbereiding op (zware) ongevallen, rampen en crises, tijdens en na (zware) ongevallen, rampen en crises en om zichzelf of anderen te helpen en de gevolgen van een (zwaar) ongeval, ramp of crisis te beperken (Ruitenberg en Helsloot, 2004; Veiligheidsregio IJsselland, 2011) Ongeval - Ongelukkige samenloop van omstandigheden (Van Dale Woordenboek). Ramp - Een zwaar ongeval of een andere gebeurtenis waarbij het leven en de gezondheid van veel personen, het milieu of grote materiële belangen in ernstige mate zijn geschaad of worden bedreigd en waarbij een gecoördineerde 10

11 inzet van diensten of organisaties van verschillende disciplines is vereist om de dreiging weg te nemen of de schadelijke gevolgen te beperken (Wet Veiligheidsregio s). Crisis Een situatie waarin een vitaal belang van de samenleving is aangetast of dreigt te worden aangetast (Wet Veiligheidsregio s). In dit onderzoek is de keuze gemaakt zelfredzaamheid te belichten in relatie tot het voorkomen van en voorbereiden op ongevallen, rampen en crises. Voorkomen houdt in: Zorgen dat iets niet gebeurd, Beletten. Voorbereiden betekent: Vooraf klaarmaken (Van Dale Woordenboek). 1.4 Wetenschappelijke relevantie Onderzoek naar zelfredzaamheid op het gebied van sociale veiligheid laat verschillende inzichten zien (Denkers: 1993; Gunther Moor en Peeters: 1996; Van den Brand: 2005). Met deze inzichten doet Newton (2010: 30-31) een bureau- onderzoek naar factoren die een positief effect hebben op sociale zelfredzaamheid. Deze factoren relateert Newton (2010) vervolgens aan de mogelijkheden binnen het fysieke veiligheidsdomein. De laatste jaren is op dit terrein van fysieke veiligheid steeds meer onderzoek gedaan naar fysieke zelfredzaamheid. Onder andere Oberijé en Tonnaer (2008), Groenewegen-ter Morsche en Oberijé (2010), Kolen (2010) en Helsloot en Van t Padje (2010) laten in hun onderzoeken het belang zien van een zelfredzame burger in de aanpak van ongevallen, rampen en crises. Deze onderzoeken belichten vaak beperkt wat noodzakelijk is voor de zelfredzaamheid van burgers. Daarnaast belichten onderzoeken van bijvoorbeeld Van t Padje en Groenendaal (2008), Oberijé en Tonnaer (2008), Sievers (2009), Oberijé en Groenewege (2010) verschillende invalshoeken waarbij de overheid zelfredzaamheid van burgers en burgerparticipatie kan ondersteunen. Er ontbreekt echter een eenduidig beeld van de wijze waarop men zelfredzaamheid van burgers kan versterken. Ook is veel van dit onderzoek gericht op zelfredzaamheid van burgers ten tijde van een ongeval, ramp of crisis en niet als zondanig in het voorkomen ervan of de voorbereiding erop. Helsloot (2010: 42) bevestigt dat in de literatuur nog nauwelijks wat bekend is over zelfredzaamheid van burgers ter voorkoming van en voorbereiding op ongevallen, rampen en crises. Doordat mijn onderzoek ingaat op zelfredzaamheid van burgers in het voorkomen van en de voorbereiding op, kan een wetenschappelijke aanvulling worden gedaan. Door een vergelijking te maken tussen de theorie en de praktijk, ontstaat inzicht in mogelijke effectieve strategieën om zelfredzaamheid van burgers te versterken. Een overzicht van mogelijkheden om fysieke zelfredzaamheid te versterken, is een aanvulling op bestaand onderzoek. Het huidige wetenschappelijke onderzoek benoemd vaak kort wat nodig is om zelfredzaamheid te verbeteren, maar dit is nog niet als zodanig afgezet tegen de empirische werkelijkheid. Doordat dit onderzoek de theorie naast projecten uit de praktijk legt, is het mogelijk theorie te bevestigen of te verwerpen met kennis uit de praktijk. Zodoende is mijn onderzoek wetenschappelijk relevant en beoogd het een bijdrage te leveren aan de wetenschappelijke kennis. 11

12 1.5 Maatschappelijke- en beleidsrelevantie De maatschappelijke relevantie van dit onderzoek is gelegen in het feit dat het belangrijk is om inzicht te hebben in mogelijkheden hoe men burgers kan versterken in zelfredzaam handelen. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat de landelijke campagne Denk Vooruit, met het advies voor burgers een noodpakket aan te schaffen, niet in staat is geweest het gedrag van mensen te veranderen. Wanneer vooraf aan een dergelijke campagne of andere projecten, bekend is wat burgers wel of niet beïnvloedt, bespaart dit tijd, geld en energie. Daarbij werkt het niet bevorderlijk voor burgers om zich in te zetten, wanneer zij verscheidene malen te maken hebben gehad met projecten of campagnes waarbij het effect achterwege blijft en zij het nut er niet van in zien. Daarnaast blijkt uit onderzoek dat mensen in zelfredzaamheid tijdens de warme fase, gehinderd kunnen worden door een gebrek aan voorbereiding, informatie en hierdoor beslissingen nemen of handelingen verrichten die achteraf gezien niet verstandig waren (Starmans en Oberijé, 2006: 45; Ministerie BZK, 2009). Door zelfredzaamheid in de fase van voorkomen en voorbereiden te versterken, kunnen burgers ook ten tijde van een crisis mogelijk meer adequaat handelen. Naast deze maatschappelijke relevantie is ook sprake van een beleidsrelevantie voor veiligheidsregio s, maar ook de landelijke overheid, gemeenten en hulpdiensten. Zij hebben er baat bij te weten dat men burgers op een bepaalde manier kan beïnvloeden in zelfredzaam gedrag. Doordat dit onderzoek inzicht biedt in factoren die noodzakelijk zijn in het versterken van zelfredzaamheid van burgers in het voorkomen van en voorbereiden op ongevallen, rampen en crises, geeft dit de mogelijkheid projecten op een zodanige manier in te richten dat men een hogere mate van effectiviteit kan bereiken. Het is daardoor mogelijk, projecten om zelfredzaam gedrag van burgers te bevorderen, op een bepaalde wijze in te richten. Ook kan men meer effectieve beleidsinstrumenten ontwikkelen. 12

13 2. Theoretisch kader 2.1 Achtergrond van veiligheidsregio s Sociale en fysieke veiligheid Veiligheid kan op vele manieren worden bedreigd. De bekendste tweedeling is die tussen sociale veiligheid en fysieke veiligheid. Bij sociale veiligheid staat de bedreiging van gezondheid en goederen door moedwillige criminele handelingen van derden centraal staat. Sociale (on)veiligheid gaat over misdrijven en overtredingen die tot conflicten leiden tussen burgers onderling en de door burgers gevoelde onveiligheid door overlast en aangepast gedrag (Newton, 2010: 14). Bij fysieke veiligheidsproblemen is er een bedreiging van gezondheid en goederen door ongevallen (Helsloot, Lukkes en Folkers, 2004: 345). Het Nederlands Instituut Fysieke Veiligheid omschrijft fysieke veiligheid als het gevrijwaard zijn (en voelen) van gevaar dat voortvloeit uit ongevallen van diverse aard. Dit gevaar bedreigt de materiële en immateriële zaken die de maatschappij waardevol acht, zoals leven en gezondheid van mens en dier, goederen, het milieu en het ongestoord functioneren van de maatschappij. In dit onderzoek staat fysieke veiligheid, gedefinieerd naar inzicht van Helsloot, Lukkes en Folkers (2004) centraal. Daar waar nodig wordt teruggevallen op theorieën uit de sociale veiligheid Opkomst veiligheidsregio s Evaluaties van de cafébrand in Volendam en de vuurwerkramp in Enschede brachten de overheid tot het besef dat samenwerking tussen verschillende betrokken instanties tekort schoot (Muller, 2009: 205). Zelfstandige gemeenten bleken vaak te klein om zich goed voor te kunnen bereiden op grootschalige ongevallen, rampen en crises. Bovendien bleek dat deze voorvallen meestal de gemeentegrenzen overschrijden, waardoor er behoefte is aan regionale en multidisciplinaire samenwerking. Daarnaast is er een toename van complexiteit van de samenleving en ramptypen, zoals griepepidemieën en dreiging van terreur. Hierdoor is de rampenbestrijding de afgelopen jaren uitgebreid naar crisisbeheersing (Ministerie van Veiligheid en Justitie (VenJ) en Ministerie BZK, 2010). Door deze veranderingen ontstond de behoefte aan een andere aanpak waarbij men op grote organisatieschaal alle taken op het gebied van rampenbestrijding en crisisbeheersing op oppakt en multidisciplinair (met meerdere diensten) samenwerkt. Om dit te realiseren en bestuurlijke en operationele effectiviteit te vergroten en zo de kwaliteit van de hulpverlening te verbeteren, zijn er in Nederland 25 veiligheidsregio s ingericht. Onder een veiligheidsregio wordt kort gezegd verstaan: Een openbaar lichaam, gebaseerd op een gemeenschappelijke regeling, waarin de regionale brandweer en de GHOR zijn geïntegreerd om de crisisbeheersing en de rampenbestrijding te kunnen verbeteren (Muller, 2009: 207; Ministerie BZK, 2009: 13). In een veiligheidsregio werken brandweer, de GHOR, politie en gemeenten samen om burgers te beschermen tegen risico s, hulpverlening en nazorg te bieden bij ongevallen, rampen en crises. Een verdiepende omschrijving van de taken van de veiligheidsregio, haar samenwerkingspartners en de aansturing is opgenomen in bijlage 1. 13

14 2.2 Ongevallen, rampen en crises Een crisis wordt in de literatuur op verschillende wijzen uitgelegd. Zo presenteerde Rosenthal (1984) in zijn onderzoek een definitie van crisis die men sindsdien regelmatig hanteert: Een ernstige bedreiging van de basisstructuren of van fundamentele waarden en normen van een sociaal systeem, welke bij een geringe beslissingstijd en bij hoge mate van onzekerheid noopt tot nemen van kritische beslissingen (Rosenthal, 1984: 25). Rosenthal vindt drie elementen van belang: bedreiging, urgentie en onzekerheid. Het handboek crisisbeheersing (BZK, 1998: 2) omschrijft een crisis als: Een ernstige verstoring van de basisstructuren dan wel aantasting van fundamentele waarden en normen van het maatschappelijk systeem. De huidige Wet veiligheidsregio s (2011: artikel 1), definieert een crisis als: Een situatie waarin een vitaal belang van de samenleving is aangetast of dreigt te worden aangetast. Mijn onderzoek hanteert deze definitie uit de wet, omdat veiligheidsregio s vanuit dit kader werken. Ook rampen kennen een veelheid aan definities. Zo merkt van Duin (2006) op dat Quarantelli (1998) zelfs een volledig boek wijdt aan het definiëren van het begrip ramp. Het gaat te ver om deze discussie hier aan te halen. Daarom wordt volstaan met de begripsafbakening zoals opgesteld in artikel 1 van de Wet Veiligheidsregio s. Er bestaat dus geen eenduidigheid over dit begrip en er leven nog steeds vele discussies over de invulling ervan. De begripsafbakening in de Wet Veiligheidsregio s omvat voor dit onderzoek een volledig beeld van wat een ramp is. Een ramp is: een zwaar ongeval of een andere gebeurtenis waarbij het leven en de gezondheid van veel personen, het milieu of grote materiële belangen in ernstige mate zijn geschaad of worden bedreigd en waarbij een gecoördineerde inzet van diensten of organisaties van verschillende disciplines is vereist om de dreiging weg te nemen of de schadelijke gevolgen te beperken. Een nadere uitleg van een ramp is opgenomen in bijlage 2. Naast rampen en crises is ongeval een veel gebruikte term. De Wet veiligheidsregio s legt de term ongeval niet nader uit. Een zwaar ongeval valt binnen de beschrijving van een ramp (Wet Veiligheidsregio s). Een zwaar ongeval is in deze strekking Een gebeurtenis waardoor een ernstige verstoring van de openbare veiligheid ontstaat. Het Van Dale woordenboek legt een ongeval uit als een ongeluk. Het woordenboek beschrijft een ongeluk vervolgens als een ongelukkige samenloop van omstandigheden, noodlottige gebeurtenis of een ramp. Van Duin (2006) stelt dat ramp en ongeval een lastig te onderscheiden begrippenkader is. Het verschil tussen een ramp en een incident betreft een verschil in omvang, ernst en consequenties. De vraag is echter wanneer een incident/ongeval overgaat in een ramp. Volgens Van Duin (2006) bestaat er ten eerste de veronderstelling dat een ramp begint als een incident/ongeval en vervolgens soms kan leiden tot de grootte van een ramp. Echter, sommige rampen beginnen ineens. Omdat in de meest voorkomende gevallen de begrippen ongeval en ramp in elkaars verlengde liggen, hanteert dit onderzoek het begrip ongeval, zoals het Van Dale woordenboek het definieert. 2.3 Zelfredzaamheid Door het besef dat de overheid niet voor volledige veiligheid kan zorgen en samen moet werken met partners, zoals burgers, is actief burgerschap binnen het veiligheidsdomein een terugkerend begrip. Actief burgerschap uit zich in verschillende wijzen hoe men burgers betrekt bij veiligheidsbeleid, zoals zelfredzaamheid en burgerparticipatie (Van Caem 2008 en Van Stokkom, 2008). Veiligheidsregio s trachten burgers te activeren door te investeren in zelfredzaamheid om zo bijvoorbeeld aan haar wettelijke taak van het informeren van burgers te voldoen en de kloof 14

15 tussen burgers en het bestuur te verkleinen. Zelfredzaamheid is volgens Helsloot en Van t Padje (2010) de laatste jaren een opkomend begrip in beleidsdocumenten. Echter, wat nu precies onder zelfredzaamheid wordt verstaan is nauwelijks gedefinieerd. Het is mogelijk zelfredzaamheid in verschillende situaties en vanuit verschillende perspectieven te interpreteren. Het gaat in eerste instantie om het vermogen en de handelingen van burgers die een onveilige situatie beïnvloeden om zichzelf en anderen te helpen (Ministerie BZK, 2009). Van het begrip zelfredzaamheid is een tweedeling te maken in sociale zelfredzaamheid en zelfredzaamheid bij ongevallen, rampen en crises ( fysieke zelfredzaamheid ). Denkers (1993) kwam als een van de eersten met het concept sociale zelfredzaamheid en omschrijft het als: Het vermogen en de bereidheid van mensen om conflicten/problemen in relatie met anderen tot een oplossing te brengen vanuit de opvatting dat het niet uitsluitend de verantwoordelijkheid van de overheid -of de politie- is om problemen tussen burgers op te lossen, maar ook de verantwoordelijkheid van die burgers zelf. Denkers (1993) geeft echter ook weer dat hij zich de uitleg van menselijk gedrag niet wil beperken tot een vaststaande definitie. Zoomer (1993) daarentegen definieert sociale zelfredzaamheid duidelijk als: Het vermogen en de bereidheid van mensen om conflicten/problemen in relatie met anderen tot een oplossing te brengen. Door recente ongevallen en rampen staat zelfredzaamheid van burgers in relatie tot fysieke veiligheid de laatste jaren meer centraal. Omdat het handelen van burgers mede bepalend is voor het ontstaan en de afloop van een (dreigend) incident, stelt van den Brand (2005) dat het denken over zelfredzaamheid zich moet verbreden van sociale veiligheid naar fysieke veiligheid. Zelfredzaamheid belicht men vaak als middel voor effectieve crisisbeheersing (Helsloot en Van t Padje, 2010: 9-10). Typerend voor deze ontwikkeling is de omschrijving van zelfredzaamheid door ex-minister van BZK, Ter Horst (2009): Ook het bedrijfsleven en burgers hebben een verantwoordelijkheid als het gaat om de voorbereiding op rampen en crises. Een bekende wetenschappelijke definitie van fysieke zelfredzaamheid, is dat dit alle handelingen betreft die door burgers verricht worden: - Ter voorbereiding op rampen en zware ongevallen - Tijdens en na rampen en zware ongevallen - Om zich zelf én anderen te helpen de gevolgen van de ramp of het zware ongeval te beperken (Ruitenberg en Helsloot, 2004: 9). Daar waar het gaat om het helpen van anderen, is dit vaak aangeduid met de tem redzaamheid. Ruitenberg en Helsloot (2004) definiëren redzaamheid als alle handelingen van burgers, families, buurtnetwerken en organisaties om crisissituaties voor andere te voorkomen en om anderen tijdens crisissituaties te (kunnen) helpen en de gevolgen te beperken. Deze definitie van zelfredzaamheid vult de Veiligheidsregio IJsselland (2011) op twee aspecten aan. Allereerst richt zelfredzaamheid zich ook op crisissituaties. Daarnaast gaat het niet alleen om zware ongevallen, maar in de brede zin om ongevallen. Het tweede is aspect aanvullend op de definitie van zelfredzaamheid, is dat zelfredzaamheid ook gaat over het voorkomen van crisissituaties. Deze definitie van zelfredzaamheid wordt gehanteerd in dit onderzoek: Alle handelingen die burgers bij ongevallen, rampen en crises nemen: 15

16 - Ter voorkoming van (zware) ongevallen, rampen en crises; - Ter voorbereiding op (zware) ongevallen, rampen en crises; - Tijdens en na (zware) ongevallen, rampen en crises; - Om zich of anderen te helpen en de gevolgen van een (zwaar) ongeval, ramp of crisis te beperken. Deze verdeling heeft als gevolg dat zelfredzaamheid terugkomt in alle fasen van de veiligheidsketen (tabel 1) (Helsloot e.a., 2010: 42-43). Zelfredzaamheid Veiligheidsketen Voorkomen van ongevallen, rampen en crises Proactie & Preventie Voorbereiden op ongevallen, rampen en crises Preparatie Tijdens ongevallen, rampen en crises Repressie (Respons) Na ongevallen, rampen en crises Nazorg Tabel 1: Zelfredzaamheid en de veiligheidsketen In dit onderzoek ligt de focus op de eerste twee delen van de definitie: proactie & preventie en preparatie: zelfredzaamheid van burgers bij het voorkomen van en voorbereiden op ongevallen, rampen en crisis. Voorkomen houdt volgens het Dikke Van Dale woordenboek in het zorgen dat iets niet gebeurd of beletten. Voorbereiden is beschreven als het vooraf klaarmaken. In relatie tot een ongeval, ramp of crisis zorgt men er bij voorkomen voor dat een ongeval, ramp of crisis niet kan ontstaan. Voorbereiden, je vooraf klaarmaken, houdt bijvoorbeeld in dat men zorgt dat men kan handelen. Door zaken in huis te halen, zodat je bij een ramp middelen hebt om te handelen en ervoor te zorgen dat je weet wat je moet doen in geval dat een ongeval, ramp of crisis. Er is geen sprake van een chronologische volgorde waarin voorkomen eerst ontstaat en mensen zich daarna gaan voorbereiden. Voorkomen en voorbereiden kunnen door elkaar heenlopen. Zo kan iemand voorkomen dat een ongeval, ramp of crisis ontstaat, maar zich hiermee tegelijkertijd voorbereiden op het ontstaan van een dergelijke situatie of andersom. Burgerparticipatie Naast zelfredzaamheid spreekt men de laatste jaren in toenemende mate over burgerparticipatie binnen fysieke veiligheid. De begrippen burgerparticipatie en zelfredzaamheid hanteert men vaak door elkaar en met redelijkerwijs eenzelfde betekenis. Zo baseren Starmans en Oberijé (2006: 13) hun definitie van burgerparticipatie op de definitie van Ruitenberg en Helsloot (2004: 9) van zelfredzaamheid. Burgerparticipatie is volgens Oberijé en Tonnaer (2008: 7) het verschijnsel dat mensen die officieel geen deel uitmaken van de professionele rampenbestrijdingsorganisaties, tijdens en direct na een grootschalig incident allerlei acties ontplooien om de gevolgen van een ramp zo beperkt mogelijk te houden en daarmee zichzelf en elkaar helpen. In de lijn van deze definitie lijken burgerparticipatie en zelfredzaamheid sterk op elkaar. De definitie van Van Scholte (2008: 2) van burgerparticipatie in sociale veiligheid verschilt wel als zodanig: projecten waarbij privé personen in de rol van burger/bewoner op meer dan incidentele basis ter bevordering van de collectieve veiligheid op directe wijze commune criminaliteit en overlast beogen tegen te gaan. Van Caem (2008: 19) omschrijft in haar onderzoek dat 16

17 burgerparticipatie in brede zin betekent dat burgers op enigerlei wijze deelnemen aan de vorming en/of uitvoering van beleid. Sievers (2009: 18-19) is van mening dat er onderscheid moet worden gemaakt tussen zelfredzaamheid en burgerparticipatie. Zelfredzaamheid richt zich volgens Sievers (2009: 19) op het redden van zichzelf en anderen als er (nog) geen andere hulpverlening is en burgerparticipatie bij rampen en zware ongevallen, veronderstelt de samenwerking tussen burgers en hulpverleningsdiensten. (Zelf)redzaamheid en burgerparticipatie kan men in dit onderzoek vanwege deze verschillen zien als twee aparte concepten. Bij burgerparticipatie nemen burgers op enige wijze deel uit aan de vorming en/of uitvoering van beleid. Zelfredzaamheid daarentegen gaat uit van de kracht van de individuele burger die op eigen verantwoordelijkheid te werk gaat en niet als ondergeschikte en/of samenwerkingspartner van de hulpverlening. Wel kan kunnen overheid en hulpdiensten dit ondersteunen. 2.4 Strategieën voor het versterken van zelfredzaamheid Beïnvloedingsfactoren zelfredzaamheid Als de overheid zelfredzaamheid wil versterken, is het belangrijk om te weten wat zelfredzaamheid van burgers beïnvloed en welke strategieën zij moet hanteren om te stimuleren dat burgers in actie komen. Paton (2003) stelt dat motivatie- en interpretatieprocessen de voorbereiding van burgers op ongevallen, rampen en beïnvloeden. Drie fasen die leiden volgens Paton (2003) tot voorbereidend gedrag: de motivatiefase, de intentiefase, de fase van intentie naar voorbereiding. Verschillende factoren binnen deze fases beïnvloeden vervolgens de uiteindelijke voorbereiding op en het voorkomen van ongevallen, rampen en crises door burgers (Paton 2003). Als de overheid zelfredzaamheid van burgers wil versterken, dan moet zij rekening houden met deze factoren en deze op enige wijze positief beïnvloeden. Uit de literatuurstudie van dit onderzoek blijkt dat de factoren die van belang zijn bij het versterken van sociale zelfredzaamheid, al dan niet in andere bewoordingen, overeenkomen met de factoren die fysieke zelfredzaamheid versterken (Zoomer, 1993; Major, 1999; Dykstra, 2006; Van t Padje en Groenendaal, 2008; Terpstra 2009; Groenewegen-ter Morsche en Oberijé, 2010; Kolen, 2010 en Newton, 2010). Hierdoor kunnen de strategieën uit de sociale zelfredzaamheid worden ingezet om fysieke zelfredzaamheid te versterken. Een indeling van essentiële en minder essentiële factoren is te maken aan de hand van theorie van het Bystander effect (Latané en Darley,1968). Deze theorie legt uit dat burgers verschillende stappen/fases doorlopen voordat zij zich gaan voorbereiden. Het is mogelijk deze vijf stappen naast de factoren uit de drie fases van Paton (2003) te leggen. Bureauonderzoek van Newton (2010) naar onderzoek van het SMVP laat ook zien dat dezelfde factoren aanwezig moeten zijn wil een burger zichzelf voorbereiden op ongevallen, rampen en crises en deze kunnen voorkomen. Deze factoren bestaan volgens het vijfstappenmodel van Latané en Darley (1968) achtereenvolgens uit: 1. Opmerken dat er een risico/incident gaande is (Paton: Critical awareness of hazards - SMVP: Risicobewustzijn); 2. Het risico/incident als onveilig interpreteren (Paton: Risk perception - SMVP: Risicobewustzijn); 17

18 3. Verantwoordelijk voelen voor het risico/incident en de gevolgen (Paton: Perceived responsibility - SMVP: Verantwoordelijkheid nemen); 4. Kunnen beslissen welke handelingen het best genomen kunnen worden (Paton: Self efficacy - SMVP: Kennis van handelingsperspectieven, het vermogen en de overtuiging hebben om te handelen); 5. Het vermogen hebben om te handelen (Paton: Self efficacy, Problem focused coping en Response efficacy - SMVP: Reële verwachting van de overheid). Nummer 1 en 2 leiden volgens Paton (2003) tot outcome expactancy, de erkenning van risico s en afvragen wat de effecten zijn en of men deze mogelijk kan beïnvloeden. Vervolgens is een aantal zaken noodzakelijk wil een burger kunnen en willen handelen. Dit is het verantwoordelijk voelen voor het incident en de gevolgen, wil handelen plaatsvinden (3). Nummer 4 en 5 bestaan uit het vermogen, de overtuiging, kennis, middelen en vaardigheden die burgers hebben om te reageren en te handelen en het beschikken over handelingsperspectieven (Paton, 2003). Om zelfredzaamheid bij ongevallen, rampen en crises te versterken is het van belang om in te zetten op de essentiële factoren van Latané en Darley (1968), Paton (2003) en het SMVP. Uit de literatuur blijkt namelijk dat informatie/kennis over risico s en handelingsperspectieven voor burgers noodzakelijk zijn willen zij een incident opmerken, het als onveilig interpreteren en kunnen beslissen hoe te handelen (Van t Padje en Groenendaal, 2008; Newton, 2010; Kolen, 2010; Groenewegen-ter Morsche en Oberijé, 2010). Omdat burgers zich pas voorbereiden als zij voldoende dreiging ervaren, moet men de burger aanspreken op haar emotie (hazard anxiety) (Paton, 2003; Terpstra, 2009). Ook moet voor de burger duidelijk zijn wie waarvoor verantwoordelijk is (Major, 1999;Kolen, 2010). De burger moet weten wat de overheid doet en waar de grenzen van het handelen van de overheid liggen. Daarbij moet zij weten waar haar eigen verantwoordelijkheid ligt, wil zij deze kunnen nemen (Van den Brand, 2005; Van Stokkom en Toenders, 2010; Newton, 2010). Door handelingsperspectieven (kennis over hoe te handelen en de vaardigheden aanleren) te bieden kent de burger vervolgens haar mogelijkheden en krijgt zij een reële verwachting van de overheid (Van t Padje en Groenendaal,2008; Groenewegen-ter Morsche en Oberijé, 2010). Naast deze essentiële factoren blijken nog enkele andere factoren in bepaalde mate van belang voor de inzet van burgers in het voorkomen van en voorbereiden op ongevallen, rampen en crises. Dit zijn de in dit onderzoek benoemde ondersteunende factoren bij het versterken van zelfredzaamheid: - Vertrouwen (Paton, 2003; Stokkom en Toenders, 2010); - Normative factors (Transparante overheid, persoonlijke gekendheid, aanwezigheid, beschikbaarheid en bereikbaarheid van de overheid) (Gunther Moor en Peeters, 1996; Helsloot en Van t Padje, 2010); - Kleinschaligheid (Fysieke nabijheid en lokaal optreden, dichtbij de burger) (Peeters en Moor, 1996; Ruitenberg en Helsloot, 2004); - Persoonlijk benaderen van burgers (Tonkens, 2010; Newton, 2010); - Self efficacy (Ondersteunende, maar terughoudende overheid) (Van Caem, 2008;Newton, 2010); - Sense of community (Sociale cohesie/het hebben van gemeenschapsgevoel en de verbondenheid met individuen en de leefomgeving) (Paton, 2003; Sievers, 2009); 18

19 - Aansluiten bij bestaande initiatieven en kleinschaligheid (Denkers, 1993; Van den Brand, 2005, Van Caem, 2008); - Accuraat en alert reageren op burgers (Gunther Moor en Peeters, 1996). De rol van de professional De rol van de professional is van invloed is op deze factoren en zo op het versterken van zelfredzaamheid. De professional is de persoon welke de overheid vertegenwoordigt en in direct contact staat met de burger (Oberijé en Tonnaer, 2008). De professional doet de praktische ondersteuning van de burger, waardoor deze een belangrijke positie inneemt. De ondersteuning van professionals is noodzakelijk om zelfredzaamheid te versterken (Van Marissing, 2005; Van Caem, 2008; Tonkens, 2010). Betrokkenheid van de professional en een persoonlijke benadering zijn hierbij van belang (Van Marissing, 2005; Terpstra, 2008; Tonkens, 2010). Het opbouwen van een vertrouwensband en een bepaalde relatie met de burger zorgen ervoor dat de burger weet dat zij bij de professional terecht kan en voelt zij zich gesteund zich in te zetten in het voorkomen van en voorbereiden op ongevallen, rampen en crises (Silver en Miller, 2004; Van Marissing, 2005). De stijl van communiceren, kennis en vakmanschap van de professional worden ook belangrijk geacht (Van Marissing, 2005). Succesvol optreden van burgers lijkt in bepaalde mate af te hangen van de persoonlijke inzet en uitstraling van een professional (Van Caem, 2008). Het nemen van initiatief, enthousiasme, motivatie, verantwoordelijkheidsgevoel en doorzettingsvermogen van individuele professionals stimuleert burgers zich in te zetten (Van Calster en Gunther Moor, 2010). Door zichtbaarheid (beschikbaar en bereikbaar), betrokkenheid, persoonlijke gekendheid van de professional, door goed te luisteren en makkelijk aanspreekbaar zijn, creëert dit voor vertrouwen en een goede relatie met de burger wat ervoor zorgt dat zelfredzaamheid versterkt (Zoomer, 1993; Gunther Moor en Peeters, 1996; Skogan et. al., 2000; Van Caem, 2008; Terpstra, 2008; Van Stokkom en Toenders, 2010). Deze samenvatting van de theorie laat verschillende beïnvloedingsfactoren op het versterken van zelfredzaamheid zien. Om in een oogopslag te zien welke beïnvloedingsfactoren dit zijn, geeft onderstaand schema de factoren binnen vier hoofdthema s weer (tabel 1). De volgende paragraaf gaat nader in op de theorie achter deze factoren. Beïnvloeden van risicobewustzijn en risicoperceptie: - Kennis van risico s en de gevolgen - (Inspelen op) angst/emotie van burgers t.a.v. een ramp Beïnvloeden van handelingsperspectieven: - Kennis van maatregelen/handelingsperspectieven - Vermogen en overtuiging om te kunnen handelen - Beschikken over middelen en vaardigheden Beïnvloeden van verantwoordelijkheid: - Verantwoordelijke burgers - Inzicht in mogelijkheden en grenzen overheidshandelen - Reële verwachting van de overheid Ondersteunende factoren: 19

20 - Vertrouwen - Ondersteunende, maar terughoudende overheid - Aansluiten bij bestaande (lokale) initiatieven - Kleinschaligheid - Persoonlijke benadering - Gemeenschapsgevoel - Transparante overheid - Aanwezigheid (fysiek), beschikbaarheid en bereikbaarheid van de overheid - Accuraat en alert reageren op burgers Rol van de professional: - Ondersteunende, maar terughoudende professional - Betrokkenheid - Goede relatie door een persoonlijke benadering - Persoonlijke gekendheid - Vertrouwen - Duidelijke communicatie - Kennis en vakmanschap - Persoonlijke inzet en uitstraling - Beschikbaar en bereikbaar Tabel 2: Strategieën en factoren uit de theorie voor het versterken van zelfredzaamheid De theorie nader geduid Sociaalcognitief model Volgens Dykstra (2006: 10-13) is er een relatie tussen risicobewustzijn en zelfredzaamheid. Risicobewustzijn heeft te maken met emotie en zelfredzaamheid met motivatie. Motivatie vindt haar oorsprong in emotie. Dykstra (2006) stelt daarom dat het risicobewustzijn van burgers invloed heeft op zelfredzaamheid. Dat emotie het risicobewustzijn beïnvloedt en deze emotie en het risicobewustzijn, motivatie en zo zelfredzaamheid beïnvloeden, wordt bevestigd doordat burgers zich pas voorbereiden op ongevallen, rampen en crises als zij deze als voldoende dreigend ervaren (Ruitenberg en Helsloot, 2004: 14). In 1928 werd dit al verwoord door Thomas en Thomas (1928): If men define their situations as real, they are real in their consequences. Risicobewustzijn en zelfredzaamheid zijn hiermee afhankelijk van het veiligheidsgevoel van burgers. Paton (2003: 210) onderschrijft dit en stelt dat motivatie en interpretatieprocessen de voorbereiding van burgers op ongevallen, rampen en crises beïnvloedt. Paton (2003: 214) heeft een sociaalcognitief model ten aanzien van voorbereiding op ongevallen, rampen en crises ontwikkelt. Met dit model laat hij drie fasen zien die kunnen leiden tot voorbereidend gedrag. De eerste fase is motivatie, de tweede intenties en de derde is van intentie naar voorbereiding. Binnen deze fases zijn factoren van invloed die de uiteindelijke voorbereiding beïnvloeden. Aangezien voorbereiding en voorkomen in wisselwerking staan met elkaar en deze factoren beiden van invloed kunnen zijn op de inzet van burgers, wordt in deze lijn het begrip voorkomen ook betrokken. Waar dit onderzoek spreekt over voorbereiden wordt hiermee, mits anders verwoord, ook het voorkomen van ongevallen, rampen en crises bedoeld. Wanneer een overheid zelfredzaamheid van burgers in de 20