TITEL STATUS RAPPORT DATUM OPDRACHTGEVER PROJECTTEAM DECISIO CONTACTGEGEVENS DECISIO

Transcriptie

1

2 TITEL Den Haag 'Internationale Stad van Vrede en Recht' - Economische impact internationale organisaties, NGO s, ambassades, internationale scholen en kennisinstellingen STATUS RAPPORT Concept Eindrapportage DATUM Juli 2017 OPDRACHTGEVER Gemeente Den Haag, Bureau Internationale Zaken Geert Dijkstra (geert.dijkstra@denhaag.nl) Jules Stuyt PROJECTTEAM DECISIO Kees van Ommeren (c.vanommeren@decisio.nl) Lilian Tilburgs Renee van der West CONTACTGEGEVENS DECISIO Adres: Valkenburgerstraat ND Amsterdam Telefoon: Website:

3 Inhoudsopgave Dashboard I Samenvatting II S1 Aanleiding en opzet onderzoek II S2 Directe werkgelegenheid II S3 Indirecte werkgelegenheid IV S4 De totale economische impact IV S5 Ontwikkeling regionale spreiding en opleidingsniveau V S6 Aanknopingspunten voor beleid VI 1 Inleiding Aanleiding en onderzoeksvragen Opzet onderzoek Economische effecten Leeswijzer 5 2 Internationale organisaties in Den Haag en regio Korte geschiedenis Typen internationale organisaties 8 3 Economische betekenis internationale organisaties Inleiding Methode en indicatoren economische betekenis Directe economische effecten Indirecte economische effecten Indirecte werkgelegenheid en opleidingsniveau Totale effecten (direct en indirect) Conclusies 39 4 Ontwikkeling economische effecten Ontwikkelingen in de afgelopen 12 jaar Nieuwe internationale organisaties 45 5 Economische betekenis Haagse economie Doorkijk naar de toekomst: bescheiden groeiverwachting Historische banengroei relatief hoog 50

4 Bijlage 1 Internationale organisaties 51 Bijlage 1.1 Intergouvernementele en VN organisaties 51 Bijlage 1.2 Europese organisaties 52 Bijlage 1.3 Internationale kennisinstellingen 54 Bijlage 1.4 Non-gouvernementele organisaties 56 Bijlage 1.5 Internationale onderwijsinstellingen 66 Bijlage 1.6 Culturele instellingen 67 Bijlage 1.7 Expat serviceorganisaties 68 Bijlage 1.8 Aan ambassades gelieerde organisaties 70 Bijlage 2: Ambassades en consulaten 73 Bijlage 3: Diensten gemeente Den Haag 74 Bijlage 4: Vragenlijst 75 Bijlage 5: Bestedingen zakelijke- en privébezoekers, per sector 80 Bijlage 6: Banen naar opleidingsniveau, per sector 81

5 Dashboard DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' I

6 Samenvatting S1 Aanleiding en opzet onderzoek De gemeente Den Haag profileert zich sterk als internationale stad van vrede en recht en zet in op het aantrekken van internationale organisaties. In 2005, 2008, 2011 en 2014 heeft Decisio de economische impact van internationale organisaties in kaart gebracht. In 2017 is dit onderzoek herhaald, waarbij de economische impact in 2016 is onderzocht. Hiermee kan Den Haag de ontwikkelingen in deze sector monitoren. Definitie en type internationale organisaties De definitie van internationale organisaties die we in het onderzoek hebben gehanteerd, luidt: non-profit organisaties met een internationale scope gericht op internationale samenwerking op het gebied van bestuur, kennis, onderwijs, cultuur, welzijn, veiligheid, rechtspraak, rechtvaardigheid en vrede. Box S1 Economische impact studie versus maatschappelijke kosten baten analyse (MKBA) De resultaten in dit onderzoek zijn een economische foto van de internationale organisaties in de Haagse regio. Deze foto toont het huidige economische belang van deze organisaties in termen van banen en bijdrage aan het bruto regionaal product (toegevoegde waarde). Het onderzoek is geen maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA). Zo kijken we niet naar de kosten die overheden soms maken om IO s zich hier te laten vestigen. En ook gaat het onderzoek niet in op de vraag waar (en of) de (Nederlandse) werknemers van de IO s zouden werken als de IO s elders zouden zijn gevestigd. Met dergelijke verdringingseffecten wordt in een MKBA wel rekening gehouden, waarbij slechts een deel van de economische effecten ook als maatschappelijke effecten mogen worden meegenomen. Het bijzondere van de sector internationale organisaties is overigens wel dat, als de IO s niet in Den Haag zouden zijn gevestigd, ze grotendeels buiten Nederland zouden zitten. En dat de bestedingen van de organisaties en hun buitenlandse werknemers dus ook in het buitenland zouden worden gedaan. Dat is een belangrijk verschil tussen deze sector en de meeste andere economische activiteiten in Nederland. In de meeste gevallen gaat de vestigingskeuze tussen gemeente X of buurgemeente Y (binnen Nederland). Op landelijke niveau verandert er dan weinig. Overigens kunnen de resultaten van dit onderzoek wel als input voor een MKBA worden gebruikt. S2 Directe werkgelegenheid In 2016 waren er in totaal bijna 300 internationale organisaties en 160 ambassades en consulaten of hieraan gelieerde organisaties bekend in Den Haag en regio. Goed voor een totale werkgelegenheid van banen. In 2012 was dit aanzienlijk minder. Toen waren er 240 internationale organisaties en 130 ambassades bekend in de regio (zie Figuur S1). DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' II

7 Intergouvernementeel Europees Kennis NGO Onderwijs Cultuur Expat- en serviceorganisaties Ambassades en consulaten Aan ambassades gelieerde organisaties Deze stijging in het aantal organisaties wordt deels verklaard door een toename van het aantal gevestigde internationale organisaties, deels ook doordat het cluster internationale organisaties steeds beter in beeld komt. Figuur S1 Aantal banen bij internationale organisaties, naar type organisatie De Europese organisaties zijn verantwoordelijk voor ruim een derde van de totale directe werkgelegenheid bij internationale organisaties, gevolgd door intergouvernementele organisaties en organisaties van de Verenigde Naties (VN) en ambassades (zie Figuur S2). Figuur S2 Aantal banen naar type organisatie, % 17% 19% Intergouvernementeel / VN Europees Kennis 11% NGO Onderwijs 11% 8% 33% Ambassades en consulaten Aan ambassades gelieerde organisaties DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' III

8 S3 Indirecte werkgelegenheid De indirecte effecten van de internationale organisaties hebben verschillende oorzaken: 1. Bestedingen van internationale werknemers Internationale werknemers gaven in 2016 ruim 700 miljoen euro uit aan goederen en diensten. Dit leverde ruim banen op in andere sectoren. Het tweede orde effect (bestedingen van bedrijven waar internationale werknemers inkopen doen) is goed voor nog eens banen. 2. Inkoop van internationale organisaties In 2016 hebben de internationale organisaties voor circa 870 miljoen euro aan goederen en diensten ingekocht bij derden. Deze bestedingen zijn goed voor bijna banen. 3. Bestedingen van internationale bezoekers De internationale zakelijke bezoekers (bezoekers van de organisaties) en privébezoekers (bezoekers van de werknemers) hebben in 2016 voor ruim 300 miljoen euro uitgegeven. Deze bestedingen zijn goed voor ruim banen. S4 De totale economische impact Den Haag is vestigingsplaats voor vele internationale (intergouvernementele) organisaties, ambassades en consulaten, internationale scholen, internationale kennisinstellingen, NGO s, expat service-organisaties en aan ambassades gelieerde organisaties (hierna genoemd: internationale organisaties). Direct en indirect is het internationale cluster goed voor ruim 5,8 miljard euro aan bestedingen die niet zouden hebben plaats gevonden als de internationale organisaties hier niet zouden zijn gevestigd. De directe bestedingen door internationale organisaties in Den Haag en regio bedragen in totaal 2,8 miljard euro 1. Internationale werknemers, bezoekers en toeleveranciers van de internationale organisaties besteden in totaal 3 miljard euro. 1 Dit zijn de bestedingen van internationale organisaties aan diensten, goederen en salarissen. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' IV

9 Figuur S3 Totale economische effecten internationale organisaties, 2016 De totale werkgelegenheid bij en door internationale organisaties bedroeg in 2016 circa voltijds arbeidsplaatsen. De directe werkgelegenheid bedroeg banen waarvan 65 procent in de gemeente Den Haag en de overige 35 procent in de rest van de regio Den Haag. Het merendeel van deze banen wordt ingevuld door internationale werknemers (60%). Indirect leveren de internationale organisaties nog eens banen op. De internationale organisaties zijn met banen van groot belang voor de economie van Den Haag en de Haagse regio. S5 Ontwikkeling regionale spreiding en opleidingsniveau Als we kijken naar de historische ontwikkeling van de werkgelegenheid bij de internationale organisaties, dan zien we vanaf 2004 een voortdurende en stabiele groei, ondanks de economische crisis. De totale werkgelegenheid (direct en indirect) in 2016 was 2,7 procent hoger dan in De groei van de werkgelegenheid is toe te schrijven aan het uitbreiden van internationale organisaties, nieuw gevestigde internationale organisaties en aan enkele organisaties waarvan in 2012 nog niet bekend was dat ze in Den Haag waren gevestigd. Tabel S1 Directe en indirecte werkgelegenheid in banen in 2004, 2007, 2010, 2012 en * 2016 Directe werkgelegenheid Indirecte werkgelegenheid Totaal % t.o.v. voorgaande meting 16,7 26,8 5,6 2,7 *Om bestuurlijke redenen is destijds gekozen voor vervroeging van dataverzameling en het later uitbrengen van het rapport. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' V

10 De regionale spreiding van de totale directe en indirecte werkgelegenheid die gerelateerd is aan de internationale organisaties is weergegeven in Tabel S2. Tabel S2 Regionale spreiding directe en indirecte werkgelegenheid, naar type organisatie, 2016 Type organisatie Den Haag Regio Den Haag Gebied overig ZH Buiten ZH Totaal Intergouvernementeel / VN Europees Kennis NGO Onderwijs Ambassades en consulaten Aan ambassades gelieerde organisaties Totaal 52% 31% 8% 9% Van de werknemers bij internationale organisaties is twee derde hoogopgeleid en een derde middelbaar- of laagopgeleid. Bij de indirecte werkgelegenheid is precies het omgekeerde effect te zien. Het merendeel van de indirecte werkgelegenheid wordt ingevuld door middelbaar- en laagopgeleiden (zie Tabel S3). Tabel S3 Directe en indirecte werkgelegenheid, naar opleidingsniveau, 2016 Opleidingsniveau Directe werkgelegenheid Indirecte werkgelegenheid Totaal Abs. % Abs. % Abs. % Hoog % % % Middelbaar en laag % % % Totaal % % % S6 Aanknopingspunten voor beleid Uit het onderzoek komt een aantal punten naar voren die relevant zijn voor het beleid van de gemeente Den Haag: Doorkijk naar de toekomst: bescheiden groeiverwachting De internationale organisaties is in de enquête gevraagd naar hun verwachtingen voor de toekomst. De internationale organisaties verwachten tot 2020 gemiddeld een bescheiden groei van één procent in aantallen werknemers ten opzichte van Ter vergelijking: in de enquête in 2012 was de groeiverwachting over drie jaar gemiddeld 3,5 procent. Een belangrijke verklaring voor de lagere groeiverwachtingen ligt vermoedelijk in de economische crisis. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' VI

11 Naast de groei van de gevestigde organisaties is ook de komst van nieuwe organisaties van belang voor de toekomstige ontwikkeling. Omdat er de afgelopen tien jaar een continue groei van het aantal in Den Haag gevestigde internationale organisaties is geweest, verwachten we dat ook de komende jaren de komst van nieuwe internationale organisaties groter zal zijn dan het aantal vertrekkende organisaties. We verwachten daarom in de komende periode een groei die eerder in de buurt van de vijf procent zal liggen. Door de clustering van de internationale organisaties en de recente uitbreidingen van diverse gevestigde organisaties in de Internationale Zone is het aannemelijk dat dit gebied aan verder (inter)nationaal belang zal winnen voor de stad zowel qua aanzien als werkgelegenheid. Veiligheidscluster groeit De werkgelegenheid bij internationale organisaties binnen het cluster Veiligheid is de afgelopen jaren gegroeid. Waar het in 2012 om circa 620 banen ging, zijn het er in 2016 bijna 800. De HSD (The Hague Security Delta) speelt hier een grote rol in. Sinds de oprichting in 2013 heeft HSD het veiligheidscluster in Den Haag nog meer op de kaart gezet. Historische banengroei relatief hoog De onderstaande grafiek laat de ontwikkeling van het aantal banen bij IO s 2 in de Haagse regio zien ten opzichte van de ontwikkeling van de totale werkgelegenheid in Den Haag (2004 = 100). Duidelijk is dat de banengroei bij IO s constant hoger is dan de groei van de totale werkgelegenheid. Op basis van deze data lijkt de IO sector ook minder conjunctuurgevoelig dan de totale Haagse economie. Figuur S4 Ontwikkeling totale werkgelegenheid versus werkgelegenheid IO s Ontwikkeling totale werkgelegenheid Ontwikkeling banen IO's 2 Dit is alleen de groei van de bestaande organisaties. De banen bij nieuwe vestigingen is hierin niet meegenomen. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' VII

12 1 Inleiding 1.1 Aanleiding en onderzoeksvragen Den Haag is vestigingsplaats voor vele internationale (intergouvernementele) organisaties, ambassades en consulaten, internationale scholen, internationale kennisinstellingen, NGO s, expat- en serviceorganisaties en aan ambassades gelieerde organisaties (hierna genoemd: internationale organisaties) 3. De gemeente is zich er zeer van bewust dat deze internationale organisaties een belangrijke impuls geven aan de Haagse economie en zet in op het zo goed mogelijk faciliteren van de organisaties en hun werknemers. Uit cijfers van de gemeente blijkt dat het aantal organisaties blijft groeien. Ook de economische impact van deze sector op de regio groeit. Deels komt dit door de groei van het aantal internationale organisaties, deels ook door een autonome groei van de gevestigde organisaties. In december 2016 waren er in de regio Den Haag in totaal 455 internationale organisaties, ambassades, internationale scholen en kennisinstellingen en NGO s gevestigd. Het voorliggende onderzoek heeft de economische betekenis van deze groep in kaart gebracht voor het jaar Het onderzoek is geen maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA). Zo kijken we niet naar de kosten die overheden soms maken om IO s zich hier te laten vestigen en ook niet naar waar (en of) de (Nederlandse) werknemers van de IO s zouden werken als de IO s elders zouden zijn gevestigd (Box 2 op pagina 12). De onderzoeksvragen die de gemeente bij de voorgaande onderzoeken in 2005, 2008, 2011 en 2014 heeft gesteld zijn vanwege de hierboven geschetste situatie nog steeds actueel. In verband met de vergelijkbaarheid van de onderzoeksresultaten en de mogelijkheden om eventuele trends te ontdekken hanteren we bij dit onderzoek dezelfde onderzoeksvragen. Deze zijn in onderstaand kader beschreven. Box 1 onderzoeksvragen De centrale onderzoeksvraag is: Wat zijn de economische effecten van de anno 2016 in Den Haag en regio gevestigde internationale organisaties? De verschillende subvragen die we hieraan ontlenen zijn: Om hoeveel internationale organisaties gaat het en welke functionaliteiten en/of typologieën zijn te onderscheiden? Welke economische effecten hebben deze organisaties? Hoeveel expats hebben de organisaties in dienst, wat is hun economische betekenis? Welke NGO s op gebied van recht, vrede en mensenrechten zijn gevestigd in de omgeving van Den Haag? 3 Zie ook tekstkader Definities op pagina 12 van het hoofdrapport. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 1

13 De definitie die wij hanteren van internationale organisaties is gelijk aan die in de voorgaande studies: In dit onderzoek definiëren wij internationale organisaties als non-profit organisaties met een internationale oriëntatie. Deze is gericht op internationale samenwerking op het gebied van bestuur, kennis, onderwijs, cultuur, welzijn, veiligheid, rechtvaardigheid en vrede. 1.2 Opzet onderzoek De onderzoeksmethode sluit aan bij de gebruikte methode voor de onderzoeken van 2005, 2008, 2011 en Dit houdt in dat alle internationale organisaties in de regio Den Haag per post een enquête hebben ontvangen met een begeleidende brief van de wethouder van Kenniseconomie, Internationaal, Jeugd en Onderwijs. Naast de schriftelijke enquête hebben de organisaties per een link ontvangen waarmee respondenten toegang krijgen tot een web-based vragenlijst. De enquêtevragen zijn grotendeels gelijk aan de vragen zoals in eerdere edities zijn gesteld, met daarnaast een aanvullende vraag over het percentage van inkomen dat buitenlandse werknemers in Nederland besteden. Vragen over de woonlocatie van werknemers, uitbestedingen aan andere organisaties, locatiefactoren en verzamelgebouwen voor NGO s zijn weggelaten. Dit is gedaan om het invullen van de enquête voor organisaties te vereenvoudigen. De antwoorden op deze vragen veranderen niet veel in een paar jaar. Daarom is ervoor gekozen om wat betreft deze vragen terug te vallen op gegevens uit voorgaande onderzoeken. In een volgend onderzoek kunnen de vragen zo nodig weer worden opgenomen om de gegevens te updaten. De vragenlijst (zie bijlage 4) is uitgezet in de periode maart - mei Als basis zijn dezelfde organisaties als in 2013 benaderd, voor zover deze nog in Den Haag en regio gevestigd waren. Dit bleek voor bijna alle organisaties het geval. Daarnaast hebben meer organisaties in 2017 een vragenlijst ontvangen, 455 in totaal. De gemeente Den Haag beschikte over een aangevulde lijst met internationale organisaties, als gevolg van acquisitie, relatiebeheer, en een betere registratie van de in de gemeente Den Haag gevestigde internationale organisaties. De organisaties die in 2017 een vragenlijst hebben ontvangen zijn dus niet allemaal nieuwe organisaties die zich tussen 2013 en 2017 in Den Haag hebben gevestigd. De uiteindelijke respons van de enquête was 23 procent van het aantal internationale organisaties. Hiermee is 67 procent van het aantal werknemers van internationale organisaties vertegenwoordigd. 4 De grotere organisaties (25 werknemers of meer) die niet op de brief en de hebben gereageerd (het grootste deel) zijn in de maanden maart en april 2017 minimaal twee keer gebeld. 4 Dit is een solide respons. Bovendien kunnen we bij organisaties die niet reageren gebruik maken van respons uit eerdere onderzoeken, waardoor de validiteit van het onderzoek gewaarborgd is. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 2

14 Vervolgens zijn de grote organisaties met 100 werknemers voor een derde keer benaderd. Hierdoor is de vragenlijst vaak alsnog ingevuld en aan ons geretourneerd. Om verschillende redenen hebben niet alle organisaties deelgenomen aan het onderzoek. De belangrijkste redenen hiervoor waren tijdgebrek, vertrouwelijkheid van gegevens, of het feit dat informatie opgevraagd moet worden bij verschillende afdelingen. Dit leidde soms tot vertraging of kostte dusdanig veel tijd dat een organisatie af zag van deelname. Ook zijn daardoor enkele niet volledig ingevulde vragenlijsten geretourneerd. Deze vragenlijsten hebben wij zo veel mogelijk meegenomen in het onderzoek. We hebben de gegevens waar mogelijk aangevuld met gegevens uit recente jaarverslagen en rekeningen. Daarnaast hebben we gebruik gemaakt van gegevens uit de ingevulde enquêtes voor 2012 als de enquête voor 2016 niet was ingevuld. Wanneer de enquêtes in beide onderzoeken niet door de organisatie was ingevuld is er een gewogen gemiddelde berekend op basis van de ingevulde enquêtes van 2016 en Figuur 2.1 Onderzoeksgebied 1.3 Economische effecten Het onderzoek richt zich op de economische betekenis van internationale organisaties in Den Haag en regio in het jaar De economische betekenis van de internationale organisaties in Den Haag wordt in het onderzoek vertaald naar directe en indirecte effecten, namelijk directe en indirecte werkgelegenheid, toegevoegde waarde en productie in het jaar DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 3

15 De volgende directe en indirecte effecten worden meegenomen, waarmee we aansluiten bij de voorgaande studies zodat we eventuele trends kunnen waarnemen: Directe economische effecten: Werkgelegenheid bij de internationale organisaties zelf, weergegeven in fte, Bestedingen van de internationale organisaties (totale uitgaven aan personeel, producten en diensten), Toegevoegde waarde van de internationale organisaties (verschil tussen budget en inkopen van goederen en diensten). Indirecte economische effecten: Consumptie-effecten: de bestedingen van buitenlandse werknemers uitgedrukt in de productiewaarde van de producten en diensten die ze kopen. Uitgaande van de toegevoegde waarde van deze producten en diensten kunnen we de werkgelegenheid die hiermee samenhangt berekenen, Achterwaartse effecten: het totale bedrag dat internationale organisaties uitgeven aan diensten en producten van derden (dus anders dan salarissen voor werknemers). De toegevoegde waarde van deze producten en diensten geeft zicht op hoeveel banen dit met zich meebrengt, Indirecte consumptie-effecten (tweede orde effecten): de bedrijven waar expats en buitenlandse bezoekers producten en diensten inkopen, kopen op hun beurt ook weer goederen en diensten in. Dit levert ook werkgelegenheid op bij deze toeleveranciers. Wederom kan door middel van de toegevoegde waarde het aantal banen berekend worden dat hieraan gekoppeld is. Waar mogelijk wordt onderscheid gemaakt tussen economische effecten op stedelijk en regionaal niveau. Ook splitsen we effecten uit naar de volgende clusters:, Ontwikkelingssamenwerking, Veiligheid, Vrede, Water. Omdat internationale organisaties grotendeels worden gefinancierd met buitenlandse middelen kunnen alle economische effecten als generatief effect voor Nederland worden beschouwd. Ook omdat deze organisaties in de meeste gevallen in een ander land zouden zijn gevestigd indien niet voor Den Haag als vestigingsplaats was gekozen. We nemen in het onderzoek alleen de effecten mee die geheel aan de aanwezigheid van de internationale organisaties zijn toe te kennen. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 4

16 De bestedingen van Nederlandse werknemers worden niet meegenomen, omdat zij in een ander geval (andere baan, uitkering) deze uitgaven ook hadden gedaan. Naast het inzichtelijk maken van de economische effecten brengen we met behulp van de voorgaande studies en destijds gebruikte verhoudingen in kaart waar de economische effecten neerslaan (regionaal, bovenregionaal of nationaal). De aanwezigheid van internationale organisaties heeft naast bovengenoemde effecten ook minder tastbare effecten zoals een impuls voor het imago van Den Haag als vestigingsplaats voor internationale organisaties en bedrijven. Dit effect en andere niet te monetariseren effecten zoals het effect op het toerisme nemen wij kwalitatief mee in het onderzoek en worden waar mogelijk verwerkt in separate tekstboxen. Box 2 Economische impact studie versus maatschappelijke kosten baten analyse (MKBA) De resultaten in dit onderzoek zijn een economische foto van de internationale organisaties in de Haagse regio. Deze foto toont het huidige economische belang van deze organisaties in termen van banen en bijdrage aan het bruto regionaal product (toegevoegde waarde). Het onderzoek is geen maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA). Zo kijken we niet naar de kosten die overheden soms maken om IO s zich hier te laten vestigen. En ook gaat het onderzoek niet in op de vraag waar (en of) de (Nederlandse) werknemers van de IO s zouden werken als de IO s elders zouden zijn gevestigd. Met dergelijke verdringingseffecten wordt in een MKBA wel rekening gehouden, waarbij slechts een deel van de economische effecten ook als maatschappelijke effecten mogen worden meegenomen. Het bijzondere van de sector internationale organisaties is overigens wel dat, als de IO s niet in Den Haag zouden zijn gevestigd, ze grotendeels buiten Nederland zouden zitten. En dat de bestedingen van de organisaties en hun buitenlandse werknemers dus ook in het buitenland zouden worden gedaan. Dat is een belangrijk verschil tussen deze sector en de meeste andere economische activiteiten in Nederland. In de meeste gevallen gaat de vestigingskeuze tussen gemeente X of buurgemeente Y (binnen Nederland). Op het landelijke niveau verandert er dan weinig. Overigens kunnen de resultaten van dit onderzoek wel als input voor een MKBA worden gebruikt. 1.4 Leeswijzer In hoofdstuk 2 wordt een beknopte beschrijving gegeven van de historie van de stad Den Haag en haar ontwikkeling tot internationale stad van vrede en recht. Ook gaat het hoofdstuk in op de verschillende typen internationale organisaties die in het onderzoek worden onderscheiden. Hoofdstuk 3 beschrijft de directe en indirecte economische effecten die gegenereerd worden door de aanwezigheid van internationale organisaties in Den Haag en regio. In hoofdstuk 4 worden de belangrijkste resultaten uit de gehouden onderzoeken in 2005, 2008, 2011, 2014 en 2017 naast elkaar gezet, om meerjarige ontwikkelingen te duiden. Tot slot biedt hoofdstuk 5 een beeld van de betekenis van internationale organisaties op de Haagse economie. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 5

17 2 Internationale organisaties in Den Haag en regio 2.1 Korte geschiedenis Den Haag is al een aantal eeuwen een internationale stad en een centrum van juridische wetenschap. Sinds de late zestiende eeuw, toen het landsbestuur van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden er werd gevestigd, biedt de stad onderdak aan buitenlandse diplomaten. De periode aan het eind van de 19e eeuw luidt voor Den Haag het begin in van het cluster van internationale organisaties dat zich in de jaren erna verder uitbouwt, en tot op heden groeit. In 1893 richt Tobias Asser (later Nobelprijswinnaar) de Haagse Conferentie voor Internationaal Privaatrecht op. Volgtijdelijk hierop werd in 1899 in Den Haag de eerste Vredesconferentie georganiseerd om de algemene staat van de internationale betrekkingen te bespreken. Tijdens de Vredesconferentie besloot men het Permanent Court of Arbitration (PCA) op te richten; een intergouvernementele organisatie die optreedt in geschillen tussen landen die de Haagse Conventies hebben ondertekend en zich richt op conflictbemiddeling tussen internationale organisaties en tussen staten en internationale organisaties. Voor de huisvesting van dit hof wordt het Vredespaleis gebouwd; nog altijd een belangrijke icoon voor de stad Den Haag en haar imago als internationale stad van vrede en recht. Tussen de Eerste en Tweede Wereldoorlog is het juridische orgaan van de Volkenbond in het Vredespaleis gevestigd. Na de Tweede Wereldoorlog volgt de oprichting en vestiging van het Internationaal Gerechtshof (ICJ) in Den Haag. Het is de hoogste juridische orgaan van de Verenigde Naties en een van de zes hoofdorganen van de Verenigde Naties. Als enige van de zes hoofdorganen is het ICJ niet officieel gevestigd in New York, maar in Den Haag. Van de bijna veertig intergouvernementele organisaties in Nederland is het overgrote deel in Den Haag gevestigd. Sommige organisaties vestigen zich in Den Haag, omdat het van belang is dat zij in de regeringsstad van een land gevestigd zijn, andere organisaties vestigen zich in Den Haag vanwege de aanwezigheid van andere internationale organisaties. Het aantal internationale organisaties in de regio Den Haag vertoont de laatste jaren een duidelijke groei. In 2005 waren er 72 internationale organisaties en 95 ambassades gevestigd, in 2008 was dit toegenomen tot 131 internationale organisaties en 107 ambassades en consulaten. In 2010 ging het om 199 organisaties en 111 ambassades en consulaten. In 2013 telde Den Haag en regio 240 internationale organisaties en 115 ambassades en consulaten, met daarbij 14 aan ambassades gelieerde organisaties. Momenteel zijn er 293 internationale organisaties en 119 ambassades en consulaten, met 43 aan ambassades gelieerde organisaties. De ontwikkeling van het aantal internationale organisaties sinds 2005 is weergegeven in Figuur 2.1. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 6

18 Figuur 2.1 Ontwikkeling internationale organisaties, ambassades en consulaten regio Den Haag, Internationale organisaties Ambassades en consulaten In de afgelopen meetperiode heeft zich een groot aantal nieuwe internationale organisaties gevestigd in de regio Den Haag, waarvan: Intergouvernementele organisaties, bijvoorbeeld: International Commission on Missing Persons (ICMP), Kosovo Specialist Chambers (KSC) en United Nations Centre for Artificial Intelligence and Robotics (UNICRI), NGO s, bijvoorbeeld: Wildlife Justice Commission (WJC), Commission for International Justice and Accountability (CIJA), Justice Leadership Foundation (JLF), Global Forum on Cyber Expertise (GFCE), World Resources Institute (WRI), International Criminal Court Bar Association (ICCBA), Mediators Beyond Borders International (MBBI), Institute for Economics & Peace (IEP) en Foundation for Responsible Robotics (FRR). In Nederland zijn 37 intergouvernementele organisaties gevestigd. In Den Haag en regio is een duidelijk zwaartepunt van deze organisaties in Nederland te constateren. Het grootste deel van dit type organisaties is gevestigd in de stad Den Haag met een concentratie in de Internationale Zone. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 7

19 2.2 Typen internationale organisaties Er zijn verschillende typen internationale organisaties te onderscheiden. Voor een overzicht van de internationale organisaties die zijn meegenomen in het onderzoek, zie bijlage 1. Box 3 Definities Binnen de groep internationale organisaties zijn twee categorieën te onderscheiden: Internationale gouvernementele (verdrags)organisaties (IGO s) Een internationale gouvernementele organisatie is een entiteit waaraan staten deelnemen, gecreëerd door middel van internationale overeenkomsten en in het bezit zijn van eigen organen 5. Niet-gouvernementele organisaties (NGO s) Niet-gouvernementele organisaties zijn het resultaat van private initiatieven en opereren onafhankelijk van landsbesturen (en zijn niet ontstaan door intergouvernementele overeenkomsten). De leden van NGO s kunnen zowel private als publieke partijen zijn. Daarnaast onderscheiden we ook ambassades, consulaten en aan ambassades gelieerde organisaties in dit onderzoek, omdat deze organisaties internationaal georiënteerd zijn en worden gefinancierd met buitenlands geld. De internationale (non-profit) organisaties zijn onderverdeeld in de volgende groepen (zie Tabel 2.1). Tabel 2.1 Aantallen internationale organisaties naar type Type organisatie Aantal organisaties Intergouvernementeel/VN 20 Europees 25 Kennis 19 NGO 160 Onderwijs 6 24 Cultuur 7 Expat serviceorganisaties 38 Subtotaal 293 Ambassades en consulaten 119 Aan ambassades en consulaten gelieerde organisaties 43 Subtotaal 162 Totaal Bron: Rijksoverheid ( 6 Hieronder vallen de internationale scholen en hoger onderwijsinstellingen met internationaal georiënteerde studies of studierichtingen. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 8

20 Hiernaast onderscheiden we ook enkele uitsnede. Deze uitsnede zijn op thema ingedeeld en gaan dwars door de in Tabel 2.1 genoemde verdeling heen. Het aantal internationale organisaties naar uitsnede is dus kleiner (149 organisaties, zie Figuur 2.2) dan het totale aantal internationale organisaties in het onderzoek (293 organisaties, zie Tabel 2.1). In de uitsnede zitten zowel intergouvernementele organisaties, NGO s als kennisinstellingen. Doordat we dezelfde indelingen hebben aangehouden zijn de resultaten vergelijkbaar met het onderzoek uit Tabel 2.2 Aantal organisaties naar uitsnede Uitsnede Aantal organisaties 77 Ontwikkelingssamenwerking 29 Vrede 18 Veiligheid 13 Water 12 Totaal 149 In dit onderzoek onderscheiden we daarnaast internationale organisaties gericht op ontwikkelingssamenwerking, organisaties met een missie gericht op veiligheid of op vrede, en organisaties die zich bezighouden met water. Voor deze vier clusters zijn de volgende definities gehanteerd: Ontwikkelingssamenwerking Organisaties met een missie gericht op het terugdringen van armoede in andere staten door middel van ondersteuning of het bieden van praktische hulp op het gebied van armoedebestrijding, onderwijs, lokaal ondernemerschap en/of gezondheidszorg. Veiligheid Organisaties met een missie gericht op bevordering van de veiligheid in eigen land of in andere staten door het ontwikkelen van strategieën, wetenschappelijk onderzoek, het bevorderen van kennisontwikkeling en -deling ten aanzien van externe dreiging (voortkomend uit conflicten of natuurdreiging). Vrede Organisaties met een missie gericht op conflictbeheersing en het voorkomen van conflicten tussen staten als ook tussen bevolkingsgroepen binnen staten door het organiseren van praktische hulp, internationale coalities en internationale samenwerking, of door het opkomen voor de rechten van de mens in het algemeen of groepen in het bijzonder (kinderen, vrouwen, etc.). DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 9

21 Water Organisaties met een missie om in eigen land of in andere staten de (drink)waterkwaliteit te beheren, (drink)watervoorzieningen aan te leggen, en/of kennis te delen over (drink)watermanagement, -kwaliteit en -voorzieningen. In de volgende paragrafen worden de verschillende typen internationale organisaties geïntroduceerd. Voor de leesbaarheid zijn de volledige lijsten met de betreffende organisaties, inclusief een beschrijving van de activiteiten per organisatie, in bijlage 1 opgenomen Intergouvernementele organisaties Van de intergouvernementele organisaties in Nederland is een viertal gevestigd in Zuid- Limburg. Het grootste aantal organisaties is gevestigd in de regio Den Haag met daarbinnen de stad Den Haag als duidelijk zwaartepunt. Figuur 2.2 Intergouvernementele organisaties in Nederland Bron: Gemeente Den Haag (2017), bewerking door Decisio. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 10

22 Voorbeelden van in Den Haag gevestigde intergouvernementele (of VN) organisaties zijn het International Court of Justice (ICJ), Joegoslavië-tribunaal, Iran-United States Claims Tribunal (IUSCT) en de Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens (OPCW). Ook zijn er minder bekende organisaties gevestigd, zoals bijvoorbeeld NCI Agency, waar wordt gewerkt aan ontwikkeling van communicatie-, informatie-, controle- en commandotechnologie voor NAVO landen Europese organisaties Sommige Europese organisaties hebben directe werkverbanden met de Europese Unie, andere werken op Europees schaalniveau voor Europese partijen. De werkvelden van de Europese organisaties zijn divers: van misdaadbestrijding tot geschiedenisonderwijs en het bibliotheekwezen. Ook de aantallen werknemers en bestede budgetten lopen sterk uiteen Internationale kennisinstellingen In Den Haag is een aantal internationale instituten gevestigd dat zich in een internationale context (samenwerkend met buitenlandse organisaties) bezighoudt met onderzoek en kennisuitwisseling op verschillende terreinen. Een aantal instituten heeft een inhoudelijke link met de grote internationale organisaties in Den Haag die zich met rechtspraak bezighouden. Andere thema s zijn economische en sociale ontwikkeling en water Non-gouvernementele organisaties Veel NGO s houden zich bezig met het opkomen voor de belangen van een bepaalde beroepsgroep en/of organiseren kennisuitwisseling tussen leden van deze beroepsgroep (waarvan een flink aantal op juridisch terrein). Zij organiseren daartoe bijvoorbeeld bijeenkomsten en cursussen voor buitenlandse vakgenoten en treden op als vertegenwoordigende organisatie op bijeenkomsten in het buitenland. Ook zijn er NGO s die zich in de slipstream van de grote VN-organisaties richten op thema s als vrede en verzoening. De NGO s zijn zeer divers. Vaak zijn het kleine organisaties die relatief weinig te besteden hebben, maar er zijn ook enkele grote NGO s met aanzienlijke budgetten Internationaal onderwijs Net als voor internationale organisaties is de regio Den Haag voor internationale scholen ook een aantrekkelijke vestigingsplaats. In totaal zijn in Nederland 45 internationale scholen gevestigd, waarvan één derde in stad en regio Den Haag. Bij de internationale scholen zijn zowel internationale werknemers als Nederlanders werkzaam. Daarnaast bestaan er bij de hoger onderwijsinstellingen in Den Haag ook internationaal georiënteerde studierichtingen, daarom zijn deze instellingen meegenomen in het onderzoek. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 11

23 2.2.6 Cultuur Net als in 2010 is er voor gekozen om een aantal internationaal georiënteerde cultuur organisaties in het onderzoek mee te nemen. Deze keuze is met name ingegeven door het relatief grote aandeel internationale werknemers in het personeelsbestand van deze organisaties zoals het Nederlands Dans Theater en Residentie Orkest. De categorie cultuur wordt meegenomen in de categorie onderwijs tenzij deze apart vermeld wordt Expat- en serviceorganisaties Daarnaast zijn expat- en serviceorganisaties meegenomen in dit onderzoek. De groep bestaat uit organisaties die diensten aanbieden voor de internationale doelgroep, in vorm variërend van (culturele) gezelschapsverenigingen tot expatcentra. Dit type organisatie heeft relatief weinig vaste werknemers in dienst en draait voor een groot deel op vrijwilligers. Naar verwachting is de economische impact van deze organisaties (zonder werknemers en vaak zonder een eigen pand) gering. De groep expat- en serviceorganisaties blijft daarom buiten beschouwing bij berekeningen van de economische effecten. De expat- en serviceorganisaties zijn echter wel belangrijk voor de sociale functie van Den Haag door de diensten die ze expats bieden Ambassades en consulaten In totaal zijn er 119 ambassades en consulaten meegenomen in het onderzoek. De lijst met ambassades en consulaten die zijn meegenomen in dit onderzoek is te vinden in bijlage Aan ambassades gelieerde organisaties In aanvulling op de ambassades en consulaten is de groep aan ambassades gelieerde organisaties meegenomen. De groep bestaat uit 43 handelskamers, verkeersbureaus en cultuurcentra zoals de Nederlands Duitse Handelskamer en het Spaans verkeersbureau. Deze organisaties zijn vaak nauw verwant met de ambassades en consulaten in de regio Den Haag. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 12

24 3 Economische betekenis internationale organisaties 3.1 Inleiding Kenmerkend voor de economische betekenis van internationale organisaties is dat zij in het algemeen grotendeels worden gefinancierd met buitenlands geld (met name publieke middelen). Bestedingen door internationale organisaties en hun internationale werknemers kunnen daarom als generatief effect voor Nederland worden beschouwd. Temeer omdat deze organisaties, als ze niet in Den Haag gevestigd zouden zijn, voor het grootste deel een locatie buiten Nederland zou hebben. In dit hoofdstuk beschrijven we de economische effecten van de internationale organisaties in het jaar 2016 zoals schematisch is weergegeven in Figuur 3.1. Figuur 3.1 Conceptueel kader economische effecten De directe en indirecte effecten die in dit onderzoek worden meegenomen zijn als volgt: Directe economische effecten: Werkgelegenheid bij de internationale organisaties zelf, weergegeven in fte, Bestedingen van de internationale organisaties (totale uitgaven aan personeel, producten en diensten), Toegevoegde waarde van de internationale organisaties (verschil tussen budget en inkopen van goederen en diensten). DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 13

25 Indirecte economische effecten: Consumptie-effecten: de bestedingen van buitenlandse werknemers uitgedrukt in de productiewaarde van de producten en diensten die ze kopen. Uitgaande van de toegevoegde waarde van deze producten en diensten kunnen we de werkgelegenheid die hiermee samenhangt berekenen, Achterwaartse effecten: het totale bedrag dat internationale organisaties uitgeven aan diensten en producten van derden (dus anders dan salarissen voor werknemers). De toegevoegde waarde van deze producten en diensten geeft zicht op hoeveel banen dit met zich meebrengt, Indirecte consumptie-effecten (tweede orde effecten): de bedrijven waar expats en buitenlandse bezoekers producten en diensten inkopen, kopen op hun beurt ook weer goederen en diensten in. Dit levert ook werkgelegenheid op bij deze toeleveranciers. Wederom kan door middel van de toegevoegde waarde het aantal banen berekend worden dat hieraan gekoppeld is. Alleen de effecten die geheel aan de aanwezigheid van internationale organisaties zijn toe te rekenen, worden meegenomen. Zonder de aanwezigheid van de internationale organisaties zouden deze effecten niet optreden. De loonkosten voor Nederlandse werknemers en de bestedingseffecten daarvan (zoals in het bovenste grijze vak in Figuur 3.1) worden daarom niet meegerekend in de totale economische effecten van internationale organisaties. De overweging hierbij is dat wanneer er geen internationale organisaties in Den Haag waren deze mensen andere inkomsten zouden hebben (vanuit een andere baan). 3.2 Methode en indicatoren economische betekenis In dit onderzoek worden dezelfde economische effecten berekend als in de onderzoeken in 2005, 2008, 2011 en Voor het bepalen van (regionaal) economische effecten wordt in dit onderzoek een door Decisio ontwikkeld (regionaal) input-outputmodel gebruikt. Dit model werkt middels een input-outputtabel die de onderlinge relaties tussen verschillende sectoren en industrieën weergeeft. Van iedere sector is bekend welke de toeleverende sectoren zijn en hoeveel aan deze sectoren wordt uitgegeven. Op deze manier kan een impuls in sector A op sector B en C worden bepaald. Voor de regionale neerslag van de effecten is gebruik gemaakt van de verhoudingen uit het vorige onderzoek. Figuur 3.2 geeft schematisch weer hoe dit werkt voor een economie met twee sectoren (A en B). DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 14

26 Figuur 3.2 Schematische weergave input-outputmodel De economische betekenis van de internationale organisaties wordt geduid door drie indicatoren: werkgelegenheid, productie en toegevoegde waarde. Alle directe en indirecte effecten worden op basis van deze indicatoren gepresenteerd. Waar nodig worden deze indicatoren verder toegelicht. Werkgelegenheid Het aantal banen uitgedrukt in fte (fulltime equivalent). Productie De totale productie in Nederland. In het geval van internationale organisaties zijn deze gelijkgesteld aan hun bestedingen in Nederland. Toegevoegde waarde De waarde die een bedrijf of organisatie aan een product of dienst toevoegt. Deze is gelijk aan de omzet minus de kosten van ingekochte goederen en diensten (intermediair verbruik), oftewel gelijk aan de som van de arbeidskosten, winsten en belastingen minus subsidies. De toegevoegde waarde is tevens de bijdrage aan het bruto binnenlands product. We illustreren dit aan de hand van een eenvoudig voorbeeld: Een boer verbouwt graan. Hij koopt zaden en kunstmest in voor 15 en verkoopt het graan aan een bakker voor 100. De toegevoegde waarde is gelijk aan de waarde die de boer heeft toegevoegd, dus 85 ( 100 min 15). De bakker bakt van het graan broodjes, die hij aan zijn klanten verkoopt voor 400. Hij kocht het graan voor 100 en daarnaast had hij voor 50 kosten aan zout, gist en de kosten van de oven en het gebouw. De toegevoegde waarde van de bakker is dus 250. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 15

27 3.3 Directe economische effecten Werkgelegenheid Met name enkele Europese organisaties zijn grote werkgevers in de regio, bijvoorbeeld het European Patent Office (EPO) en de European Space Agency (ESA/ESTEC). Hierdoor is het aandeel van Europese organisaties in de werkgelegenheid het grootst. In totaal is het cluster internationale organisaties in 2016 goed voor een directe werkgelegenheid van banen. Tabel 3.1 Werkgelegenheid per type organisatie, 2016 Type organisatie Banen (abs) Banen (%) Intergouvernementeel / VN Europees Kennis NGO Onderwijs Ambassades en consulaten Aan ambassades gelieerde organisaties Totaal Figuur 3.3 Werkgelegenheid per type organisatie, % 17% 19% Intergouvernementeel / VN Europees Kennis 11% NGO Onderwijs 11% 8% 33% Ambassades en consulaten Aan ambassades gelieerde organisaties Bijna 65 procent van de werkgelegenheid zijn banen bij internationale organisaties die in de gemeente Den Haag gevestigd zijn, de overige werkgelegenheid zijn banen in de rest van de regio Den Haag (zie tabel 3.2). Naar de vestigingsplaats van de internationale organisaties (en waar zij hun bestedingen doen) verwijzen we in dit onderzoek met bronregio. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 16

28 Tabel 3.2 Werkgelegenheid naar bronregio, 2016 Werkgelegenheid naar bronregio Banen (abs) Banen (%) Den Haag ,6 Overig regio Den Haag ,4 Totaal De uitsnede die in dit onderzoek zijn onderscheiden omvatten banen, ruim 30 procent van de totale werkgelegenheid bij alle internationale organisaties in dit onderzoek. De uitsnede is ook in de eerdere onderzoeken uitgelicht. In 2008 was dit cluster goed voor ruim banen (20 procent van het totaal). In 2010 waren het banen en in banen. Dit is nu toegenomen naar banen (zie tabel 3.3). Het aandeel voor uitsnede ontwikkelingssamenwerking is gedaald ten opzichte van Tabel 3.3 Werkgelegenheid per uitsnede, aandeel in totale werkgelegenheid, 2016 Uitsnede Banen (abs) Banen (%) ,7 Ontwikkelingssamenwerking 876 4,3 Veiligheid 791 3,9 Vrede 54 0,3 Water 326 1,6 Totaal , Opleidingsniveau Ongeveer 67 procent van de werkgelegenheid bij internationale organisaties zijn banen voor hoogopgeleide mensen. Het aandeel banen voor hoogopgeleiden is nauwelijks veranderd ten opzichte van Toen werd ongeveer 66 procent van het aantal functies ingevuld door hoopgeleide mensen. In vergelijking met het opleidingsniveau in Nederland is dit percentage hoog. Tabel 3.4 Werkgelegenheid internationale organisaties naar opleidingsniveau (banen), 2016 Type organisatie Hoog opgeleiden Middelbaar en laag opgeleiden Abs. % Abs. % Intergouvernementeel / VN , ,4 Europees , ,9 Kennis , ,0 NGO , ,4 Onderwijs , ,2 Ambassades en consulaten , ,2 Aan ambassades gelieerde organisaties* X X X X Totaal , ,4 * de respons voor de categorie aan ambassades gelieerde organisaties is te klein om een betrouwbare uitspraak te kunnen doen. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 17

29 IGO / VN Europees Kennis NGO Onderwijs Ambassades en consulaten Figuur 3.4 Werkgelegenheid internationale organisaties naar opleidingsniveau, % 80% 60% 40% 20% Middelbaar en laag opgeleiden Hoog opgeleiden 0% Met name bij de kennisorganisaties, NGO s en Europese organisaties zijn relatief veel banen voor hoger opgeleiden, respectievelijk 81, 75 en 74 procent. Enkele grote Europese organisaties zijn in de regio gevestigd. Dit verklaart waarom het aandeel banen voor hoger opgeleiden in de regio relatief hoog is (zie tabel 3.5). Intergouvernementele/VN organisaties bieden relatief veel werkgelegenheid voor middelbaar en lager opgeleiden. Tabel 3.5 Werkgelegenheid internationale organisaties naar opleidingsniveau (banen), 2016 Naar bronregio Hoog opgeleid Middelbaar en laag opgeleid Abs. % Abs. % Den Haag , ,0 Overig regio Den Haag , ,9 Totaal In de clusters Ontwikkelingssamenwerking en Water ligt het aandeel hoger opgeleide werknemers boven het gemiddelde van 64 procent (zie Tabel 3.6). Tabel 3.6 Werkgelegenheid internationale organisaties naar opleidingsniveau (banen), 2016 Uitsnede Hoog opgeleid Middelbaar en lager opgeleid Abs. % Abs. % Ontwikkelingssamenwerking Veiligheid Vrede 7 X X X X Water Totaal de respons voor de uitsnede vrede is te klein om een betrouwbare uitspraak te kunnen doen. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 18

30 IGO / VN Europees Kennis NGO Onderwijs Ambassades en consulaten Nationaliteit en opleidingsniveau Zowel internationale als Nederlandse werknemers van de internationale organisaties zijn gemiddeld steeds hoger opgeleid. 73 procent van de internationale werknemers is hoogopgeleid. Van de Nederlandse werknemers ligt dit met 59 procent lager. Het verschil is het grootst bij de IGO s, waar 63 procent van de internationale werknemers en 42 procent van de Nederlandse werknemers hoogopgeleid is. Tabel 3.7 en figuur 3.5 laten de verdeling zien naar nationaliteit en opleidingsniveau per type organisatie. Tabel 3.7 Werkgelegenheid internationale organisaties verdeeld naar nationaliteit en opleidingsniveau, naar type organisatie, 2016 Type organisatie Internationale werknemers Nederlandse werknemers Middelbaar en Middelbaar en Hoog opgeleid lager opgeleid Hoog opgeleid lager opgeleid % % % % Intergouvernementeel / VN Europees Kennis NGO Onderwijs Ambassades en consulaten Aan ambassades gelieerde organisaties* X X X X Totaal * de respons voor de categorie aan ambassades gelieerde organisaties is te klein om een betrouwbare uitspraak te kunnen doen. Figuur 3.5 Werkgelegenheid internationale organisaties verdeeld naar nationaliteit en opleidingsniveau, naar type organisatie, % 80% 60% 40% 20% 0% Nederlandse werknemers hoog opgeleid Nederlandse werknemers middelbaar en lager opgeleid Internationale werknemers hoog opgeleid Internationale werknemers middelbaar en lager opgeleid DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 19

31 Den Haag Overig regio Den Haag Bij de internationale organisaties in de regio Den Haag ligt het opleidingsniveau van de internationale werknemers gemiddeld hoger dan bij de internationale organisaties in de gemeente Den Haag (zie tabel 3.8 en figuur 3.6). Tabel 3.8 Werkgelegenheid internationale organisaties verdeeld naar nationaliteit en opleidingsniveau, naar bronregio, 2016 Bronregio Internationale werknemers Nederlandse werknemers Middelbaar en Middelbaar en Hoog opgeleid lager opgeleid Hoog opgeleid lager opgeleid % % % % Den Haag Overig regio Den Haag Totaal Figuur 3.6 Werkgelegenheid internationale organisaties verdeeld naar nationaliteit en opleidingsniveau, naar bronregio, % 80% 60% 40% 20% 0% Nederlandse werknemers hoog opgeleid Nederlandse werknemers middelbaar en lager opgeleid Internationale werknemers hoog opgeleid Internationale werknemers middelbaar en lager opgeleid Bij de juridische organisaties worden naar verhouding veel functies ingevuld door internationale werknemers, waarvan 62 procent hoogopgeleid is (zie Tabel 3.6). Dit percentage is in verhouding tot de andere clusters laag. Ook al zijn de andere uitsnede in omvang kleiner, de werkgelegenheid voor internationale werknemers zijn voornamelijk banen voor hoogopgeleiden. Het cluster Veiligheid heeft net als in het onderzoek uit 2014 relatief veel banen die bekleed worden door middelbaar of lager opgeleide Nederlandse werknemers (zie Tabel 3.9). The Hague Security Delta (HSD) is hiervan een voorbeeld, met onder andere veel functies in de beveiliging voor lager opgeleide werknemers. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 20

32 Tabel 3.9 Werkgelegenheid internationale organisaties verdeeld naar nationaliteit en opleidingsniveau, 2016 Uitsnede Internationale werknemers Nederlandse werknemers Middelbaar en Middelbaar en Hoog opgeleid lager opgeleid Hoog opgeleid lager opgeleid % % % % Ontwikkelingssamenwerking Veiligheid Vrede* X X X X Water Totaal * de respons voor de categorie aan ambassades gelieerde organisaties is te klein om een uitspraak te kunnen doen Gemiddelde bruto inkomens bij internationale organisaties De lonen bij de internationale organisaties liggen relatief hoog. Met name de internationale werknemers verdienen een relatief hoog salaris, in alle gevallen hoger dan hun Nederlandse collega s (zie tabel 3.10). Het gaat hier om inkomen per werknemer en niet per FTE. Tabel 3.10 Gemiddeld bruto inkomen per internationale werknemer, per type organisatie, 2016 ( ) Type organisatie Gemiddeld inkomen internationale werknemers Gemiddeld inkomen Nederlandse werknemers Intergouvernementeel / VN Europees Kennis x NGO Onderwijs Ambassades en consulaten Aan ambassades gelieerde organisaties C Totaal gemiddeld (gewogen) Bestedingen en toegevoegde waarde In termen van directe bestedingen (de totale budgetten/uitgaven) en toegevoegde waarde is het belang van de Europese organisaties aanzienlijk. Op een tweede plek komen de intergouvernementele organisaties. De eerste groep is verantwoordelijk voor ongeveer de helft van de bestedingen en toegevoegde waarde van het gehele cluster internationale organisaties. 8 Dit gemiddeld bruto inkomen is in 2012 gelijkgesteld aan ambassades en consulaten. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 21

33 IGO / VN Europees Kennis NGO Onderwijs Ambassades en consulaten Aan ambassades gelieerde organisaties Tabel 3.11 Directe effecten: bestedingen naar type internationale organisaties, ook in toegevoegde waarde, naar type organisatie, 2016 Type organisatie Bestedingen Toegevoegde waarde Abs. (mln ) % Abs. (mln ) % Intergouvernementeel / VN Europees Kennis NGO Onderwijs Ambassades en consulaten Aan ambassades gelieerde organisaties Totaal Figuur 3.7 Bestedingen en toegevoegde waarde naar type organisatie (mln ) Bestedingen Toegevoegde waarde Als we kijken naar de locatie van de internationale organisatie die de bestedingen doet dan is het aandeel van de bestedingen dat wordt gegenereerd in Den Haag ruim de helft van het totaal (zie Tabel 3.12). Tabel 3.12 Directe effecten: bestedingen internationale organisaties naar bronregio, ook in toegevoegde waarde, naar bronregio, 2016 Bronregio Bestedingen Toegevoegde waarde Abs. (mln ) % Abs. (mln ) % Den Haag Overig regio Den Haag Totaal DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 22

34 Den Haag Overig regio Den Haag Figuur 3.8 Bestedingen en toegevoegde waarde naar bronregio, % 80% 60% 40% Bestedingen 20% 0% Toegevoegde waarde De bestedingen van de organisaties in het cluster Ontwikkelingssamenwerking zijn ten opzichte van 2012 afgenomen. In 2012 was deze uitsnede verantwoordelijk voor 8 procent van de bestedingen. Nu is dat nog 5 procent van de totale bestedingen. De uitsnede heeft met 23 procent een relatief groot aandeel in de totale bestedingen van internationale organisaties. Tabel 3.13 Directe effecten: bestedingen internationale organisaties naar uitsnede, ook in toegevoegde waarde, 2016 Uitsnede Bestedingen Toegevoegde waarde Abs. (mln ) % Abs. (mln ) % Ontwikkelingssamenwerking Veiligheid Vrede Water Totaal Indirecte economische effecten Directe consumptie-effecten expats Uit de enquête blijkt dat de internationale werknemers bij internationale organisaties gemiddeld 79 procent van hun bruto inkomen in Nederland besteden. In Tabel 3.14 is een onderverdeling gemaakt naar type organisatie. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 23

35 Tabel 3.14 Percentage van inkomen dat internationale werknemers uitgeven in Nederland. Type organisatie Bestedingen van werknemers in Nederland % Intergouvernementeel / VN 73 Europees 83 Kennis n.b. NGO 79 Onderwijs 78 Ambassades en consulaten n.b. Aan ambassades gelieerde organisaties n.b. Gemiddeld (gewogen) 79 Bij de consumptie-effecten maken we een onderscheid tussen werknemers uit het buitenland (expats/internationale werknemers) en Nederlandse werknemers. Bestedingen door buitenlanders in Nederland kunnen volledig als generatief effect voor Nederland worden beschouwd; voor bestedingen door Nederlanders geldt dat slechts voor een klein deel. Immers, deze werknemers hadden zonder internationale organisaties op een andere wijze loon verdiend. Dit effect hebben we niet meegenomen. In het voorliggende onderzoek zijn aan de hand van verhoudingen uit input-output Tabellen de bestedingseffecten van buitenlandse werknemers bepaald en vertaald naar arbeidsplaatsen De te maken stappen Teneinde de economische betekenis van de directe consumptie-effecten te kunnen bepalen, zijn er drie stappen gezet: Stap 1: De eerste stap is om te bepalen wat de waarde is van de goederen en diensten die zijn aangeschaft/betaald door buitenlandse werknemers, zoals bijvoorbeeld: auto s, meubilair, de kapper en de schoonmaker. Deze waarde noemen we productie (waarde). Stap 2: De tweede stap is op basis van de vastgestelde productiewaarde (bestedingen van internationale werknemers) aan te geven wat daarvan de toegevoegde waarde is. De toegevoegde waarde is het verschil tussen de omzet (productie) en inkoop van goederen en diensten bij bedrijven die leveren aan expats. Stap 3: Vanuit de toegevoegde waarde wordt in de derde en laatste stap berekend om hoeveel banen dit bedrag gaat. Stap 1: Van bestedingen naar productie De eerste stap is om te bepalen wat de waarde is van de goederen en diensten die in Nederland zijn aangeschaft/betaald door internationale werknemers. De omvang van deze bestedingen is ruim 700 miljoen euro. De totale bestedingen zijn hoger dan in De werknemers van Europese organisaties zijn verantwoordelijk voor het grootste deel van deze bestedingen. Het grootste deel van de productie slaat neer in Den Haag (44%). DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 24

36 Tabel 3.15 Regionale verdeling productie door consumptieve bestedingen internationale werknemers, naar type organisatie (in mln ), 2016 Type organisatie Den Haag Regio Den Haag Gebied overig ZH Buiten ZH Totaal Intergouvernementeel / VN Europees Kennis NGO Onderwijs Ambassades en consulaten Aan ambassades gelieerde organisaties Totaal 44% 26% 19% 11% 706 De verdeling van de productie naar uitsnede is weergeven in Tabel Het juridische cluster is verantwoordelijk voor 21 procent van de totale productie door alle internationale organisaties (706 miljoen euro). Hierdoor is dit het belangrijkste cluster in Den Haag en regio. In mindere mate dragen de clusters Ontwikkelingssamenwerking en Veiligheid bij aan de totale productie. Beide ongeveer vier procent. Het juridische cluster is relatief groot omdat hier bijna twee keer zoveel internationale werknemers werken als Nederlandse werknemers. In het cluster Ontwikkelingssamenwerking werken daarentegen relatief weinig internationale werknemers waardoor er weinig productie door consumptieve bestedingen van internationale werknemers in dit cluster wordt gegenereerd. Tabel 3.16 Productie door consumptieve bestedingen internationale werknemers naar uitsnede (in mln ), 2016 Uitsnede Den Haag Regio Den Haag Gebied overig ZH Buiten ZH Totaal Ontwikkelingssamenwerking Veiligheid Vrede Water Totaal uitsnede Stap 2: Van productie naar toegevoegde waarde De toegevoegde waarde gerealiseerd door bestedingen van internationale werknemers komt in totaal neer op 420 miljoen euro. Daarvan komt ook weer ongeveer de helft in de gemeente Den Haag terecht. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 25

37 Tabel 3.17 Regionale verdeling toegevoegde waarde door consumptieve bestedingen internationale werknemers, naar type organisatie (in mln ), 2016 Regio Type organisatie Den Haag Den Haag Gebied overig ZH Buiten ZH Totaal Intergouvernementeel / VN Europees Kennis NGO Onderwijs Ambassades en consulaten Aan ambassades gelieerde organisaties Totaal 49% 27% 13% 10% 420 Het juridische cluster is zowel voor de productie als de toegevoegde waarde de belangrijkste cluster. Een vijfde van de toegevoegde waarde wordt binnen dit cluster gegenereerd. Tabel 3.18 Toegevoegde waarde door consumptieve bestedingen internationale werknemers, naar uitsnede (mln ), 2016 Uitsnede Den Haag Regio Den Haag Gebied overig ZH Buiten ZH Totaal Ontwikkelingssamenwerking Veiligheid Vrede Water Totaal uitsnede Stap 3: Van toegevoegde waarde naar banen De totale consumptieve bestedingen van internationale werknemers in Den Haag en regio leiden tot ruim banen. Het grootste deel van deze banen wordt gecreëerd door bestedingen van werknemers bij Europese organisaties, namelijk 58 procent. Daarnaast wordt 14 procent bij ambassades en consulaten en 15 procent bij intergouvernementele organisaties gecreëerd. Tabel 3.19 Regionale spreiding arbeidsplaatsen (banen) gerelateerd aan consumptieve bestedingen internationale werknemers, naar type organisatie, 2016 Regio Type organisatie Den Haag Den Haag Gebied overig ZH Buiten ZH Totaal Intergouvernementeel / VN Europees Kennis NGO Onderwijs Ambassades en consulaten Aan ambassades gelieerde organisaties Totaal 44% 29% 16% 12% DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 26

38 Van de totale werkgelegenheid (zie Tabel 3.20) die samenhangt met de consumptieve bestedingen van internationale werknemers is 31 procent toe te schrijven aan de vijf clusters. Het juridische cluster is het meest van belang. Dit cluster is verantwoordelijk voor 690 banen. Tabel 3.20 Arbeidsplaatsen (banen) gerelateerd aan consumptieve bestedingen internationale werknemers, naar uitsnede, 2016 Regio Uitsnede Den Haag Den Haag Gebied overig ZH Buiten ZH Totaal Ontwikkelingssamenwerking Veiligheid Vrede Water Indirecte consumptie-effecten internationale werknemers (tweede orde) De bedrijven waar internationale werknemers inkopen doen, kopen op hun beurt goederen en diensten in bij andere bedrijven. Dit levert bij de betreffende bedrijven ook werkgelegenheid op die er zonder de aanwezigheid van internationale organisaties (buitenlandse geldstromen) niet zou zijn geweest. Daarom wordt ook dit effect opgenomen. Dit effect noemen we de indirecte consumptie-effecten. Indirecte consumptie-effecten leiden in totaal tot bijna banen. Hiervan wordt ongeveer 60 procent gecreëerd door bestedingen van internationale werknemers bij Europese organisaties. Tabel 3.21 Regionale spreiding werkgelegenheid door bestedingen van internationale werknemers (banen), naar type organisatie, 2016 Type organisatie Den Haag Regio Den Haag Gebied overig ZH Buiten ZH Totaal Intergouvernementeel / VN Europees Kennis NGO Onderwijs Ambassades en consulaten Aan ambassades gelieerde organisaties Totaal 27% 24% 20% 29% Het totale aandeel van de uitsnede in het tweede orde-effect (Tabel 3.22) is gelijk aan 31 procent van het totale aandeel in de werkgelegenheid door indirecte consumptie-effecten van internationale werknemers (Tabel 3.21). DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 27

39 Tabel 3.22 Werkgelegenheid door bestedingen van internationale werknemers bij bedrijven die leveren aan internationale werknemers (banen), 2016 Regio Uitsnede Den Haag Den Haag Gebied overig ZH Buiten ZH Totaal Ontwikkelingssamenwerking Veiligheid Vrede Water Directe consumptie-effecten bezoekers Een deel van de internationale organisaties in Den Haag en regio ontvangt internationale zakelijke en privébezoekers. Het aantal zakelijke bezoekers aan (een deel van) de organisaties is bekend, als ook hoeveel dagen deze bezoekers gemiddeld in de regio doorbrengen. Op basis van deze informatie wordt het economische effect van zakelijke bezoekers kwantitatief in beeld gebracht, door middel van werkgelegenheid die er zonder de aanwezigheid van internationale organisaties (en hun zakelijke bezoekers) niet zou zijn geweest. Voor de bestedingen van zakelijke bezoekers zijn we uitgegaan van de gemiddelde dagelijkse bestedingen van een internationale zakelijke bezoeker. Dit is 307 euro per dag 9. Dit budget wordt onderverdeeld naar de verschillende sectoren waaraan dit wordt uitgegeven (accommodatie, vervoer, eten en drinken, etc.). Vervolgens wordt hiervan, via de input-output analyse de toegevoegde waarde bepaald en daarna de werkgelegenheid die dit oplevert. In de analyse is uitgegaan van het bestedingspatroon zoals is weergegeven in bijlage 5. De internationale organisaties in Den Haag zijn in dit onderzoek niet gevraagd naar het aantal privébezoekers van medewerkers. Voor het schatten van het aantal privébezoekers per fte gebruiken we kengetallen uit eerder onderzoek, zoals het Decisio-onderzoek Economische betekenis intergouvernementele organisaties 2012 in opdracht van het Ministerie van Buitenlandse Zaken. We berekenen het economische effect van privébezoekers aan buitenlandse werknemers. Niet alle privébezoekers zullen in een hotel in Den Haag overnachten, een aantal zal bij de buitenlandse werknemer thuis logeren. Omdat de uitgaven per bezoeker in hoge mate uiteen kunnen liggen is uitgegaan van het gemiddelde bedrag dat internationale verblijfstoeristen per dag in Nederland besteden. Dit is 180 euro per dag 10. In de analyse is uitgegaan van het bestedingspatroon zoals is weergegeven in bijlage 5. 9 Bron: NBTC, Kerncijfers 2016 Gastvrijheidseconomie. Deze gemiddelde besteding per dag is gebaseerd op zakelijke bezoekers die individueel naar Nederland reizen (voor het uitvoeren van werkzaamheden, het bezoeken van klanten, leveranciers of hoofdkantoor). Een deel van de internationale zakelijke bezoekers in dit onderzoek brengt een georganiseerd zakelijk bezoek aan de internationale organisaties (voor een congres, vergadering, training, beurs, etc.). Zakelijke bezoekers in deze groep besteden gemiddeld 435 per dag, bijna 40 procent meer dan een individuele zakelijke bezoeker. Niet alle organisaties in dit onderzoek hebben onderscheid gemaakt tussen algemene zakelijke bezoekers en zakelijke bezoekers aan een evenement etc. Om een overschatting van het bestedingseffect van zakelijke bezoekers te voorkomen hanteren we daarom voor alle zakelijke bezoekers het gemiddelde bestede bedrag van een individuele zakelijke bezoeker. 10 Bron: NBTC, Kerncijfers 2016 Gastvrijheidseconomie. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 28

40 Net als bij de zakelijke bezoekers maken we een verdeling van de uitgaven per sector en berekenen we vervolgens de toegevoegde waarde en de werkgelegenheid die hiermee samen hangt. Tabel 3.23 Bestedingen door bezoekers, 2016 Type organisatie Zakelijke bezoekers Privébezoekers Totaal Aantal bezoekers Verblijfsdagen Gemiddelde bestedingen per dag ( ) Bestedingen (mln ) Internationale bezoekers besteden in totaal 349 miljoen euro in Nederland. Deze bestedingen leiden tot ruim arbeidsplaatsen. Het aantal zakelijke bezoekers aan het segment aan ambassades gelieerde organisaties is niet bekend en daarom niet verder meegenomen in de berekeningen. Zowel voor zakelijk als privé bezoek zijn bezoekers aan Europese organisaties verantwoordelijk voor het grootste deel van de bestedingen. Tabel 3.24 Regionale spreiding werkgelegenheid door bestedingen van internationale zakelijke bezoekers (banen), naar type organisatie, 2016 Type organisatie Den Haag Regio Den Haag Gebied Overig ZH Buiten ZH Totaal Intergouvernementeel / VN Europees Kennis NGO Onderwijs Ambassades en consulaten Totaal 55% 14% 8% 24% Tabel 3.25 Regionale spreiding werkgelegenheid door bestedingen van internationale privébezoekers (banen), naar type organisatie, 2016 Type organisatie Den Haag Regio Den Haag Gebied Overig ZH Buiten ZH Totaal Intergouvernementeel / VN Europees Kennis NGO Onderwijs Ambassades en consulaten Aan ambassades gelieerde organisaties Totaal 53% 18% 6% 22% 605 DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 29

41 3.4.5 Indirecte consumptie-effecten bezoekers De bestedingen van deze bezoekers hebben ook een doorwerking, doordat de bedrijven (winkels, horeca, musea) waar de bestedingen primair terecht komen ook toeleveranciers in Nederland hebben die profiteren van een grotere productie. In totaal leiden de indirecte consumptie-effecten van internationale bezoekers tot circa arbeidsplaatsen. Tabel 3.26 Regionale spreiding werkgelegenheid door bestedingen van internationale zakelijke bezoekers bij bedrijven (banen), naar type organisatie, 2016 Type organisatie Den Haag Regio Den Haag Gebied Overig ZH Buiten ZH Totaal Intergouvernementeel / VN Europees Kennis NGO Onderwijs Ambassades en consulaten Totaal 27% 14% 26% 33% 876 Tabel 3.27 Regionale spreiding werkgelegenheid door bestedingen van internationale privébezoekers bij bedrijven (banen), naar type organisatie, 2016 Regio Type organisatie Den Haag Den Haag Gebied Overig ZH Buiten ZH Totaal Intergouvernementeel / VN Europees Kennis NGO Onderwijs Ambassades en consulaten Aan ambassades gelieerde organisaties Totaal 28% 17% 23% 31% 221 Voor zowel het directe als het indirecte effect wordt het grootste deel van de werkgelegenheid gegenereerd door internationale zakelijke bezoekers. Het directe effect is ongeveer drie keer zo groot als het indirecte effect (zie Figuur 3.9). DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 30

42 Figuur 3.9 Totale werkgelegenheid door indirecte consumptie-effecten bezoekers bij bedrijven (banen), naar bezoekmotief, Indirect Direct Privé Zakelijk Achterwaartse effecten De waarde van de goederen en diensten die de internationale organisaties bij bedrijven aanschaften (de bestedingen exclusief salarissen) bedroeg 958 miljoen euro in 2016 tegen 867 miljoen euro in Deze stijging heeft te maken met een toename van het aantal internationale organisaties die zijn meegenomen in het onderzoek. Op basis van geactualiseerde input-outputmodellen is uitgerekend hoeveel banen worden gegenereerd door achterwaartse effecten (zie Tabel 3.28). Bijna banen zijn er gerealiseerd door de aankopen van internationale organisaties bij bedrijven die producten en diensten aan hen leveren. Deze banen zouden er niet zijn geweest als de internationale organisaties niet in de regio Den Haag gevestigd waren. Europese organisaties kopen naar verhouding het meeste in bij bedrijven (40 procent). Daarnaast hebben NGO s met 18 procent en organisaties gelinkt aan onderwijs met 16 procent hier ook een relatief groot aandeel in. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 31

43 Tabel 3.28 Arbeidsplaatsen door bestedingen van internationale organisaties aan goederen en diensten van derden (banen), naar type organisatie, 2016 Type organisatie Den Haag Regio Den Haag Gebied overig ZH Buiten ZH Totaal Intergouvernementeel / VN Europees Kennis NGO Onderwijs Ambassades en consulaten Aan ambassades gelieerde organisaties Totaal 36% 31% 18% 16% Het aantal arbeidsplaatsen dat juridische organisaties genereren door inkoop bij bedrijven is het grootst. Zij zijn verantwoordelijk voor 20 procent van de totale werkgelegenheid die gecreëerd wordt door inkoop van internationale organisaties. Tabel 3.29 Arbeidsplaatsen door bestedingen van internationale organisaties aan goederen en diensten van derden (banen), naar uitsnede, 2016 Regio Uitsnede Den Haag Den Haag Gebied overig ZH Buiten ZH Totaal Ontwikkelingssamenwerking Veiligheid Vrede Water Totaal uitsnede Indirecte werkgelegenheid en opleidingsniveau In paragraaf 3.4 zijn de indirecte effecten van de internationale organisaties gepresenteerd. Hieruit blijkt dat de internationale organisaties indirect ongeveer banen opleveren. We weten welk deel van de bestedingen van organisaties en internationale werknemers naar welke sector gaat. Van iedere sector kennen we via het CBS de gemiddelde verdeling tussen banen voor werknemers met een laag en hoger opleidingsniveau, zoals is weergegeven in de Tabel in bijlage 6. Op basis hiervan is berekend welk deel van de indirecte werkgelegenheid in Den Haag en regio bestaat uit banen voor laag en hoger opgeleiden Achterwaartse effecten De bestedingen van internationale organisaties bij bedrijven hebben in totaal tot bijna banen geleid. Het grootste aandeel van de banen komt terecht bij banen voor middelbaar en laag opgeleiden, namelijk 74 procent. 11 De categorie hoger opgeleiden bestaat uit banen voor werknemers met HBO- of WOopleidingsniveau. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 32

44 Tabel 3.30 Indirecte werkgelegenheid door bestedingen van internationale organisaties aan goederen en diensten van derden (banen), naar opleidingsniveau, 2016 Regio Gebied Opleidingsniveau Den Haag Den Haag Overig ZH Buiten ZH Totaal Abs. % Abs. % Abs. % Abs. % Abs. Hoog Middelbaar en laag Totaal Consumptie-effecten internationale werknemers Er worden ruim banen gecreëerd door de bestedingen van internationale werknemers bij bedrijven. Hiervan betreft driekwart een functie voor middelbaar en laag opgeleiden. Dit is in lijn met de resultaten van Tabel 3.31 Indirecte werkgelegenheid door bestedingen van internationale werknemers bij bedrijven die leveren aan internationale werknemers (banen), naar opleidingsniveau, 2016 Regio Gebied Opleidingsniveau Den Haag Den Haag Overig ZH Buiten ZH Totaal Abs. % Abs. % Abs. % Abs. % Abs. Hoog Middelbaar en laag Totaal Consumptie-effecten bezoekers De bestedingen van internationale zakelijke en privébezoekers leiden tot ongeveer arbeidsplaatsen waarvan ruim 80 procent terecht komt bij werknemers met een middelbaar of laag opleidingsniveau. Tabel 3.32 Indirecte werkgelegenheid door bestedingen van internationale zakelijke bezoekers bij bedrijven die leveren aan internationale bezoekers (banen), naar opleidingsniveau, 2016 Opleidingsniveau Den Haag Regio Den Haag Gebied Overig ZH Buiten ZH Totaal Abs. % Abs. % Abs. % Abs. % Abs. Hoog Middelbaar en laag Totaal DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 33

45 Tabel 3.33 Indirecte werkgelegenheid door bestedingen van internationale privébezoekers bij bedrijven die leveren aan privébezoekers (banen), naar opleidingsniveau, 2016 Regio Gebied Opleidingsniveau Den Haag Den Haag Overig ZH Buiten ZH Totaal Abs. % Abs. % Abs. % Abs. % Abs. Hoog Middelbaar en laag Totaal Als we bovenstaande indirecte werkgelegenheid naar opleidingsniveau bij elkaar optellen ontstaat het volgende beeld. In totaal worden er ongeveer arbeidsplaatsen gegenereerd. Hiervan komt bijna een kwart bij hoogopgeleide werknemers terecht en 76 procent bij middelbaar en laag opgeleiden. Tabel 3.34 Totale indirecte werkgelegenheid (banen), naar opleidingsniveau, 2016 Opleidingsniveau Den Haag Regio Den Haag Gebied Overig ZH Buiten ZH Totaal Hoog Middelbaar en laag Totaal Totale effecten (direct en indirect) Totale productie, toegevoegde waarde en werkgelegenheid In de voorgaande paragrafen zijn de directe en indirecte effecten van de internationale organisaties gepresenteerd. Als we deze effecten bij elkaar tellen, ontstaat het totale beeld. In dit onderzoek zijn voor de tweede keer de effecten van bezoekers meegenomen. In lijn met het vorige onderzoek maken we waar nodig onderscheid tussen totale effecten inclusief en exclusief bezoekers. In Figuur 3.10 zijn de totale economische effecten van internationale bezoekers weergegeven. Deze zijn dus inclusief effecten van buitenlandse bezoekers. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 34

46 Figuur 3.10 Totale economische effecten internationale organisaties, 2016 De aanwezigheid van internationale organisaties in Den Haag en regio zorgt direct en indirect voor banen (zie Tabel 3.35). Exclusief bezoekerseffecten gaat het om een totaal effect van ruim directe en indirecte banen. Het aantal banen bij de internationale organisaties zelf is hier met meer dan de helft van (52 procent). Op basis hiervan kan geconcludeerd worden dat een baan bij een internationale organisatie ongeveer een baan (fte) daarbuiten oplevert, via de inkoop van de internationale organisaties en de bestedingen van de buitenlandse werknemers en bezoekers. Tabel 3.35 Totaal directe en indirecte werkgelegenheid, naar type organisatie, 2016 Type organisatie Den Haag Regio Den Haag Gebied overig ZH Buiten ZH Totaal Intergouvernementeel / VN Europees Kennis NGO Onderwijs Ambassades en consulaten Aan ambassades gelieerde organisaties Totaal 52% 31% 8% 9% De uitsnede neemt met 21 procent een aanzienlijk deel van de totale directe en indirecte werkgelegenheid in het internationale cluster voor haar rekening. De uitsnede Ontwikkelingssamenwerking en Veiligheid nemen beide 4 procent voor hun rekening. Het aandeel van de clusters Vrede en Water is met gezamenlijk 2 procent relatief laag. Wanneer we kijken naar de uitsnede exclusief werkgelegenheid door bezoekerseffecten zijn zij samen goed voor ongeveer directe en indirecte banen, ruim een kwart van het totale werkgelegenheidseffect (exclusief bezoekerseffecten). De bezoekerseffecten die in dit onderzoek zijn berekend zorgen dus voor ruim extra fte in de uitsnede. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 35

47 Tabel 3.36 Totaal directe en indirecte werkgelegenheid naar uitsnede, 2016 Uitsnede Den Haag Regio Den Haag Gebied overig ZH Buiten ZH Totaal Ontwikkelingssamenwerking Veiligheid Vrede Water Totaal Box 4 Nieuwe huisvesting Eurojust In 2014 is de bouw van de nieuwe huisvesting van Eurojust aan de Jan Willem Frisolaan gestart, centraal gelegen in de Internationale Zone. De verhuizing van Eurojust zal het cluster internationale instellingen in de Internationale Zone versterken. De oplevering zal in de zomer van 2017 plaatsvinden. Nieuwe huisvesting Eurojust Bron: Rijksvastgoedbedrijf, 2017 Een derde van de directe werkgelegenheid bij internationale organisaties betreft functies voor middelbaar en laag opgeleide medewerkers. Van de indirecte werkgelegenheid gaat het om ruim driekwart van de banen (zie Tabel 3.37). Tabel 3.37 Totaal directe en indirecte werkgelegenheid naar opleidingsniveau, 2016 Opleidingsniveau Directe werkgelegenheid Indirecte werkgelegenheid Totaal Abs. % Abs. % Abs. % Hoog % % % Middelbaar en laag % % % Totaal % % % DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 36

48 3.6.2 Verhoudingen tussen directe en indirecte effecten De indirecte werkgelegenheid is bijna even groot als de directe werkgelegenheid zoals blijkt uit Tabel 3.38 waar de totale werkgelegenheid is opgenomen. De toegevoegde waarde die wordt gerealiseerd door de internationale organisaties is met 54 procent hoger dan de toegevoegde waarde die wordt gegenereerd bij derden door de inkoop van de internationale organisaties (de achterwaartse effecten). Exclusief directe en indirecte consumptie effecten door bezoekers was het aandeel toegevoegde waarde door indirecte effecten internationale organisaties ongeveer 40 procent. Tabel 3.38 Verhouding tussen de directe en indirecte effecten, 2016 Toegevoegde waarde Werkgelegenheid Abs. (mln ) % Abs. % Directe effecten internationale organisaties % % Directe consumptie effecten % % Indirecte consumptie effecten 275 8% % Achterwaartse effecten % % Totaal % % Economische effecten internationale organisaties in Haags perspectief In 2015 omvatte de totale werkgelegenheid in de gemeente Den Haag ongeveer banen (uitgedrukt in fte) 12. Wanneer we dit afzetten tegen de directe en indirecte werkgelegenheid die door de internationale organisaties in Den Haag en regio wordt gecreëerd, dan blijkt dat 10 procent van de werkgelegenheid in de gemeente Den Haag door de aanwezigheid van internationale organisaties wordt gegenereerd. Wanneer we kijken naar dit aandeel exclusief de effecten van bezoekers is het met 8 procent iets lager. Tabel 3.39 Economische betekenis internationale organisaties in economie Den Haag (banen) Direct Indirect Totaal direct en indirect Totale economie Den Haag Arbeidsjaren % van totaal 7% 3% 10% In de regio Den Haag (inclusief de gemeente Den Haag) is het aandeel van de werkgelegenheid dat direct of indirect gerelateerd is aan de aanwezigheid van de internationale organisaties lager dan in de gemeente Den Haag, namelijk 6 procent (en 5,5 procent exclusief bezoekerseffecten) (zie Tabel 3.40). 12 CBS Statline, banen van werknemers. Bewerking Decisio. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 37

49 Tabel 3.40 Economische betekenis internationale organisaties in economie regio Den Haag (banen) Direct Indirect Totaal direct en indirect Totale economie regio Den Haag Arbeidsjaren % van totaal 4% 2% 6% Een derde van de indirecte werkgelegenheid die de aanwezigheid van de internationale organisaties met zich meebrengt slaat neer buiten de regio. Dit deel van de werkgelegenheid is in bovenstaande Tabel uiteraard niet meegerekend. Wel blijkt uit de gegevens dat Den Haag een internationale banenmotor is voor de stad en de regio. De toegevoegde waarde die de internationale organisaties creëren in Den Haag maakt 6 procent uit van de totale toegevoegde waarde die in de economie van de gemeente Den Haag wordt gecreëerd (zie Tabel 3.41). Tabel 3.41 Economische betekenis internationale organisaties in economie Den Haag (Toegevoegde Waarde in mln ) Direct Indirect Totaal direct en indirect Totale economie Den Haag Toegevoegde waarde % van totaal 4% 2% 6% Voor de regio Den Haag (inclusief de gemeente Den Haag) is het aandeel van de internationale organisaties in de totale toegevoegde waarde lager, maar nog steeds behoorlijk groot. 5 procent van de toegevoegde waarde in de regio is direct of indirect gerelateerd aan de internationale organisaties in de regio. Tabel 3.42 Economische betekenis internationale organisaties in economie regio Den Haag (Toegevoegde Waarde in mln ) Direct Indirect Totaal direct en indirect Totale economie regio Den Haag Toegevoegde waarde % van totaal 4% 2% 5% DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 38

50 3.7 Conclusies De belangrijkste conclusies over de economische impact van de internationale organisaties, ambassades, internationale scholen en NGO s voor Den Haag en regio vatten we in deze slotparagraaf samen Economische impact werkgelegenheid Het aantal internationale organisaties dat is opgenomen in het onderzoek is tussen 2004 en 2016 toegenomen met 172 procent. Van 167 in 2004 naar 455 in De totale werkgelegenheid gekoppeld aan deze organisaties is toegenomen van in 2004 naar in Dit is een stijging van 67 procent. In vergelijking met het vorige onderzoek is het aantal banen bij internationale organisaties toegenomen van in 2012 naar in Dit is een groei van 830 banen (4 procent). Van het totaal aantal banen zijn ruim banen (65 procent) bij organisaties gevestigd in de gemeente Den Haag en banen bij organisaties in de regio Den Haag (35 procent). Indirect (via consumptieve bestedingen van internationale werknemers en de inkoop van producten en diensten van de internationale organisaties) leveren de internationale organisaties landelijk nog eens ruim banen op. Deze indirecte werkgelegenheid betreft voor 75 procent functies voor middelbaar en lager opgeleiden en het grootste deel van de werkgelegenheid slaat neer in Den Haag en omringende gemeenten. In totaal leveren de internationale organisaties ongeveer banen op in Den Haag en regio, de provincie Zuid-Holland en overig Nederland. Den Haag is een internationale banenmotor voor stad en regio. De groei van de werkgelegenheid komt door het uitbreiden van organisaties, acquisities en herhuisvestingen. Tevens komt een deel van de werkgelegenheidsgroei door organisaties die in eerdere onderzoeken niet zijn meegenomen omdat die toen nog niet in beeld waren, Met name enkele Europese organisaties zijn grote werkgevers (European Patent Office, ESA/ESTEC), waardoor het aandeel van de Europese organisaties in de werkgelegenheid relatief groot is (39 procent). De intergouvernementele organisaties dragen 17 procent bij aan de werkgelegenheid en de ambassades en consulaten 14 procent. Net als in de voorgaande onderzoeken is apart aandacht besteed aan het cluster. Dit cluster is met banen verantwoordelijk voor 21 procent van de werkgelegenheid bij internationale organisaties. De werkgelegenheid in het cluster Ontwikkelingssamenwerking telt banen, 4 procent van de totale werkgelegenheid bij internationale organisaties. De clusters Veiligheid, Vrede en Water zijn met in totaal banen relatief klein. Zij creëren samen bijna 6 procent van de totale werkgelegenheid bij de onderzochte organisaties. Van de werknemers bij internationale organisaties is 57 procent (11.680) een internationale werknemer en 43 procent (8.699) een Nederlandse werknemer. Voornamelijk bij intergouvernementele en Europese organisaties is een ruime meerderheid DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 39

51 van de werknemers niet Nederlands. Bij non-gouvernementele organisaties en kennisinstellingen is een meerderheid van de werknemers van Nederlandse komaf. Het gemiddelde bruto inkomen van internationale werknemers bij internationale organisaties bedraagt Economische impact bestedingen De belangrijkste conclusies betreffende de directe en indirecte bestedingseffecten zijn: De totale bestedingen (omzet) van internationale organisaties in Den Haag en regio bedragen samen 2,8 miljard. De internationale organisaties in Den Haag besteden bijna 1,5 miljard, de organisaties in de overige regio Den Haag besteden ruim 1,3 miljard. De 2,8 miljard aan bestedingen levert een toegevoegde waarde van 1,8 miljard. Ruim 910 miljoen hiervan wordt gegenereerd door bestedingen van internationale organisaties in de gemeente Den Haag; de organisaties in de overige regio Den Haag genereren bijna 880 miljoen toegevoegde waarde met hun directe bestedingen. De indirecte bestedingen (door werknemers, bezoekers en toeleveranciers van internationale organisaties) bedragen 3 miljard. Dit levert een toegevoegde waarde van 1,5 miljard. Samen met de toegevoegde waarde van 1,8 miljard uit de totale bestedingen zijn de internationale organisaties in Den Haag en regio in totaal goed voor een economische impact van ruim 3,3 miljard. In totaal zijn de internationale organisaties door hun aanwezigheid goed voor bijna 5,8 miljard aan bestedingen (productie). Dit zijn directe en indirecte bestedingen die niet zouden hebben plaats gevonden als de internationale organisaties hier niet zouden zijn gevestigd. Deze bestedingen zorgen voor een toegevoegde waarde (bijdrage aan het bruto binnenlands product) van in totaal ruim 3,3 miljard. De bestedingen van internationale werknemers leveren direct en indirect circa banen op. Van deze banen wordt 58 procent gecreëerd door bestedingen van internationale werknemers bij Europese organisaties. Van deze werkgelegenheid slaat ruim 36 procent (ruim banen) in de gemeente Den Haag neer en 31 procent (1.800 banen) in de regio Den Haag. De inkoop van producten en diensten van de internationale organisaties bij derden creëert in totaal ruim banen. 16 procent van deze werkgelegenheid wordt buiten de provincie Zuid-Holland gecreëerd, 36 procent binnen de gemeente Den Haag en 30 procent in de regio Den Haag. Het cluster is in termen van directe en indirecte werkgelegenheid (consumptieeffecten internationale werknemers en inkoop bij derden) verantwoordelijk voor 21 procent van de totale werkgelegenheid die gerelateerd is aan de aanwezigheid van internationale organisaties. De clusters Ontwikkelingssamenwerking en Veiligheid creëren beide 4 procent van de totale werkgelegenheid. In de gemeente Den Haag is 10 procent van de werkgelegenheid direct of indirect gerelateerd aan de internationale organisaties. In de regio Den Haag (inclusief de gemeente) is 6 procent van de werkgelegenheid direct of indirect gerelateerd aan de aanwezigheid van de internationale organisaties. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 40

52 4 Ontwikkeling economische effecten Ontwikkelingen in de afgelopen 12 jaar Voor de vijfde keer zijn de economische effecten van internationale organisaties in Den Haag en regio in kaart gebracht. Wanneer we de resultaten van de vijf onderzoeken op een rij zetten blijkt dat de economische betekenis van de internationale organisaties groeit. Echter, de resultaten van de onderzoeken zijn niet een op een vergelijkbaar. Bij elk onderzoek is het aantal benaderde organisaties aanzienlijk toegenomen (zie Tabel 4.1). Dit komt niet alleen doordat het aantal internationale organisaties in de regio in dezelfde mate toenam, maar ook omdat de gemeente Den Haag door effectief (acquisitie) beleid het cluster internationale organisaties steeds beter in kaart brengt, waardoor het beeld steeds vollediger wordt Ontwikkeling directe werkgelegenheid naar type organisatie In 2007 was het aantal in de onderzoeksgroep opgenomen organisaties gestegen met ruim 42 procent ten opzichte van De stijging in 2010 ten opzichte van 2007 bedraagt ruim 30 procent; van 2010 naar 2012 gaat het om bijna 20 procent; van 2012 naar 2016 is er een stijging van 23 procent. (zie Tabel 4.1). De totale stijging tussen 2004 en 2012 van het aantal internationale organisaties dat was opgenomen in het onderzoek bedraagt 172 procent. Tabel 4.1 Toename aantal internationale organisaties in 2004, 2007, 2010, 2012 en Intergouvernementeel / VN Europees Kennis NGO Onderwijs Cultuur 13 x x Expat- en serviceorganisaties 14 x x x Ambassades en consulaten Aan ambassades gelieerde organisaties 15 x x x Totaal % t.o.v. voorgaande meting 42,5 30,3 19,0 23,3 13 Bij de onderzoeken in 2005 en 2008 maakten de culturele instellingen geen onderdeel uit van de onderzoekpopulatie. 14 Bij de onderzoeken in 2005, 2008 en 2010 maakten de expat serviceorganisaties geen onderdeel uit van de onderzoekspopulatie. 15 Bij de onderzoeken in 2005, 2008 en 2010 maakten de aan ambassades gelieerde organisaties geen onderdeel uit van de onderzoekspopulatie. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 41

53 Intergouvernementeel Europees Kennis NGO Onderwijs Cultuur Expat- en serviceorganisaties Ambassades en consulaten Aan ambassades gelieerde organisaties Figuur 4.1 Aantal internationale organisaties in 2004, 2007, 2010, 2012 en Tabel 4.2 Aantal banen bij internationale organisaties in 2004, 2007, 2010, 2012 en Intergouvernementeel / VN Europees Kennis NGO Onderwijs Cultuur x x Ambassades en consulaten Aan ambassades gelieerde organisaties x x x Totaal Expat- en serviceorganisaties x x x % t.o.v. voorgaande meting 13,9 27,9 7,7 11,5 Er is de afgelopen jaren met name een groei te zien in het segment Kennis, Expat- en serviceorganisaties, Ambassades en consulaten en Aan ambassade gelieerde organisaties. In deze segmenten groeide zowel het aantal organisaties als het aantal banen. Het segment Cultuur laat alleen een forse groei zien in het aantal banen maar niet in het aantal organisaties. Het totale aantal banen bij internationale organisaties is tussen 2004 en 2016 met 67 procent gegroeid. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 42

54 Intergouvernementeel Europees Kennis NGO Onderwijs Cultuur Expat- en serviceorganisaties Ambassades en consulaten Aan ambassades gelieerde organisaties Figuur 4.2 Aantal banen bij internationale organisaties in 2004, 2007, 2010, 2012 en De toename van de werkgelegenheid is daarmee minder sterk dan de toename van het aantal internationale organisaties. Dit is vooral te verklaren door de toename van het aantal kleine internationale organisaties die de gemeente Den Haag de afgelopen jaren signaleert Ontwikkeling totale werkgelegenheid In Tabel 4.3 is de totale werkgelegenheid weergegeven die samenhangt met de aanwezigheid van de internationale organisaties voor de jaren 2004 tot en met Voor 2012 en 2016 gaat het hier om totale werkgelegenheid inclusief de effecten van bezoekers. Deze leveren zowel in 2012 als extra indirecte banen op. In de afgelopen jaren leverde een baan bij een internationale organisatie ongeveer één baan extra daarbuiten op. In 2016 is deze verhouding iets gedaald ten opzichte van de vorige jaren (0,89 in 2016 t.o.v. 0,92 in 2012). Dit komt door een relatief kleine toename in het aantal indirecte banen (100 banen) terwijl de directe werkgelegenheid wel gestaag blijft groeien (zie Tabel 4.3). Laten we de consumptie-effecten door bezoekers buiten beschouwing is deze verhouding 0,69. De totale werkgelegenheid die is gerelateerd aan de aanwezigheid van de internationale organisaties steeg tussen 2004 en 2016 met ongeveer 62 procent (en 45 procent wanneer we de indirecte banen door consumptie-effecten door bezoekers niet meenemen). Tabel 4.3 Directe en indirecte werkgelegenheid in banen in 2004, 2007, 2010, 2012 en Directe werkgelegenheid Indirecte werkgelegenheid Totaal % t.o.v. voorgaande meting 16,7 26,8 5,6 2,7 DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 43

55 De mate waarin het cluster internationale organisaties direct en indirect bijdraagt aan de totale werkgelegenheid in de gemeente Den Haag is gegroeid van 4,6 procent in 2004 naar 9,8 procent in 2016 (zie Tabel 4.4). Dit is een stijging ten opzichte van 2012 toen de bijdrage 8,7 procent bedroeg. Zonder consumptie-effecten door bezoekers is deze bijdrage 8 procent. Het belang van de organisaties voor de werkgelegenheid in de gemeente Den Haag blijft zowel in absolute als in relatieve zin zeer groot. Tabel 4.4 Aandeel directe en indirecte werkgelegenheid internationale organisaties in Den Haag Den Haag Totale werkgelegenheid Den Haag Directe en indirecte werkgelegenheid internationale organisaties Betekenis internationale organisaties 4,6 6,8 8,7 8,7 9,8% Het aandeel van de toegevoegde waarde in de gemeente Den Haag dat direct of indirect aan de aanwezigheid van internationale organisaties is gerelateerd ligt tussen de waarden van 2007 en 2010 in (zie Tabel 4.5). Ten opzichte van 2012 is dit aandeel iets gestegen. Tabel 4.5 Aandeel directe en indirecte Toegevoegde Waarde in de economie van Den Haag (mln ) Den Haag Totale Toegevoegde Waarde Directe en indirecte Toegevoegde Waarde Belang internationale organisaties 5,9 6,4 8,4 6,1 6,3 DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 44

56 4.2 Nieuwe internationale organisaties Een aantal organisaties is in 2016 niet meer meegenomen in het onderzoek bijvoorbeeld wegens verhuizing of faillissement. Enkele organisaties zijn niet meer meegenomen in het onderzoek van dit jaar. Hier tegenover staat een groter aantal nieuwe organisaties en (ook) organisaties die naar Den Haag verhuizen. In totaal zijn in dit onderzoek 127 nieuwe organisaties meegenomen ten opzichte van het onderzoek in Deze zijn niet allemaal nieuw in Den Haag en regio gevestigde organisaties, maar ook organisaties die al langer in de regio aanwezig zijn, maar niet zijn meegenomen in de eerdere onderzoeken. Organisaties die zich wel nieuw gevestigd hebben in Den Haag zijn bijvoorbeeld NGO s waaronder Wildlife Justice Commission (WJC), Commission for International Justice and Accountability (CIJA) en Justice Leadership Foundation (JLF). Intergouvernementele organisaties die nieuw in Den Haag zijn gevestigd zijn bijvoorbeeld NATO Civil-Military Co-operation Centre of Excellence (NATO CIMIC CoE) 16 en International Commission on Missing Persons (ICMP). Den Haag weet zich inmiddels als internationale stad van vrede en recht goed te profileren en is daarmee een stad die voor veel internationale organisaties een aantrekkelijk profiel heeft. Het actieve beleid en de inspanningen van de gemeente Den Haag om internationale organisaties (blijvend) te faciliteren geeft een positieve verwachting van de ontwikkeling van het internationale cluster in Den Haag. De rol en versterking van de Internationale Zone speelt hierin ook een belangrijke rol, zie Box 5. Figuur 4.3 Internationale Zone Den Haag met locatie van de intergouvernementele organisaties Bron: Gemeente Den Haag (2017) 16 NATO geaccrediteerd/geen intergouvernementele organisatie DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 45

57 Box 5 Internationale Zone Den Haag De Internationale Zone is het gebied tussen de Haagse binnenstad, Scheveningen, de Waalsdorpervlakte en de Oostduinen. De zone vormt voor Den Haag het visitekaartje als internationale stad van vrede en recht. Deze zone, waar reeds diverse internationale organisaties gevestigd zijn, is aangewezen door de gemeente Den Haag als een gebied waar zich in de toekomst meer internationale instellingen kunnen vestigen. Door voortgaande investeringen in de openbare ruimte, goede bereikbaarheid, veiligheid en de aanwezigheid van een internationaal aantrekkelijke en natuurlijke ligging nabij zee, is de Internationale Zone een attractieve vestigingslocatie voor grote internationale organisaties. In onderstaand overzicht zijn de gevestigde internationale organisaties opgenomen, zowel in 2016 als de verwachte situatie in 2018 en Voor een kaart van de Internationale Zone, zie Figuur 4.3. Organisatie Eurojust - O N O Europol O O O N International Court of Justice (ICJ) O O O O International Criminal Court (ICC) - N O O International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia (ICTY) O O O - International Organization for Migration (IOM) O O O O Iran-United States Claims Tribunal (IUSCT) O O O O Kosovo Specialist Chambers (KSC) - - R O Mechanism for International Criminal Tribunals (MICT) - O O O NATO Communications and Information Agency (NCI Agency) O R N O Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons (OPCW) O O O O Permanent Court of Arbitration (PCA) O O O O The Hague Conference on Private International Law (HCCH) O H O O United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR) O O O O Legenda: O Gevestigd N Nieuwbouw R Renovatie H Herhuisvesting De groei van het aantal banen in de Internationale Zone is in de afgelopen jaren gestaag toegenomen. Maar ook in andere gebieden in de stad zien we een groei, met name in het gebied rondom de Haagse stations CS, HS en Laan van NOI staat bekend als het Central Innovation District (CID). Dit gebied kenmerkt zich door een goede, multimodale bereikbaarheid, een hoogwaardige kantooromgeving met aandacht voor innovatieve werkomgevingen, het groeiend cluster academisch onderwijs (Universiteit Leiden, TU Delft, University College) en een modern, groeiend aanbod van (internationale) horecavoorzieningen. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 46

58 Figuur 4.4 Aantal werknemers internationale organisaties in Internationale Zone en Central Innovation District in 2016 DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 47

59 DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 48

60 5 Economische betekenis Haagse economie 5.1 Doorkijk naar de toekomst: bescheiden groeiverwachting De internationale organisaties is in de enquête gevraagd naar hun verwachtingen voor de toekomst. De internationale organisaties verwachten tot 2020 gemiddeld een bescheiden groei van één procent in aantallen werknemers ten opzichte van Ter vergelijking: in de enquête in 2012 was de groeiverwachting over drie jaar gemiddeld 3,5 procent. Een belangrijke verklaring voor de lagere groeiverwachtingen ligt vermoedelijk in de economische crisis. Het einde is bijna in zicht, maar omdat de meeste internationale organisaties afhankelijk zijn van overheidsbijdragen en van donateurs en lidmaatschapsgelden (NGO s) merken deze organisaties dat pas later (laat-cyclisch). In Figuur 5.1 is te zien hoe de verwachtingen van organisaties zich verhouden tot de werkelijke groeipercentages. Het blijkt dat deze vaak dicht bij elkaar liggen. Figuur 5.1 XX: Groeipercentage versus de verwachting. 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% Groeipercentage vs verwachting 0% Groei percentage Verwachting in vorig onderzoek Naast de groei van de gevestigde organisaties is ook de komst van nieuwe organisaties van belang voor de toekomstige ontwikkeling. Omdat er de afgelopen tien jaar een continue groei van het aantal in Den Haag gevestigde internationale organisaties is geweest, verwachten we dat ook de komende jaren de komst van nieuwe internationale organisaties groter zal zijn dan het aantal vertrekkende organisaties. We verwachten daarom in de komende periode een groei die eerder in de buurt van de vijf procent zal liggen. Door de clustering van de internationale organisaties en de recente uitbreidingen van diverse gevestigde organisaties in de Internationale Zone is het aannemelijk dat dit gebied aan verder (inter)nationaal belang zal winnen voor de stad zowel qua aanzien als werkgelegenheid. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 49

61 Alles overziend lijkt het waarschijnlijk dat de economische effecten van de internationale organisaties in Den Haag de komende jaren een voortgaande groei zullen laten zien, zij het bescheiden. Overigens kan het goed zijn dat de verwachtingen van de organisaties wat te voorzichtig zijn. Zoals eerder gezegd ijlen de internationale organisaties een beetje na op de economische cycli, als budgetgestuurde overheidsorganisaties en NGO s die afhankelijk zijn van donateurs en lidmaatschapsgelden. Het lijkt ons daarom zeer goed denkbaar dat de werkelijke ontwikkeling positiever is dan de organisaties verwachten. Ook gelet op de mogelijke komst van nieuwe internationale organisaties naar Nederland. De gemeente Den Haag, het ministerie van Buitenlandse Zaken en andere ministeries spannen zich in om de kansen te benutten die zich voordoen. Ontwikkelingen als de Brexit en andere geopolitieke ontwikkelingen kunnen leiden tot verplaatsingen van IO s, waar Den Haag mogelijk van kan profiteren. Ook relevant in dit kader is de Citydeal Warm Welkom Talent, die de gemeente Den Haag heeft gesloten met een aantal ministeries en andere gemeenten. Doel is om aantrekkelijker te worden voor talent uit het buitenland die hier een bedrijf willen opzetten of uitbouwen. Ook voor de IO sector zal dit hopelijk leiden tot een verdere verbetering van het vestigingsklimaat. 5.2 Historische banengroei relatief hoog De onderstaande grafiek laat de ontwikkeling van het aantal banen bij IO s 17 in de Haagse regio zien ten opzichte van de ontwikkeling van de totale werkgelegenheid in Den Haag (2004 = 100). Duidelijk is dat de banengroei bij IO s constant hoger is dan de groei van de totale werkgelegenheid. Op basis van deze data lijkt de IO sector minder conjunctuurgevoelig dan de totale Haagse economie, al is de tijdreeks erg kort om dat te concluderen. Figuur 5.2 Ontwikkeling totale werkgelegenheid versus werkgelegenheid IO s Ontwikkeling totale werkgelegenheid Ontwikkeling banen IO's 17 Dit is alleen de groei van de bestaande organisaties. De banen bij nieuwe vestigingen is hierin niet meegenomen. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 50

62 Bijlage 1 Internationale organisaties In onderstaand overzicht zijn alle internationale organisaties opgenomen die zijn benaderd voor dit onderzoek. Daarnaast is per organisatie aangegeven of zij hebben deelgenomen aan het onderzoek en in welke uitsnede de organisatie eventueel is meegenomen. Bijlage 1.1 Intergouvernementele en VN organisaties Civil Military Cooperation Centre of Excellence (CIMIC COE) Intergouvernementele en VN organisaties Werkveld, activiteiten Adviesorgaan voor militaire operaties in de maatschappelijke omgevingen Uitsnede Veiligheid International Commission on Missing Persons (ICMP) Internationale organisatie toegewijd aan het opsporen van vermiste personen International Court of Justice (ICJ) International Criminal Court (ICC) International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia (ICTY) International Development Law Organization (IDLO) International Institute for Democracy and Electoral Assistance (IIDEA) Voornaamste justitiële orgaan van de VN. Het beslist over onderlinge disputen tussen lidstaten en geeft adviserende mening. Permanent tribunaal voor oorlogsmisdaden. VN rechtbank waar rechtszaken worden gehouden van individuen die worden beschuldigd van het plegen van oorlogsmisdaden tijdens de oorlogen in Joegoslavië in de jaren '90. Organisatie gericht op het wereldwijd versterken van de rechtstaat. Intergouvernementele organisatie gericht op het ondersteunen van wereldwijde democratie International Organization for Migration (IOM) Iran-United States Claims Tribunal (IUSCT) Kosovo Specialist Chambers and Specialist Prosecutor s Office (KSCSPO) Organisatie gericht op wereldwijde migratievraagstukken. Rechtspraak over wederzijdse publieke en private claims door Iran en de VS. Onderdeel van het gerechtelijk systeem in Kosovo en beslist over wreedheden tegen de mensheid NATO Communications and Information Agency (NCI Agency) Nederlandse Taalunie (NTU) Ontwikkeling en aanbod communicatie-, informatie-, controle- en commandotechnologie voor NAVO landen. Beleidsorganisatie waarin Nederland, België en Suriname samenwerken op het gebied van de Nederlandse taal, taalonderwijs en letteren. Veiligheid DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 51

63 Intergouvernementele en VN organisaties Netherlands National Commission for UNESCO Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons (OPCW) Permanent Hof van Arbitrage (PCA) Residual Special Court for Sierra Leone Werkveld, activiteiten Nationale afdeling van UNESCO; gebruikt de werkterreinen onderwijs, wetenschap, cultuur en communicatie om de doelstellingen van de Verenigde Naties te realiseren. Naleving overeenkomsten m.b.t. gebruik chemische wapens. Vereenvoudigt het oplossen van internationale geschillen o.a. d.m.v. arbitrage, en het verrichten van onderzoek. Toezichthouder op gerechtelijke verplichtingen zoals getuigenbescherming Uitsnede Special Tribunal for Lebanon (STL) The Hague Conference on Private International Law (HCCH) UN Mechanism for International Criminal Tribunals (UNMICT) Internationale rechtbank om de schuldigen van de moord op premier Rafiq Hairiri te berechten Wereldwijde unificatie van internationaal privaatrecht middels internationale conventies. Streeft naar het voorkomen van straffeloosheid (voorheen ICTR en ICTY) United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR) Leider in, en medeorganisator van, wereldwijde bescherming van vluchtelingen en oplossingen voor vluchtelingenproblematiek. Veiligheid Bijlage 1.2 Europese organisaties EU - IGO Werkveld, activiteiten Uitsnede Benelux Bureau Intellectueel Eigendom (BBIE) Officiële instantie van de drie Beneluxlanden voor de wettelijke bescherming van tekeningen of modellen en de registratie van merken. Eurocris Organisatie gericht op het samenbrengen van experts en het delen van kennis in communities Eurojust European Lawyers Foundations (ELF) Internationale bundeling openbare aanklagers (openbaar ministeries). Gericht op projecten gerelateerd aan het uitvoeren en ontwikkelen van de wet European Parliament, Information Office in the Netherlands European Patent Office (EPO) Informatievoorziening over het Europese Parlement. Beoordelen octrooiaanvragen en vastleggen octrooien. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 52

64 EU - IGO Werkveld, activiteiten Uitsnede European Space Research and Technology Centre (ESA/ESTEC) Ontwikkeling ruimtevaarttechnieken voor European Space Agency. Europol/European Cybercrime Centre (ECC) EuroPris Offices Organisatie voor Europese wetshandhaving, strijd tegen en voorkomen van internationale georganiseerde misdaad. Ziet na op publieke veiligheid door het verbeteren van standaarden binnen gevangenissen High Commissioner on National Minorities of the OSCE (HCNM/OSCE) Identificatie en vroege oplossing van etnische spanningen die vrede, stabiliteit en vriendschappelijke relaties tussen OSCE en participerende staten in gevaar brengen. Vrede Vertegenwoordiging Europese Commissie Voorlichting voor Nederlands publiek m.b.t. EU. EU - NGO Werkveld, activiteiten Uitsnede Euroclio Europese organisatie voor geschiedenisdocenten. Europa Direct Informatie Centrum (EDIC) European & Developing Countries Clinical Trials Programme (EDCTP) European Judicial Network (EJN) Europa Nostra European Bureau of Library, Information and Documentation (EBLIDA) European Climate Foundation (ECF) European Urban Knowledge Network (EUKN) Europeana Organisatie gericht op verstrekking van algemene EU-informatie en organisatie van debatten en bijeenkomsten die het Europees bewustzijn verhogen, het debat over de EU bevorderen en actief Europees burgerschap stimuleren. Ontwikkeling van nieuwe middelen om HIV/AIDS, malaria en tuberculose in ontwikkelingslanden tegen te gaan. Het verbeteren van de justitiële samenwerking tussen de lidstaten van de Europese Unie, met name bij de bestrijding van zware criminaliteit. Pan-Europese federatie van ruim 200 nietgouvernementele erfgoedorganisaties. Onafhankelijke overkoepelende organisatie van nationale bibliotheek, informatie, documentatie en archief associaties / instituties in Europa. Stichting om de reductie van broeikasgassen te bevorderen en leiderschap bij klimaatverandering te bewerkstelligen. Kennisnetwerk m.b.t. stedelijke beleid, onderzoek en praktijk. Stichting met als doel om de historische betrokkenheid van mensen bij hun cultuur te bevorderen. Ontwikkelingssamenwerking DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 53

65 EU - NGO Werkveld, activiteiten Uitsnede Europese Beweging Nederland Onafhankelijke vereniging dat een forum wil zijn voor discussie over Europese samenwerking en integratie. Kenniscentrum Europa Decentraal Model European Parliament (MEP) Montesquieu Institute (MI) The European Library (TEL) Kennis en expertise over Europees recht en beleid en de juiste toepassing ervan bij de decentrale overheden te vergroten en het Europabewustzijn te bevorderen. Simulatie van het Europese Parlement door jongeren teneinde de EU te promoten. Richt zich op de studie van Europees vergelijkende parlementaire geschiedenis en Europese constitutionele ontwikkelingen Toegang geven tot de (digitale) bronnen van nationale bibliotheken, archieven, musea en andere culturele instellingen. Bijlage 1.3 Internationale kennisinstellingen Kennisinstellingen Werkveld, activiteiten Uitsnede Access Facility Onafhankelijk platform gericht op het verhelpen van geschillen tussen bedrijven, overheden en bevolking Buro Beleidsbeïnvloeding Ontwikkelingssamenwerking (BBO) Clingendael, Netherlands Institute of International Relations Deltares European Network for Cyber Security (ENCS) Netherlands Organisation for Scientific Research (NWO) Netherlands School of Public Administration New World Campus (NWC) Houdt zich bezig met advies, beleidsbeïnvloeding en training voor internationale samenwerking. Kennisontwikkeling internationale betrekkingen betreffende Europese integratie, trans-atlantische relaties, internationale conflicten en veiligheid. Door onderzoek, publicaties, cursussen en trainingsprogramma's. Ontwikkeling en toepassing van expertise op het gebied van water, infrastructuur voor mens, planeet en welvaart. Organisatie met als doel bundeling van internet en noodzakelijke infrastructuur voor welzijn, veiligheid en economie. Stimuleert en financiert wetenschappelijk onderzoek aan Nederlandse universiteiten en instituten. Denktank en onderzoek naar openbaar bestuur. Faciliteert een platform waar gezamenlijk oplossingen worden gevonden voor lokale en internationale uitdagingen Veiligheid DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 54

66 Kennisinstellingen Werkveld, activiteiten Uitsnede Nuffic, Netherlands organization for international cooperation in higher education Peace and Justice.net Beursverstrekker voor internationale studenten. Netwerk gericht op justitie Peace Palace Library (PPL) Prime Finance Foundation Verzamelt boeken en materialen op het gebied van internationaal recht sinds Advies in financiële markten en producten Rathenau Instituut Stichting Cyber Security Academy The Hague (CSA) Onderzoeksinstituut Wetenschappers en docenten vertalen samen met experts uit de publieke en private sectoren hun kennis naar uiteenlopende multidisciplinaire programma's voor hoger opgeleide professionals. T.M.C. Asser Instituut Platform voor internationale juridische faculteiten en internationale juridische organisaties (onderzoek, onderwijs en trainingsconferenties, publicaties). The Hague Justice Portal (HJP) Portaal voor het bijeenbrengen van professionals op het gebied van recht The Hague Security Delta (HSD) TU Delft Engineering and Policy Analysis (EPA) Veiligheidscluster waarin bedrijven, overhead en onderzoeksinstellingen samen werken om innovaties en kennis op het gebied van cyberveiligheid, nationale en stedelijke veiligheid en bescherming van essentiële infrastructuur om een veilige wereld en economische groei te bevorderen. Masteropleiding voor beleidsadviseur of strategieconsulting met een bouwkundige achtergrond. Veiligheid UNESCO Institute for Water Education (IHE) Versterken en mobiliseren van kennis en onderwijs voor water resourcemanagement en bijdragen aan ontwikkeling watervoorziening in ontwikkelingslanden. Water DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 55

67 Bijlage 1.4 Non-gouvernementele organisaties NGO s Werkveld, activiteiten Uitsnede ADFU/Cercle Diplomatique Netwerkorganisatie voor diplomaten. Africa Legal Aid (AFLA) Bemiddelingsorganisatie voor toegang tot rechtshulp voor armen in Afrika. African Diaspora Policy Centre (ADPC) African Foundation for International Law (AFIL) Al Haq Onafhankelijke organisatie die dient als platform voor bundeling van de Afrikaanse diaspora met als doel kennis, bestuur te verbeteren. Organisatie met als doel het verbeteren van de kwaliteit van wetgeving, processen, en daaruit volgend debat met een focus op Afrika Non-gouvernementele organisatie in Palestina voor mensenrechten Ontwikkelingssamenwerking Ontwikkelingssamenwerking Amade Nederland Organisatie gericht op het ondersteunen van hulpprogramma s (humanitair, zorg, educatie etc.) Amnesty International Amnesty International (regiokantoor Zuid-Holland/Zeeland) Mensenrechtenorganisatie. Mensenrechtenorganisatie. AMREF Flying Doctors Aqua for All (AfA) Association of Defence Counsel (ADC/ICTY) Association of National Committees of the Blue Shield (ANCBS) Organisatie ter bevordering van de gezondheidszorg voor jonge vrouwen in Afrika. Stichting ter verbetering van de watervoorziening voor de allerarmsten. Vereniging voor de verdediging bij het Joegoslavië-tribunaal. Beschermorganisatie voor culturele instellingen ten tijde van oorlog en conflict. Water Atlantische Commissie Forum voor publiek debat over trans- Atlantische veiligheidsvraagstukken Veiligheid Bangladesh Support Group (BASUG) Bernhard van Leer Foundation Organisatie ter ondersteuning van die door de Bangladeshi Diaspora verspreid zijn geraakt over de wereld. Bevorderen van rechten voor deze groep mensen. Stichting die beurzen toekent aan programma's voor benadeelde jonge kinderen. Ontwikkelingssamenwerking DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 56

68 NGO s Werkveld, activiteiten Uitsnede Bridging the Gulf (BTG) Organisatie gericht op het bijdragen aan snellere positieve veranderingsprocessen op sociaal gebied in de Golf-regio. Care Netherlands Carnegie Foundation Centre for International Legal Cooperation (CILC) Zet zich in voor het ondersteunen van mensen in een levensbedreigende situatie ten gevolge van noodsituaties. Beheerder van het Vredespaleis en de nalatenschap van Carnegie. Organisatie ter bevordering van de rechtsgang in fragiele staten. Chinese Initiative on International Law (CIIL) Promotie van het internationale recht in China CMC Mensen met een Missie Katholieke organisatie gericht op verbeteren van faith-based organisaties Coalition for the International Criminal Court (CICC) Coastal & Marine Union (EUCC International) Commission for International Justice and Accountability (CIJA) Netwerk van meer dan 2000 NGO's die pleiten voor een rechtvaardig, effectief en onafhankelijk Internationaal Criminal Court. Bevordert samenwerking tussen wetenschappers, beleidsmakers en andere belanghebbenden om kustbescherming mogelijk te maken. Mensenrechtenorganisatie Confucius Institute (CI) Co-operative Programme on Water and Climate (CPWC) Cordaid Promotie van de Chinese taal en cultuur. Aanbieden van Chinese taalcursussen. Stimuleert activiteiten in de watersector die bijdragen aan het opvangen van klimaatverandering. Samenwerkende hulporganisaties op het gebied van ondernemerschap, zeggenschap en gezondheidszorg. Water Ontwikkelingssamenwerking Ontwikkelingssamenwerking Ontwikkelingssamenwerking Creative Court Ontwikkelen en evalueren van projecten gericht op vrede en recht Defence for Children Komt op voor de rechten van de kinderen Diaspora Forum on Development (DFD) Organisatie gericht op ontwikkeling en empowerment van diaspora. Ontwikkelingssamenwerking DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 57

69 NGO s Werkveld, activiteiten Uitsnede Doughty Street International (DSI) Gespecialiseerd in internationaal recht Elva Platform waar communities en besluitvormers elkaar ontmoeten Veiligheid Femmes for Freedom (FFF) Behartigt de rechten van de vrouw Foreign Press Association of the Netherlands Behartigt de belangen van buitenlandse journalisten. Foundation Arctic People Alert (APA) Informatievoorziening t.a.v. Arctische volken Gender Concerns International (GCI) Global Counter Terrorism Forum (GCTF) Organisatie ter verbetering van de positie van de vrouw in ontwikkelingslanden. Gericht op het verminderen van de kwetsbaarheid van de mens Global Forum on Cyber Expertise (GFCE) Gericht op het verbeteren van cybersecurity Veiligheid Global Human Rights Defence Mensenrechtenorganisatie Global March Against Child Labour Gericht op het bestrijden van kinderarbeid Global Network of Women s Shelters (GNWS) Terugdringen van geweld tegen vrouwen Global Partnership for the Prevention of Armed Conflict (GPPAC) Haëlla Bevorderen van het wereldwijd voorkomen van gewelddadige conflicten in plaats van het uitsluitend reageren op conflicten. Vermogensfonds voor de ondersteuning van solidaire projecten Hivos Ondersteunend door kennisuitwisseling, lobby en financiering van ontwikkelingsprojecten. Ontwikkelingssamenwerking Ontwikkelingssamenwerking Human Security Collective (HSC) Het verbinden van mens en veiligheid Veiligheid ICCO Initiatives of Change (IofC) Institute for Environmental Security (IES) Kansen creëren voor mensen die in armoede leven Religieuze organisatie om denkprocessen te veranderen. Globale milieuveiligheid verbeteren door behoud van de regeneratieve capaciteit van ecosystemen. Ontwikkelings samenwerking Veiligheid DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 58

70 NGO s Werkveld, activiteiten Uitsnede Institute for International Criminal Investigations (IICI) Mensenrechtenorganisatie Instituto IberoAmericano de la Haya (IIH) Organisatie voor de vrede, mensenrechten en internationaal recht International Association of Prosecutors (IAP) International Bar Association Human Rights Institute Internationale samenwerking tussen openbare ministeries. Justitiële ondersteuning bij mensenrechten. International Center for Transnational Justice (ICTJ) Mensenrechtenorganisatie International Centre for Counter- Terrorism (ICCT/The Hague) Kenniscentrum voor de distributie en vergaring van kennis t.a.v. contraterrorisme. Veiligheid International Child Development Initiatives (ICDI) Trainen en financieren van projecten die kinderen aangaan. Ontwikkelingssamenwerking International Confederation of Midwives (ICM) International Council for Commercial Arbitration (ICCA) International Criminal Court Bar Association (ICCBA) Ontwikkeling van vroedvrouwen en verbetering van kraamzorg over de hele wereld. Organisatie gericht op het gebruik en verbetering van arbitrage, bemiddelingsregels, wetten, procedures en standaarden. Mensenrechtenorganisatie International Federation for Housing and Planning (IFHP) International Federation for Human Rights (FIDH) International Federation of Library Associations (IFLA) Wereldwijd netwerk van professionals die het brede veld van huisvesting en planologie vertegenwoordigers. Mensenrechtenorganisatie. Internationale belangenbehartiging van bibliotheek- en informatieaanbieders en hun gebruikers. International Fund for Animal Welfare (IFAW) International Dialogue on Underwater Munitions (IDUM) Dierenwelzijnsorganisatie. Maritieme milieu-organisatie Ontwikkelingssamenwerking International Independent Cadastre (IIC) Dataregistratiesysteem ten behoeve van vrede en voedselveiligheid DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 59

71 NGO s Werkveld, activiteiten Uitsnede International Institute for Criminal Investigations (IICI) Internationale organisatie voor het opleiden van onderzoekers die zich bezighouden met het opsporen van o.a. oorlogsmisdadigers. Internationaal Instituut (IJI) Voorlichting over Nederlandse en buitenlandse internationaal privaatrecht en buitenlands recht. International Justice Mission Nederland (IJMN) Mensenrechtenorganisatie die recht verschaft aan slachtoffers van slavernij, seksuele uitbuiting en andere vormen van gewelddadige onderdrukking. International Mediation Institute (IMI) Ter bevordering van onderhandelingen in de publieke sector. International Network of Museums for Peace (INMP) Overkoepelende organisatie van vredesmusea wereldwijd Vrede International Pharmaceutical Federation (FIP) Vertegenwoordigt en dient farmaceutische instellingen en - wetenschap over de hele wereld. International Society of City and Regional Planners (ISOCARP) Wereldwijd netwerk van stedelijke en regionale planologen. International Statistical Institute (ISI) International Step by Step Association (ISSA) Ontwikkelen en verbeteren van statistische methoden en de toepassing daarvan door promotie van internationale activiteiten en samenwerking. Kinderrechtenorganisatie International Water and Sanitation Centre (IRC) Kennisuitwisseling voor en ondersteuning van lokale watervoorzieningsorganisaties in ontwikkelingslanden. Water International Water Association (IWA) Richt zich op onderzoek, praktijkervaringen en de combinatie hiervan voor waterprofessionals. Water IVN Natuur en Milieueducatie (IVN Zuid-Holland) Jacob Soetendorp Institute for Human Values (SI) Justice Leadership Group (JLG) Lokale natuur- en milieueducatie om bewustzijn te creëren. Mensenrechtenorganisatie Het verbeteren van leiderschapsvaardigheden in het recht DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 60

72 NGO s Werkveld, activiteiten Uitsnede Justice Rapid Response (JRR), c/o IICI Mensenrechtenorganisatie Justice and Peace Organisatie gericht op vrede en recht KNCV Tuberculosefonds Kofi Annan Business School Informatievoorziening van en financiering van onderzoek naar tbc. Internationale opleiding gericht op ondernemerschap. Kreddha, International Peace Council Conflictbeheersing, -preventie en vredesimplementatie. Vrede Lexchange Liber Internationaal netwerkontwikkeling, training, advisering en beleid maken. Hoofdnetwerk voor onderzoeksbibliotheken in Europa. Liliane Fonds Gericht op het sterker maken van kinderen met een handicap en het toegankelijk maken van de omgeving Linkspot Vidicium - Veiligheid Lutfia Rabbani Foundation (LRF) Promoot het Europese-Arabisch dialoog om wederzijds begrip te ontwikkelen Melania Ontwikkelingssamenwerking Ontwikkelingshulp voor de allerarmsten vrouwen in ontwikkelingslanden. Ontwikkelingssamenwerking Microjustice for All (MJFA) Microjustice Initiative (MJI) Modèle Francophone Nations Unies (MFNU) Mukwege Foundation Nederlandse Vrouwenraad (NVR) Nederlands-Vlaamse Accreditatieorganisatie (NVAO) Nederlandse Vereniging voor de Verenigde Naties (NVVN) Ontwikkelen van bewustzijn en lobby voor het ophalen van middelen. Justitiële ondersteuning op kleine schaal in ontwikkelingslanden. Verenigde Naties simulatie teneinde de VN te promoten (Franstalig). Mensenrechtorganisatie gericht op het beëindigen van seksueel geweld in conflictgebieden Organisatie gericht op inbrengen van de stem van de Nederlandse vrouw in de beleidsontwikkeling en -evaluatie. Organisatie ter waarborging en bevordering van het kwaliteit van hoger onderwijs in Nederland en Vlaanderen. Werkt aan het draagvlak voor internationale samenwerking; en stimuleert het debat over verbetering en versterking van de VN. Veiligheid DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 61

73 NGO s Werkveld, activiteiten Uitsnede Netherlands Helsinki Committee (NHC) Ondersteuning van en onderzoek naar juridische en mensenrechtelijke projecten. Veiligheid Netherlands Institute for Multiparty Democracy (NIMD) Netherlands Red Cross (NRC) Netherlands Society for International Affairs (NGIZ) Ondersteuningen van jonge democratieën bij democratische processen. Medische en humanitaire hulporganisatie, wereldwijd. Lezingen en meetings over internationale betrekkingen van Nederland. Open Society Justice Initiative (OSJI) Promoot het ontwikkelen van juridische capaciteit ter ondersteuning van mensenrechten Oxfam Novib Ontwikkelingshulp Ontwikkelingssamenwerking Palestine s Children Relief Fund (PCRF) Gericht op het herstellen van oorlogsgebied in het Midden-Oosten Ontwikkelingssamenwerking Paris Memorandum on Port State Control (Paris MOU) Overkoepelende organisatie voor uniforme maritieme controle. Veiligheid Parliamentarians for Global Action (PGA) Partners voor Water (PvW) Pax Ludens Foundation (PxL) Peace, Justice and Security Foundation Promotie van vrede, mensenrechten, justitie, duurzaamheid door gekozen vertegenwoordigers van nationale parlementen. Programma voor partijen in de Nederlandse watersector met internationale ambitie. Training en onderzoek naar governance, duurzaamheid en internationale betrekkingen. Stichting voor het onderwijzen, promoten en creëren van bewustzijn over de ideeën van vrede, recht en veiligheid Water Vrede Vrede Perspectivity Platform Spartak (PS) Promena Leveren van internationale ondersteuning. Versterken van de band tussen Oost- en West-Europa op meerdere vlakken. Promoten van cultuur en rijke diversiteit in het Midden-Oosten en Noord-Afrika REDRESS Mensenrechtenorganisatie Right to Play Het inzetten van sport en spel ter bevordering van de ontwikkeling van kinderen in achtergebleven gebieden. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 62

74 NGO s Werkveld, activiteiten Uitsnede Save the Children Onafhankelijke organisatie die zich inzet voor de rechten van het kind. Ontwikkelingssamenwerking Seva Network Foundation Armoedebestrijding in ontwikkelingslanden SNV Netherlands Development Organisation Society for International Development (SID) Spanda Foundation Stepping Stones for Africa Stichting Africa Life Wereldwijde armoedebestrijding door versterking van de economische en private sector. Lobbyorganisatie, probeert draagvlak te creëren in Nederland voor 'social justice' in ontwikkelingslanden. Houdt zich bezig met cultuur, onderwijs, gezondheidszorg, en milieu en het onderzoek naar duurzame verbetering van vrede, kennis en onderling overleg tussen diverse landen. Organisaties gericht op ondersteunen van personen of organisaties in ontwikkelingslanden die zich individueel of professioneel inzetten voor doelen op het gebied van armoedebestrijding (en alle daaraan gerelateerde gebieden), en die geconfronteerd worden met een tekort aan middelen om deze doelen te realiseren. Het promoten van Afrikaanse culturen en het delen met andere culturen om Afrikaanse artiesten te kunnen laten optreden om genitale verminking bij vrouwen te voorkomen Stichting No Wildlife Crime Verleent financiele steun aan projecten die als doel hebben criminaliteit in het wildlife te stoppen Stichting Vluchteling Praktische hulp bij conflictsituaties en wederopbouwprojecten nadien. Sustainable Society Foundation (SSF) Non-profit organisatie met als doel samenlevingen te ondersteunen in hun ontwikkeling naar duurzaamheid. Terre des Hommes Nederland (TDH) The Hague Academy for Local Governance (THALG) The Hague Center for Global Governance, Innovation and Emergence (THD) Via verbeteringen in onderwijs, gezondheidszorg en met microkrediet proberen om kinderuitbuiting te voorkomen. Organiseert praktijkgeoriënteerde trainingen voor professionals in de lokale overheden. Netwerkorganisatie voor internationale betrekkingen, governance etc. Ontwikkelingssamenwerking Ontwikkelingssamenwerking Ontwikkelingssamenwerking Ontwikkelingssamenwerking DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 63

75 NGO s Werkveld, activiteiten Uitsnede The Hague Center for Strategic Studies (HCSS) Denktank met strategisch onderzoek en analyse van internationale veiligheid en defensie. Veiligheid The Hague Institute for Global Justice (THIGJ) The Hague Institute for the Internationalisation of Law (HiiL) The Hague International Model United Nations (THIMUN) Onafhankelijke organisatie gericht op interdisciplinair beleidsrelevant onderzoek om wereldwijd conflicten te voorkomen en op te lossen en vrede te bevorderen. Onderzoek naar de invloed van globalisering op internationaal recht. Richt zich op onderwijs onder jongeren over werking van de VN, organiseert hiervoor diverse conferenties waarin vergaderingen van de VN worden gesimuleerd. Gelieerd aan de VN. The Hague Peace Project Vredesorganisatie Vrede The Hague Process on Refugees and Migration (THP) The Hague United for Peace and Justice Zet zich in voor bewustwording over de toegevoegde waarde van vluchtelingen en migranten aan de maatschappij. Vrede en rechtvaardigheid Vrede The Netherlands Waterworks Association (NWWA) Zet zich in voor transities en veranderingen in stedelijk watermanagement. Water UN Global Compact Netherlands (UNGC) UN Women Nederland Initiatief vanuit het Nederlandse bedrijfsleven om de bijdrage van het bedrijfsleven aan duurzame ontwikkeling te stimuleren. Het streven naar een gendergelijker wereld UNICEF Nederland Kinderrechtenorganisatie (hulp met voeding, noodhulp, onderwijs en sanitatie) United Network of Young Peacebuilders (UNOY Peacebuilders) Wereldwijd netwerk van en voor jongeren en jongerenorganisaties die zich bezighouden met het stimuleren van vrede. Vooral actief in regio's waar conflicten (geweest) zijn. Unrepresented Nations and Peoples Organization Organisatie die opkomt voor de mensen- en culturele rechten van inheemse volkeren, minderheden en niet-erkende of bezette gebieden. Ontwikkelingssamenwerking Upeace Bijdragen aan onderwijs en onderzoek op gebied van vrede. Vrede DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 64

76 NGO s Werkveld, activiteiten Uitsnede Vluchtelingenwerk Den Haag Belangenorganisatie voor asielzoekers en vluchtelingen in Nederland. Walk of Truth (WOT) Verbinden van mensen en faciliteren van dialoog tussen mensen die in conflictgebieden leven. WASTE Duurzaam afvalmanagement in Afrika Ontwikkelingssamenwerking Water Footprint Network (WFN) Gericht op het verbeteren van slim en eerlijk watergebruik Water Waterwatch Cooperative (WWC) Het faciliteren van duurzame en efficiënte voedselproductiemethoden voor een groeiende wereld Water Wereld Federalisten Beweging Nederland (WFBN) Vredesbeweging Wereldkinderen Wildlife Justice Commission (WJC) Vereniging voor programmaondersteuning en hulp bij adoptie. Gericht op het bestrijden van criminaliteit tegen dier en natuur Wo=men Women for Water Partnership (WfWP) Nederlands platform voor wereldwijde genderproblematiek. Armoedebestrijding via watervoorzieningen, wereldwijd en een focus op vrouwen. Water Women Peacemakers Program (WPP) Promotie van duurzame vrede. Vrede Women s Initiatives for Gender Justice (WIGJ) Women s International League for Peace and Freedom (WILPF) Promotie van internationale strafhof in Den Haag en in het bijzonder vrouwenrechten in ontwikkelingslanden. Vrouwenrechtenorganisatie World Animal Protection (WAP) Bescherming van dieren World Federalist Movement-Institute for Global Policy (WFM-IGP) World Peace Flame Zet zich in voor een wereldwijde federale overheid die tot doel heeft een wereldwijde rechtstaat tot stand te brengen. Gericht op het creëren van vredesbewustzijn door educatie en vredesinitiatieven te ondersteunen Vrede DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 65

77 NGO s Werkveld, activiteiten Uitsnede World Resources Institute (WRI) Gericht op het waarborgen van een wereld met duurzame toekomst World Sustainability Fund (WSF) People, Planet, Profit organisatie Yi Jun Peace Museum and Academy Foundation Stichting ten behoeve van het Yi Jun Vredesmuseum Vrede Young Atlantic Treaty Association Gericht op internationaal beleid omtrent veiligheid. Waarden als democratie, vrede en het versterken van de Trans- Atlantische link behoort hiertoe. Veiligheid Bijlage 1.5 Internationale onderwijsinstellingen Internationaal onderwijs Werkveld, activiteiten Uitsnede Deutsche Internationale Schule in Den Haag School (zowel basis als middelbaar onderwijs) gericht op kinderen van Duitse internationals. European School of The Hague - Rijnlands Lyceum Hotelschool The Hague INHolland University of Applied Sciences International Baccaleaurate IB Global The Hague School voor lager en voortgezet onderwijs. Internationaal gerichte hogeschool. Hogeschool Stichting gericht op internationaal onderwijs in een snel globaliserende wereld. International Institute of Social Studies- Erasmus University (ISS) International School of The Hague, Primary and Secundary School - Rijnlands Lyceum Universitair onderwijs over economische en sociale ontwikkeling voor studenten uit ontwikkelingslanden (onderzoek, advies, projecten). Internationaal school (zowel basis als middelbaar onderwijs). Leiden University, The Hague Campus Universiteit Lighthouse Special Education (LSE) Lycée Français Vincent van Gogh Open University ROC Mondriaan Secondary Vocational Education International Stream Royal Academy of Art/Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten School voor speciaal onderwijs, gericht op internationals. School (zowel basis als middelbaar onderwijs) gericht op kinderen van Franse internationals. Volwassenenonderwijs Internationale tak van ROC Mondriaan. Kunstacademie DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 66

78 Internationaal onderwijs Werkveld, activiteiten Uitsnede Royal Conservatoire/Koninklijk Conservatorium Conservatorium Stichting Haagsche Schoolvereniging The Hague, Dutch and int. primary education The American School of The Hague The British School in the Netherlands (foundation, junior, senior, int. education) School (alleen basisonderwijs) voor internationale kinderen. Internationale school (zowel basis als middelbaar onderwijs) gericht op Amerikanen, maar ook andere nationaliteiten. Internationale school (zowel basis als middelbaar onderwijs) gericht op Britten, maar ook andere nationaliteiten. The Hague Academic Coalition (HAC) The Hague Academy of International Law (HAIL/summercourses/450 students) Samenwerkingsverband van academische instituten op het gebied van internationale relaties, internationaal recht en internationale ontwikkeling. Haagse academie voor de rechten The Hague University of Applied Sciences (HHS) The Hague Executive Campus Haagse Hogeschool. Internationale business school The Indonesian Embassy School in The Netherlands The Polish School in The Hague The Ukrainian School Privéschool gericht op Indonesië. Privéschool voor Poolse kinderen. Verzorgen van onderwijs aan kinderen van expats die een aanvullende opleiding zoeken in het Oekraïens. Bijlage 1.6 Culturele instellingen Culturele instellingen Werkveld, activiteiten Anglo-American Theatre Group (AATG) Engelssprekend amateur theatergezelschap. Cecilia International Choir International Association of Schools of Jazz Nederlands Dans Theater 9expat dansers) Residentie Orkest STET The English Theatre Stroom Internationaal koor. Koepelorganisatie voor muziekscholen en verenigingen gericht op jazz. Theater Orkest. Engelstalig theater Kunst- en architectuurcentrum DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 67

79 Bijlage 1.7 Expat serviceorganisaties ACCESS Foundation Expat serviceorganisaties Werkveld, activiteiten Voorlichting aan Engelstalige expats over vestiging en verblijf in Nederland (cursussen, publicaties). Accueil des Francophones de la Haye Alliance Française de la Haye Onafhankelijke organisatie voor de integratie van Franstaligen in Den Haag. Vereniging die Franse taalcursussen aanbiedt, Franse taal en cultuur en culturele diversiteit promoot. American Women's Club of The Hague Vereniging ter ondersteuning van Amerikaanse vrouwen die in Nederland werken en leven. Australian & New-Zealand Women s Club British Club of The Hague Centro Español La Haya (Sociedad de Trabajadores Españoles) Connecting Women Vereniging ter ondersteuning van Australische en Nieuw- Zeelandse vrouwen die in Nederland werken en leven. Vereniging ter ondersteuning van Britse vrouwen die in Nederland werken en leven. Vereniging gericht op stimuleren van de contacten tussen Spanjaarden en Nederlanders en bevordering van de sociale, culturele en educatieve ontwikkeling. Vrouwennetwerk Deutscher Klub in den Niederlanden Vereniging voor Duitsers in Nederland Diplomat Magazine Tijdschrift gericht op diplomatieke gebeurtenissen en thema s Dutchbuzz (radio) (DH FM 92.00) Radiostation voor internationale en expat communities Expat Events The Hague Expatorganisatie Expatriate Archive Centre Hispanic Society of The Hague (ASOHA) Holland Books en Xpat Journal (Xpat Media) I Am Expat Het verzamelen van levensverhalen van expats voor toekomstig onderzoek Spaans genootschap. Tijdschrift voor expats in Nederland Expatorganisatie International Community Platform (ICP) International Women's Contact (IWC) Internations The Hague Expatorganisatie Samenbrengen van expat vrouwen woonachtig in Nederland en Nederlandse vrouwen met een internationaal perspectief. Expatorganisatie DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 68

80 Expat serviceorganisaties Outpost The Hague Petroleum Wives Club (PWC) Werkveld, activiteiten Diensten bieden aan Shell werknemers en hun families. Vrouwengemeenschap in Nederland voor sociale activiteiten Rotary Club The Hague Metropolitan Stichting Expats in The Hague The Hague Bridge/Haagse Brug Internationale vereniging ten behoeve van humanitaire hulp Expatorganisatie Expatorganisatie The Hague Department of International Affairs Promotie van Den Haag Internationale Stad van Vrede en Recht The Hague International Centre (THIC) Expatdesk voor internationale werknemers en families The Hague International Network (THIN) The Hague On Line Netwerkorganisatie voor expats in Den Haag. Informatievoorziening voor expats. The Hague Talks Het bereiken van vrede en rechtvaardigheid The Hungry Mind Het verbinden van lokale en internationale communities The Local Expat/JetSet Advertising Expatorganisatie Toastmasters of The Hague Vereniging voor expats en locals ter verbetering van diverse competenties (leiderschap, openbaar spreken etc.) To10 - Volunteer The Hague Vrijwilligersorganisatie Women s Business Initiative International (WBII) World Class The Hague Young Diplomats Club The Hague Young The Hague Vereniging voor ondernemende vrouwen Biedt speciale masterclasses voor studenten voor onder andere internationale relaties Informeel platform voor diplomaten, werknemers van internationale organisaties en andere leden van de diplomatieke community in Den Haag Voor jonge professionals in Den Haag DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 69

81 Bijlage 1.8 Aan ambassades gelieerde organisaties Aan ambassades gelieerde Werkveld, activiteiten organisaties Advantage Austria Het promoten van Oostenrijkse ex- en importbedrijven. Afvaardiging Wallonie-Brussel Vertegenwoordigingsorganisatie Arubaans Verkeersbureau Toerisme-organisatie Awex Handelsvertegenwoordiging Wallonie BLS International Services BV (India) Bruxelles Invest and Export Chinese Cultural Centre (CCC) Chinese Visa Application Service Centre in the Hague Cultural Mission Saudi Arabia (afdeling Onderwijs & Cultuur van ambassade SA) Curaçao toeristen Bureau Europa Vertegenwoordigingsorganisatie Administratieve, logistieke en technische werkzaamheden ten behoeve van Visa en Identificatie dienstverlening De buitenlandse handels en investeringsafdeling. Bedrijven uit Brussel helpen uit te breiden naar internationale markten Gericht op het aanbieden van educatieve programma s en activiteiten met als doel het versterken van de culturele banden tussen China en Nederland Verwerken van visa-aanvragen voor de Chinese ambassade in Den Haag. Opleidingsinstituut Toerisme-organisatie Dutch-Chinese Chamber of Commerce Nederlands-Chinese handelskamer Egyptian Commercial Office Handelsafdeling van de Egyptische ambassade Gandhi Centre Den Haag Cultureel centrum Guangdong Chamber of Commerce (CCPIT/WTC) Hungarian Business Network Handelskamer Voor Hongaarse ondernemers in Nederland Hungarian Tourist Board Toerisme-organisatie Luxemburgs verkeersbureau Nederlands-Duitse handelskamer Toerisme-organisatie Ondernemersnetwerk dat advies geeft over zakendoen met Duitsland DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 70

82 Aan ambassades gelieerde organisaties Netherlands British Chamber of Commerce (NBCC) Netherlands Indian Chamber of Commerce and Trade (NICCT) Netherlands-African Business Council Netherlands-Iranian Business Association Netherlands-Latin American Business Councel Netherlands-Middle East Business Council Officina economica y commercial (Spanje) Ondernemers Platform Nederland Roemenie Palesteinse Delegatie Werkveld, activiteiten Gericht op het intensiveren van de handels en investeringsbetrekkingen tussen Nederland en het Verenigd Koninkrijk en het behartigen van de belangen van haar leden. Gericht op het intensiveren van de handels en investeringsbetrekkingen tussen Nederland en India en het behartigen van de belangen van haar leden. Promoot commercie in Afrika door Nederlandse bedrijven te voorzien van de benodigde kennis en informatie om succesvol in diverse regio s en markten te kunnen opereren. Stichting die als doel heeft het stimuleren avn de samenwerking tussen Perzische en Nederlandse bedrijven. De stichting verzorgt communicatie tussen bedrijven, organiseert bijeenkomsten en is een brug tussen Perzische en Nederlandse geleerden die zich bezighouden met zaken doen, wetenschap, cultuur, commercie en entertainment. Promoot commercie in Latijns-Amerika door Nederlandse bedrijven te voorzien van de benodigde kennis en informatie om succesvol in diverse regio s en markten te kunnen opereren. Promoot commercie in het Midden-Oosten door Nederlandse bedrijven te voorzien van de benodigde kennis en informatie om succesvol in diverse regio s en markten te kunnen opereren. Spaanse handelsvertegenwoordiging in Nederland Ondernemersplatform voor Nederlandse ondernemers die handelscontacten onderhouden in Roemenië Visa en identiteitsmanagement Poland Trade and Investment Promotion Section Portugees verkeersbureau Promotie-agentschap voor het aantrekken van investeringen in Polen Promotie van Portugal als toeristische bestemming Russisch visum centrum (visa handling services VHS Russia) Vereenvoudigen aanvraagprocedure van het inreisvisa voor de Russische Federatie DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 71

83 Aan ambassades gelieerde organisaties SANEC: South African Netherlands Chamber of Commerce Spaans Verkeersbureau Werkveld, activiteiten Het faciliteren van zakenrelaties tussen Zuid-Afrika en Nederland Promotie van Spanje als toeristische bestemming Taipei Representative Office Tourism Malaysia Tunesisch verkeersbureau Turks Nationaal Verkeersbureau UK Trade and Investment VFS Global Center for India Vertegenwoordiging van de Taiwanese diplomatieke belangen in Nederland Promotie van Maleisië als toeristische bestemming. Promotie van Tunesië als toeristische bestemming. Promotie van Turkije als toeristische bestemming. Promotie-agentschap voor het aantrekken van investeringen in de UK Visa en identiteitsmanagement VFS Tasheel International Visa Services Center for Saudi Arabia Vlaamse Vertegenwoordiging (Flanders Investment and Trade) Vlaamse Vertegenwoordiging (Toerisme Vlaanderen) Waalse Economische Handelsvertegenwoordiging Xinhua News Agency Visa en identiteitsmanagement Promotie-agentschap voor het aantrekken van investeringen in Vlaanderen Promotie van Vlaanderen als toeristische bestemming. Handelsvertegenwoordiging Waalse economie Persagentschap China onder de hoede van de Chinese regering DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 72

84 Bijlage 2: Ambassades en consulaten Ambassades en consulaten Afghanistan Ghana Nigeria Albanië Griekenland Noorwegen Algerije Guatemala Oekraïne Angola Holy Sea (Apostolic Nunciature)* Oman Argentinië Honduras Oostenrijk Armenië Hongarije Pakistan Aruba* Ierland Palestina Australië India Panama Azerbeidzjaan Indonesië Peru Bangladesh Irak Polen Barbados (Consulaat) Iran Portugal België Israël Qatar Benin* Italië Roemenië Bhutan (Consulaat) Ivoorkust Rusland Bolivia Japan Rwanda Bosnië-Herzegovina Jemen Saoedi-Arabië Brazilië Jordanië Senegal Bulgarije Kameroen Servië Burundi Kazakstan Sint Maarten* Canada Kenia Slovenië Chili Koeweit Slowakije China Korea Soedan Colombia Kosovo Spanje Congo* Kroatië Sri Lanka Costa Rica Letland Suriname Cuba Libanon Tanzania Curaçao* Libië Tsjechië Cyprus Litouwen Tunesië Denemarken Luxemburg Turkije Dominicaanse Republiek Macedonië Uruguay Duitsland Malawi Venezuela Ecuador Maleisië Verenigd Koninkrijk Egypte Malta Verenigde Arabische Emiraten El Salvador Marokko Verenigde Staten van Amerika Eritrea Mexico Vietnam Estland Moldavië Wit-Rusland Filippijnen Monaco (Consulaat-Generaal) Zuid-Afrika Finland Nicaragua Zweden Frankrijk Nieuw-Zeeland Zwitserland Georgië * Nieuwe ambassades en consulaten in dit onderzoek DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 73

85 Bijlage 3: Diensten gemeente Den Haag De gemeente Den Haag heeft in 2010 het The Hague International Centre (THIC) geopend. Bij het THIC kunnen expats en kennismigranten in één keer hun verblijfsvergunning, inschrijving bij de gemeentelijke basisadministratie en een Burgerservicenummer regelen. Dit kan in één keer geregeld worden doordat het Immigratiekantoor en de Immigratie- en Naturalisatiedienst bij het THIC gevestigd zijn. Ook de expatdesk van de THIC (voor vragen over gemeentelijke zaken) en ACCESS (een organisatie voor en door expats die informatie verstrekt over wonen en werken in Den Haag en regio) zijn in het centrum gehuisvest. In de enquête zijn enkele vragen opgenomen om de bekendheid van het THIC onder internationale organisaties (in 2017) te toetsen en te onderzoeken in hoeverre hun internationale werknemers gebruik maken van de diensten van het THIC. De bekendheid van het THIC is niet gegroeid sinds het vorig onderzoek. 71 procent van de organisaties die de vraag heeft beantwoord (N=103) geeft aan bekend te zijn met het THIC, tegen 78 procent in Van hen geeft 38 procent aan dat hun internationale werknemers gebruik maken van de diensten van het THIC. Dit is een kleiner aandeel dan 43 procent in 2012, dit zegt echter weinig over het absolute gebruik van de diensten van het THIC. In Tabel 5.1 is een overzicht gegeven van de diensten die door het THIC worden aangeboden en het percentage van de organisaties dat aangeeft dat hun internationale werknemers gebruik maken van de desbetreffende dienst. Tabel 0.1 Mate waarin diensten van het THIC worden gebruikt door internationale werknemers (percentage van organisaties die vraag hebben beantwoord) Dienst % Expatdesk THIC / ACCESS (welcome package, relocation, settling) 40,7 Welcome to The Hague Program 28,3 (residents) 42,6 Ruim 42 procent van de internationale organisaties die bekend is met het THIC geeft aan dat hun internationale werknemers de website gebruiken. Bij bijna 41 procent van de internationale organisaties die bekend zijn met het THIC maken de internationale werknemers gebruik van de expatdesk van het THIC en de diensten van ACCESS. Op basis van de resultaten uit de enquête is het gebruik van de diensten van de gemeente Den Haag gedaald. Deze resultaten zijn echter sterk afhankelijk van de persoon die de enquête heeft ingevuld. De bekendheid met de diensten van de gemeente kan bijvoorbeeld afhankelijk zijn van de afdeling waarop deze persoon werkt (human resources of financiën), de functie en of deze persoon zelf een internationale werknemer is of niet. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 74

86 Bijlage 4: Vragenlijst Questionnaire international organisations The Hague The Hague is privileged to host a large number of international organisations. In addition, many countries have embassies or consulates located here, and The Hague is home to several highquality knowledge-based institutions, international schools, cultural facilities, and so on. As host city, The Hague wants to facilitate the above-mentioned organisations performance to the best of its ability. Therefore, the City of The Hague commissioned Decisio, a high-quality research firm, to conduct a survey on the characteristics and development of those international organisations already present in The Hague and its environs. This information will be used in an assessment addressing the impact of these organisations for the local and regional economy. We would sincerely appreciate your kind cooperation in this survey. We would like to emphasize that the survey is short and simple (especially compared to previous editions). It will only take five minutes of your time and will be of great value to the City of The Hague to improve the international climate in general. The questionnaire can be filled out digitally via the following link. It is also possible to fill out the questionnaire attached in this mailing and return it to the address stated above. If you prefer a telephone interview, please provide us with your contact details and one of our consultants will call you in the following weeks. During a telephone interview the interviewer will help you to go through the questions and will explain all the details. There may be some questions which you are unable to answer precisely, but in most cases, an educated guess will do. It is also possible to skip questions if you do not know the answer at all. All information obtained will be processed with the greatest care and the strictest confidence. If you have any further questions, please do not hesitate to contact me by (L.Tilburgs@Decisio.nl) or telephone ( ). Thank you in advance for your time, attention and cooperation. With kind regards, Ms. Lilian Tilburgs Decisio BV DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 75

87 Questionnaire international organisations The Hague 2017 A. Organisation, general information Name of the organisation Main Activity / purpose Non-Governmental Organisation (NGO) Intergovernmental Organisation (IGO) Embassies Embassy-related organisations Education/Culture/Knowledge organisation Expat- & Serviceorganisation Other: Location (municipality) Den Haag Leiden Delft Other: Located in The Hague region since : B. Employees Please give an estimate of the total number of employees in full-time equivalent (FTE) in 2016: What are your expectations of the growth in employees up to 2020? Decrease of more than 25 % Decrease of % Decrease of 5 10 % Decrease of 0 5 % No change Increase of 0 5 % Increase of 5 10 % Increase of % Increase of more than 25 % I don t know DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 76

88 B1. Foreign Employees Please give an estimate of the following: - The number of foreign employees (in FTE): - The percentage of foreign employees that is highly qualified (Bachelor or Master degree): - The average gross income (in ) of these foreign employees: - The share of income these foreign employees spend in the Netherlands: - The percentage of these foreign employees that is working here on a long-term basis (longer than one year): Do foreign employees pay income taxes in the Netherlands? Yes, just like Dutch employees No With special arrangement If with special arrangement: Can you give an estimate of the income tax they pay in the Netherlands? B2. Dutch Employees Please give an estimate of the following: - Average gross income of Dutch employees: - The percentage of Dutch employees that is highly qualified (Bachelor or Master degree) C. Expenditures Please give an estimate of the following: - Total expenditures of your organisation in 2016 (in ) (In case of an NGO which is financially supporting projects abroad: please fill in the expenses your organisation makes on operation costs in the Netherlands such as salaries, office rent, office supplies et cetera) - The percentage of total expenditures that is spend on employees: DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 77

89 D. Congresses, seminars and other events If your institution organises congresses, seminars or other similar events. How many events did your oganisation organise in 2016? Can you give an estimate of the total number of visitors who attended these events in 2016? What was (approximately) the share of foreign visitors who attended these events in 2016? D1. Visitors from abroad Please give an estimate of the number of foreign visitors your organisation received for other occasions in 2016: How long did these visitors stay? Please give an estimate of the average time (nights) they spent in The Hague region: E. Other influences Can you think of other ways in which your organisation benefits The Hague s regional economy? F. Recommendations for the Hague municipality Do you have any special recommendations for The Hague municipality? G. Expat Services Are you familiar with The Hague International Centre (THIC) in the Atrium of City Hall; the former Hospitality Centre/Expatdesk? Yes No Do the foreign employees in your organisation make use of the services of the THIC? Yes No Don t know DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 78

90 Which services of the THIC are commonly used by foreign employees in your organisation? 1) Expatdesk/ACCESS (welcome package, relocation, settling) Yes No Don t know 2) Welcome to The Hague Program Yes No Don t know 3) (residents) Yes No Don t know H. Personal information Contact person - Name - Position (department) - Telephone number - Would you be willing to give a personal interview? Yes No DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 79

91 Bijlage 5: Bestedingen zakelijke- en privébezoekers, per sector Bestedingen van zakelijke bezoekers per sector Sector Zakelijke bezoekers Handel 11% Vervoer en opslag 27% Horeca en accommodatie 51% Cultuur, sport en recreatie 8% Overige dienstverlening 3% Totaal 100% Bestedingen van privébezoekers per sector Sector Privébezoekers Handel 25% Vervoer en opslag 20% Horeca en accommodatie 40% Cultuur, sport en recreatie 10% Overige dienstverlening 5% Totaal 100% DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 80

92 Bijlage 6: Banen naar opleidingsniveau, per sector Aandeel banen voor laag- en hoger opgeleide werknemers per sector, 2010 Sector Laag Hoger 18 Landbouw, bosbouw en visserij 92% 8% Delfstoffen 43% 40% Industrie 80% 20% Energievoorziening 64% 35% Waterbedrijven en afvalbeheer 74% 26% Bouwnijverheid 89% 11% Handel 87% 13% Vervoer en opslag 85% 15% Horeca 92% 8% Informatie en communicatie 46% 54% Financiële dienstverlening 51% 49% Verhuur en handel van onroerend goed 64% 36% Specialistische zakelijke diensten 50% 50% Verhuur en overige zakelijke diensten 83% 17% Openbaar bestuur en overheidsdiensten 57% 43% Onderwijs 26% 74% Gezondheids- en welzijnszorg 68% 32% Cultuur, sport en recreatie 71% 29% Overige dienstverlening 65% 35% Totaal 29% 71% Bron: CBS Statline, Banen en Lonen, Onderwijsniveau (2014). 18 Deze categorie bestaat uit banen voor werknemers met een HBO- of WO-opleidingsniveau. DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 81

93 DEN HAAG 'INTERNATIONALE STAD VAN VREDE EN RECHT' 82