Foto voorzijde Offshore installatieschip Aeolus aan het werk bij het Gemini-project.

Transcriptie

1 Jaarverslag 2016

2 Foto voorzijde Offshore installatieschip Aeolus aan het werk bij het Gemini-project.

3 Inhoud Kengetallen / 4 Van Oord in het kort * / 6 Onze omgeving * / 9 Organisatie * / 66 - Samenstelling Executive Board en activiteiten / 66 - Management Committee / 68 - Onze vloot in 2016 / 71 - Onze mensen / 72 Voorwoord van de CEO * / 10 Corporate Governance * / 78 Verslag van de Raad van Commissarissen / 12 Risicobeheersing * / 82 Verslag van de Executive Board * / 18 - Financiële positie / 19 - Marktontwikkelingen in 2016 / 19 - Herijkte strategie / 20 - Investeringen en desinvesteringen / 21 - OESO-richtlijnen / 22 - Acquisities en deelnemingen / 22 - Deelnemingen in windparken / 22 - Vooruitzichten / 23 Bedrijfsactiviteiten * / 24 - Baggeren / 25 - Offshore olie & gas / 42 - Offshore Wind Projects / 46 - Dravo S.A. / 49 - Wicks / 49 Onze medewerkers * / 50 - Vooruitzien / 50 - Aanpassen en mee bewegen / 51 - Diversiteit is een kans / 51 - Medezeggenschap / 51 - Aantrekkelijke werkgever / 52 - Integriteit / 52 - Zes op, vier af / 52 - Veiligheid / 52 - Certificeringen / 54 Over dit verslag * / 86 Jaarrekening / 88 - Geconsolideerde balans (vóór winstbestemming) / 89 - Geconsolideerde winst-en-verliesrekening / 90 - Geconsolideerd kasstroomoverzicht / 91 - Toelichting op de geconsolideerde jaarrekening / 92 - Toelichting op de geconsolideerde balans / 97 - Toelichting op de geconsolideerde winst-en-verliesrekening / Vennootschappelijke balans (vóór winstbestemming) / Vennootschappelijke winst-en-verliesrekening / Toelichting op de vennootschappelijke balans / 110 Overige gegevens / Controleverklaring van de onafhankelijke accountant / Assurance-rapport van de onafhankelijke accountant / 115 Begrippenlijst / 117 Duurzaamheid * / 58 - Aansluiten bij de V.N. Sustainable Development Goals / 59 - Sustainability Advisory Board / 59 - Onderdeel bedrijfsvoering / 59 - Zijn onze stakeholders het met ons eens? / 61 - Grip op de keten / 64 - Duurzaam recyclen van schepen / 64 - Dilemma s / 64 - Ketenverantwoordelijkheid / 65 - Sponsoring, afgestemd op de samenleving / 65 * Secties gemarkeerd met een * zijn onderdeel van het bestuursverslag zoals gedefinieerd in het Burgerlijk Wetboek 3

4 Kengetallen (alle bedragen x EUR ) Netto-omzet EBITDA ** Afschrijvingen EBIT ** Netto resultaat Totaal eigen en vreemd vermogen Eigen vermogen Langlopende leningen Liquide middelen Netto schuld Orderportefeuille Kasstroom uit operationele activiteiten Kasstroom uit investeringsactiviteiten Kasstroom uit financieringsactiviteiten Netto kasstroom Verschuldigd dividend Rendement op totaal vermogen ** 5,4% 9,5% 7,1% 8,0% 6,0% Rendement op eigen vermogen ** 10,0% 20,1% 15,6% 18,5% 15,1% EBITDA/netto-omzet 19,4% 15,8% 14,8% 19,4% 15,8% Nettowinst/netto-omzet 5,3% 6,6% 5,6% 7,9% 5,9% Eigen vermogen/totaal vermogen 33,3% 32,2% 34,3% 33,0% 27,9% Aantal medewerkers in FTE per 31 december Man/vrouw-ratio (%) * 85/15 86/14 86/14 86/14 89/11 Aantal nationaliteiten werkzaam bij Van Oord Aantal deelnemers aan trainingen Ziekteverzuim (in % van de NL loonlijst) * 3,8 3,3 2,9 2,8 3,0 Ongevalsfrequentie in LTIFR * 0,20 0,22 0,40 0,48 0,70 CO 2 -footprint (ton) * Energie-efficiëntieverbetering van de vloot t.o.v ,3% 6,2% 5,1% 4,2% 2,7% (cumulatief) CO 2 -prestatieladder (trede) * zie algemene begrippenlijst ** zie financiële begrippenlijst 4

5 De installatie van een blad van een windturbine Offshore installatieschip Aeolus installeerde in totaal 150 monopiles en turbines in het Gemini-project 5

6 Van Oord in het kort Van Oord is een toonaangevende, wereldwijd werkzame aannemer van bagger-, waterbouw- en offshoreprojecten (olie, gas en wind) Mensen bij Van Oord (in FTE) ,20 0,22 Veiligheid (Lost Time Injury Frequency Rate) Historie Sinds 1868 Van Oord heeft een rijke waterbouwgeschiedenis. De wortels van de waterbouw liggen in Nederland en familiebedrijf Van Oord groeide uit tot een van de grootste waterbouwers ter wereld. Ons ondernemerschap is verankerd in de eeuwenlange strijd van Nederland tegen het water. Deze unieke eigenschap is diep in ons bedrijf geworteld en maakt ons de beste partner voor onze opdrachtgevers. Wat we doen In miljoenen euro s Baggeren Offshore olie & gas Offshore wind Market drivers Eigendomsverhoudingen MerweOord B.V. 78,5% Veilige en efficiënte installaties voor offshore olie & gas Maritiem transport 100% Cobepa (Nederland) N.V. 10,75% impact Aandeelhouders Van Oord nv ConsOord B.V. 10,75% Klimaatverandering en stijgende zeespiegel Urbanisatie Groei van duurzaam energiegebruik en vermindering van CO 2 -uitstoot 6

7 Visie Missie Onze waarden Visie De groeiende wereldbevolking heeft meer ruimte nodig. De vraag naar energie blijft stijgen en de samenleving heeft behoefte aan een duurzaam energiesysteem. Toenemende wereldhandel vraagt om meer en betere havenfaciliteiten en de klimaatverandering bedreigt kustgebieden. Missie We zijn een toonaangevende internationale onderneming die is gespecialiseerd in bagger-, waterbouw- en offshoreprojecten (olie, gas en wind). We werken nauw samen met onze opdrachtgevers om tot innovatieve, duurzame oplossingen te komen en zo veilig mogelijk te werken. - Maritiem ondernemerschap - Professionalisering en toewijding - Passie en vindingrijkheid - Integriteit, openheid, respect en teamgeest - Zorg voor de mens Financieel In miljoenen euro s Netto omzet Netto resultaat Van Oord Wereldwijd Europa Hoofdvestiging Rotterdam, Nederland 47 Vestigingen wereldwijd Azerbeidzjan Baku België Zele Cyprus Nicosia Duitsland Bremen Frankrijk Le Blanc-Mesnil Cédex Gibraltar Italië Amelia Kazachstan Aktau Letland Riga Nederland Gorinchem Nederland Rotterdam Noorwegen Bergen Oekraïne Odessa Portugal Lissabon Roemenië Constanta Rusland Moskou Rusland St. Petersburg Spanje Madrid Turkmenistan - Ashgabat Verenigd Koninkrijk Small Dole Amerika Bahama s Nassau Brazilië Rio de Janeiro Canada Calgary Canada Ontario Curaçao Willemstad Mexico Mexico City Panama Panama Verenigde Staten Houston Afrika Angola Luanda Mozambique Maputo Nigeria Ikeja-Lagos Midden-Oosten & West Azië Bahrein Manama India Mumbai Qatar Doha Verenigde Arabische Emiraten Dubai Azië & Australië Australië Brisbane Australië Perth China Shanghai Filippijnen- Manilla Hongkong Indonesië Jakarta Korea Busan Maleisië Kuala Lumpur Singapore Taiwan Keelung City Thailand Bangkok Vietnam Hanoi 7

8 Orderportefeuille Onze mensen Aantal nationaliteiten werkzaam bij Van Oord Orderportefeuille Aandeel 86 Aandeel Bezettingsgraad Baggeren Offshore olie & gas Offshore wind in weken Sleephopperzuigers Cutterzuigers Valpijpschepen Offshore wind materieel pagina 26 Zeesluis IJmuiden, Nederland Hoogtepunt 30 Prorva, Kazachstan Onze projecten Malé, Malediven Kaohsiung, Taiwan Moín, Costa Rica werkten wij in 36 landen 170 projecten wereldwijd U-boat, Noorwegen Gemini Windpark, Nederland 8

9 Onze omgeving Waardecreatie in de keten Continuïteit en rendement Langdurige relaties en tijdige betalingen Aandeelhouders MerweOord B.V. Cobepa N.V. ConsOord B.V. Projecten & Marine ingenuity Waterveiligheid, bereikbaarheid, ruimte en energie Toeleveranciers en onderaannemers Van Oord Opdrachtgevers Eindgebruikers Medewerkers Samenleving Aantrekkelijk werkgeverschap en veiligheid Sustainable development goals Van Oord bedrijfsmodel Tendering/ engineering/ procurement Uitvoering Onderhoud Project Office Ondersteunende processen Engineering & Estimating, Ship Management Department, Survey Waardecreatie Personnel & Organisation, Communication & Markets, QHSE Finance & Control, Treasury, Information Technology, Legal & Contracts, Facility Services 9

10 Voorwoord van de CEO Gemini Offshore Windpark Navigeren door uitdagende tijden Na twee jaren van explosieve groei kenmerkt 2016 zich als een jaar met krimpende omzet en dalende winst voor onze onderneming. Ook was dit het jaar waarin de bouwwerkzaamheden voor het succesvolle Geminiproject werden afgerond en Offshore wind doorbrak naar een toekomst zonder subsidies. Wij leven in een wereld van vola tiliteit, onzekerheid, complexiteit en dubbel zinnigheid. Dit vereist een flexibele organisatie, met scherp aanpassingsvermogen. In 2016 werd een omzet van EUR miljoen (2015: EUR miljoen) gerealiseerd en een nettoresultaat van EUR 90 miljoen (2015: EUR 169 miljoen). Door verslechterende marktomstandigheden in onze baggeractiviteiten en offshore olie- en gasactiviteiten staan omzet en marges onder druk. De oorzaken hiervan zijn divers: de afronding van grote projecten, de lage olieprijs, afnemende groei van de wereldhandel en overcapaciteit van bagger- en offshore materieel. De maritieme sector bevindt zich in 2016 in lastige marktomstandigheden. Het orderboek is in 2016 fors gestegen. Door grote opdrachten zoals Norther, Borssele III & IV en het Marginal da Corimba project in Angola, die wij met name in de laatste maand van het jaar hebben verkregen, is ons orderboek afgesloten met EUR miljoen (2015: EUR miljoen). 10

11 Een groot gedeelte van deze projecten zal pas in 2018, 2019 en 2020 worden uitgevoerd. Het jaar werd afgesloten met een nettoschuld van 79 miljoen (2015: EUR 68 miljoen). Deze bestond uit de langlopende schulden van EUR 359 miljoen (tegen ingedekte koers) min de liquide middelen van EUR 280 miljoen. Daarmee bedroeg de solvabiliteit van ,3% (2015: 32,2%). Wij zijn tevreden over onze financiële positie eind Wind Voor Offshore Wind Projects was 2016 een bijzonder jaar. Met de succesvolle oplevering van het Gemini Offshore Windpark in het najaar van 2016 is een totaal vermogen van 600 MW aan de Nederlandse groene energieproductie toegevoegd. Wij zijn voor 10% aandeelhouder in dit windpark. Dit grootste project ooit uit de geschiedenis van Van Oord is op succesvolle wijze uitgevoerd. Opnieuw hebben wij bewezen dat we grote complexe offshore windprojecten op tijd, binnen budget en naar tevredenheid van klanten kunnen opleveren. Ook is 2016 een doorbraakjaar geworden voor de kostprijs voor offshore wind projecten. Het prijsniveau (LCOE, Levelized Costs of Energy) waarmee Van Oord in combinatie met Eneco, Shell en Mitsubishi, de tender Borssele III & IV heeft gewonnen is een doorbraak. Offshore wind zal als gevolg van deze lage kosten een steeds belangrijkere rol gaan spelen in een toekomstige CO 2 -arme energiemix in Noordwest-Europa. Wij zijn er trots op dat wij hier een belangrijke rol in spelen. divisie. Wereldwijd kromp ons personeelsbestand in 2016 naar mensen (personeelsbestand in 2015: mensen). Investeringen Vlootvernieuwing blijft een van onze belangrijkste strategische pijlers. Ook in 2016 hebben we weer fors geïnvesteerd in nieuw materieel. Er kwamen twee nieuwe cutterszuigers in de vaart, de Mangystau en Biesbosch, en een kleine sleephopperzuiger met de naam Costa Verde. Op dit moment bouwen we in China een nieuw innovatief valpijpschip, de Bravenes, dat in 2018 in de vaart komt. In Spanje zijn twee nieuwe middenklasse sleephopperzuigers in aanbouw. De Vox Amalia en Vox Alexia zullen eind 2017 en begin 2018 in de vaart komen. Ook blijven wij desinvesteren in oudere schepen die niet meer economisch rendabel zijn. Strategie Wij hebben in 2016 een review gedaan van onze activiteiten. De strategie is gebaseerd op de drie hoofdactiviteiten: baggeren, offshore olie en gas en offshore wind. Door deze drie activiteiten zijn we minder kwetsbaar als het tegenzit in één of twee van deze activiteiten. We zijn niet voornemens af te wijken van deze strategie. De energietransitie bevestigt onze keuze voor versterking van de divisie Offshore Wind Projects. Vooruitblik Veiligheid Wij houden vast aan een proactieve veiligheidscultuur. Dankzij ons veiligheidsprogramma say YES to safety kennen mede werkers, en in veel gevallen ook onze onderaannemers en toeleveranciers, onze ambitie op het gebied van veiligheid. Het programma heeft als doel het veiligheidsbesef en gedrag van mensen te beïnvloeden en te stimuleren naar een proactief niveau. In 2016 vonden minder ongevallen plaats met verzuim en werd de dalende trend in onze ongevallenstatistieken voortgezet. Interne organisatie De moeilijke marktomstandigheden bij baggeren en offshore olie en gas zullen naar verwachting in 2017 aanhouden. We verwachten een verdere daling van omzet en resultaat. Waar nodig blijven wij de organisatie hierop aanpassen. Wel verwachten we herstel van omzet in 2018, met name door onze windactiviteiten. Onze snel veranderende omgeving kenmerkt zich door een grote mate van volatiliteit, onzekerheid, complexiteit en dubbelzinnigheid. Dit vereist een flexibele organisatie met sterk aanpassings - vermogen. Competente mensen spelen hierin een cruciale rol. Wij hebben er vertrouwen in dat wij met onze strategie en ons gekwalificeerde team van mensen ook succesvol door deze uitdagende tijden zullen navigeren. In 2016 werden belangrijke stappen gezet binnen onze organisatie. Arjan van de Kerk nam na een dienstverband van 18 jaar afscheid als CFO in verband met pensionering. Binnen de Executive Board werd hij opgevolgd door Jolanda Poots-Bijl. Onze windactiviteiten zijn hard gegroeid; in de zomer bereikten we overeenstemming over de overname van de offshore activiteiten van Bilfinger Marine & Offshore in Hamburg. Met deze windorganisatie kunnen wij ons meer richten op de Duitse markt. De groei bij offshore wind en de verslechterende marktomstandigheden in olie en gas hadden tot gevolg dat een fors aantal medewerkers werd overgeplaatst naar de wind- Pieter van Oord, CEO 14 april

12 Verslag van de Raad van Commissarissen Landaanwinningsproject in Kaohsiung, Taiwan 2016 was een jaar met twee gezichten De Raad van Commissarissen ziet toe op de ontwikkeling en de uitvoering van de strategie en het beleid van Van Oord, in het bijzonder de rol daarin van de Executive Board. Dit toezicht vindt plaats zoals is afgesproken binnen het bestuursmodel van Van Oord en conform de principes van corporate governance. Voor de korte termijn ziet de Raad van Commissarissen moeilijke marktomstandig heden bij baggeren en offshore olie & gas. Algemene terugblik Voor Van Oord was 2016 een jaar met twee gezichten. Enerzijds is er succes geboekt bij de offshore windactiviteiten. Het offshore windpark Gemini, waarmee grote financiële en operationele risico s gemoeid waren, is in meerdere opzichten een succes: alle 150 offshore windmolens met bijbehorende infra structuur zijn opgeleverd vóór de geplande datum, en door bij de uitvoering van dit project strak zicht te houden op de veiligheid, hebben zich geen persoonlijke ongelukken voorgedaan. 12

13 Anderzijds heeft de lage olieprijs grote invloed op de resul taten van Van Oord. Dit zijn redenen om de organisatie af te slanken. Van Oord heeft een deel van de organisatie op flexibele wijze ingericht, waardoor deze schokken gemakkelijker op te vangen zijn. Acquisitie Offshore wind laat al enkele jaren positieve resultaten zien. Van Oord is vroeg actief geworden met kennisontwikkeling en investeringen en kan zich daardoor goed positioneren in deze markt. De Raad heeft de acquisitie goedgekeurd van het Duitse bedrijf Bilfinger Offshore. Hiermee heeft Van Oord een speler aan boord gehaald die veel kennis en contacten heeft in de Duitse markt. Dit past in de herijkte strategie om meer op windenergie te koersen en het draagt bij aan de groei van Van Oord in deze sector. Als Raad worden wij in een vroeg stadium geïnformeerd over voorgenomen acquisities en wegen we strategische en financiële risico s af alvorens een acquisitie goed te keuren. Risicobeheersing Wij zijn direct betrokken bij het beheersen van operationele risico s. Deze schuilen voornamelijk in de inschrijving op projecten. Inschattingen van zaken die in de praktijk anders uitpakken kunnen tot flinke tegenvallers leiden. Om dit risico te mitigeren, wordt onder meer voor de inschrijving de afdeling Project Office ingeschakeld, die bestaat uit ervaren medewerkers die met name bij de voorbereiding betrokken zijn. Ook wordt er bij grote projecten een Monte Carlo-risicoanalyse gemaakt, op basis waarvan risicokansen al dan niet worden goedgekeurd. Informatievoorziening Elk kwartaal krijgen wij een overzicht van de resultaatontwikkeling en wordt een schatting van het jaarresultaat gemaakt. Daardoor zijn wij vroegtijdig op de hoogte van ontwikkelingen. Daarnaast informeren wij ons door gesprekken met de leden van de Executive Board, de area-directeuren en de stafdirecteuren. Projectbezoek vinden wij belangrijk om inzicht te krijgen in de dagelijkse werkpraktijk en de uitdagingen die daarmee gepaard gaan. In 2016 zijn we op werkbezoek geweest bij het project Prorva in Kazachstan om een beeld te krijgen van de moeilijke omstandigheden ter plaatse, en bij de werf in Bilbao waar Van Oord twee nieuwe middelgrote sleephopperzuigers bouwt. Vertegenwoordigend overleg De Raad hecht grote waarde aan het goed functioneren van de medezeggenschap bij Van Oord. Om op de hoogte te blijven van de activiteiten van de ondernemingsraad, hebben zowel de heer N. Hoek als de heer K. Damen vergaderingen van de ondernemingsraad bijgewoond. Auditcommissie De Auditcommissie houdt namens de Raad van Commissarissen toezicht op de financiën en de risico s. De Auditcommissie, die bestaat uit de heer J. van der Ven, de heer J. Laurent Josi en de heer N. Hoek, vergadert separaat. De jaarlijks terugkerende gesprekspunten: - voorstel ter controle van de onderneming door de accountant en de accountantsrapporten - kwartaal- en jaarresultaten - compliance - instructie voor het jaarplan - ontwikkeling van het werkkapitaal en de netto schuld - risicomanagement Specifieke thema s over 2016: - organisatie van de interne projectreviews - equitydeelname in projecten - financiële risico s van onderhoudskosten op de lange termijn - openstaande claims - overeenkomsten met agentschappen - reductie van het algehele kostenniveau - toekomstige financieringsstructuur Remuneratie Op voorstel van twee leden van de Raad, voorzitter C. van den Driest en raadslid Jac.G. van Oord, wordt tijdens de Algemene Vergadering van Aandeelhouders jaarlijks het remuneratiebeleid vastgesteld. De beloning van de leden van de Executive Board en van het management dat rapporteert aan de Executive Board, toetsen wij aan de beloning van bestuursleden bij vergelijkbare bedrijven. De remuneratie van de Executive Board bestaat uit een vaste en een variabele beloningscomponent. De vaste component volgt de algemene trend van bedrijven in de sector. De variabele beloning is afhankelijk van de gemeenschappelijke prestaties op de doelstellingen van de Executive Board op het gebied van de financiële resultaten, de resultaten van het veiligheidsbeleid, het aantal orders dat is verworven en de herijking van de strategie voor baggeren, offshore olie & gas en offshore wind. Ook zijn er nog individuele doel stellingen van de Executive Boardleden. Review grote projecten Bij grote projecten met een omvang van EUR 50 miljoen of meer wordt een kleine commissie uit de Raad, bestaande uit de voorzitter C. van den Driest en Jac.G. van Oord, geraadpleegd voor overleg met leden van de Executive Board. Dan wordt het risicoprofiel van deze projecten besproken. In 2016 is dit 25 keer gebeurd. 13

14 Duurzaamheid Veiligheid Veiligheid behoort tot onze toezichtstaken en is in elke vergadering een agendapunt. Het veiligheidsprogramma say YES to safety is niet alleen gericht op medewerkers, maar op iedereen die voor Van Oord werkt, ook onderaannemers en partners. Op dit gebied zijn uitstekende resul taten geboekt; veilig werken dringt steeds dieper door in de cultuur van Van Oord. Milieu Op het gebied van milieu heeft Van Oord grote verantwoordelijkheden. Er zijn stappen gezet om in 2017 over milieuincidenten, zoals bijvoorbeeld het morsen van olie op zee, op dezelfde wijze te gaan rappor teren als over de financiële resultaten. Ook is het besluit genomen om in 2017 de luchtvervuiling terug te dringen door schonere brandstof te gaan gebruiken. Van Oord is in bepaalde gebieden overgestapt op marine diesel, die schoner is dan zware stookolie, en onderzoekt het gebruik van LNG en biobrandstoffen voor de toekomst. Verantwoordelijkheden Van Oord opereert regelmatig in een spanningsveld van belangen, bijvoorbeeld bij keuzes van een overheid voor economische groei die gevolgen kunnen hebben voor de omgeving. Zo kreeg Van Oord in de periode twee opdrachten om de haven in het Braziliaanse Suape uit te breiden. In 2015 en 2016 werd hierover kritiek op Van Oord geuit. Hoewel havenontwikkelingen zoals in Suape een verantwoordelijkheid zijn van betrokken overheden en de havenautoriteit, is de Raad van mening dat Van Oord zo zorgvuldig mogelijk de opdracht moet uitvoeren. Van Oord rapporteert bij projecten uitvoerig over de effecten van de werkzaamheden en neemt maatregelen om gevolgen voor de omgeving zo beperkt mogelijk te houden. Successieplanning De continuïteit van de Executive Board en de Raad van Commissarissen heeft onze aandacht. Met de intensieve begeleiding door de Executive Board van het Management Committee zorgt Van Oord dat er een nieuwe generatie capabele bestuurders wordt klaargestoomd om aan te treden, zodra leden van de Executive Board afscheid nemen. In de Raad van Commissarissen is de continuïteit in 2016 extra geborgd door de toetreding van een zesde commissaris, de heer N. Hoek. Onafhankelijkheid en tegengesteld belang Namens MerweOord hebben drie commissarissen zitting in de Raad. Het betreft de voorzitter, de heer C. van den Driest, en de heren Jac.G. van Oord en H. van der Ven. De heer J. Laurent Josi heeft zitting in de Raad namens Cobepa. De heer K. Damen en N. Hoek zijn benoemd op grond van het versterkte aanbevelingsrecht dat aan de ondernemingsraad toekomt. De Raad is zodanig samengesteld dat de leden ten opzichte van elkaar, de Executive Board en welk deelbelang dan ook onafhankelijk en kritisch kunnen opereren. De Raad is zich bewust van het spanningsveld rondom de belangen en handelt hierin weloverwogen. De heer K. Damen is directievoorzitter van Damen Shipyards Group en is benoemd vanwege zijn grote kennis van de scheepsbouw. Van Oord koppelt de orders voor te Projectteam Kaohsiung in Taiwan 14

15 bouwen schepen los van de zitting van de heer K. Damen in de Raad van Commissarissen. De heer K. Damen neemt niet deel aan de beraadslaging en besluitvorming zodra er sprake kan zijn van belangenverstrengeling. Dit is in 2016 niet voorgevallen. Interne organisatie en evaluatie Gewijzigde samenstelling Raad van Commissarissen De samenstelling van de Raad van Commissarissen is in 2016 veranderd. Bij de evaluatie in 2014 van het functioneren van de Raad van Commissarissen onder leiding van prof. J. van Manen was de conclusie dat de Raad goed functioneerde, maar dat de samenstelling te eenzijdig was. Om te zorgen voor meer evenwicht, hebben wij tijdens de Algemene Vergadering van Aandeelhouders in april 2016 de heer N. Hoek voorgedragen. Hij is benoemd op grond van het versterkte aanbevelingsrecht van de ondernemingsraad. De heer N. Hoek is onder andere werkzaam geweest in de olie- en gasindustrie en de financiële dienstverlening. Met zijn kennis hiervan verwachten we dat hij een grote bijdrage kan leveren aan de onderneming. Van de heren K. Damen, J. Laurent Josi en H. van der Ven verliepen de benoemingstermijnen in Allen waren beschikbaar voor herbenoeming en dit is tijdens de Algemene Vergadering van Aandeelhouders geformaliseerd. Gewijzigde samenstelling Executive Board Een van onze voornaamste taken is zorgdragen voor een goed functionerende Executive Board. Ook de samenstelling hiervan is in 2016 veranderd. De Chief Financial Officer (CFO), de heer A. van de Kerk, is eind 2016 met pensioen gegaan. Wij danken hem voor zijn inzet en bijdrage de afgelopen achttien jaar dat hij voor Van Oord werkte. Verheugd zijn wij over de benoeming van mevrouw M.J. Poots-Bijl als zijn opvolger. Wij zijn groot voorstander van meer vrouwen in het management, en bestuursleden van topkwaliteit aanstellen heeft onze hoogste prioriteit. Met de benoeming van mevrouw M.J. Poots-Bijl als CFO is aan beide voldaan. De Executive Board bestaat nu uit de vier statutaire directeuren de heer P. (Pieter) van Oord, mevrouw M.J. (Jolanda) Poots-Bijl, de heer P.W. (Paul) Verheul en de heer C.A. (Niels) de Bruijn. Diversiteit In de Raad van Commissarissen en in de Executive Board streven we naar een man-vrouwverhouding die overeenkomt met de maatschappelijke verwachtingen rond diversiteit in raden van bestuur en raden van toezicht. Hoewel vrouwelijk toptalent in het werkterrein van Van Oord niet overvloedig aanwezig is, stellen we met genoegen vast dat meer vrouwen hun weg naar managementfuncties binnen Van Oord weten te vinden. Vergaderfrequentie In 2016 hebben we zeven keer vergaderd. Enkele keren uitgezonderd waren alle commissarissen bij deze vergaderingen aanwezig. Goedkeuring jaarrekening De jaarrekening is door Ernst & Young Accountants LLP gecontroleerd en voorzien van een goedkeurende controleverklaring. De Raad van Commissarissen heeft de bevindingen van de accountant besproken en heeft de jaarrekening medeondertekend en het bestuursverslag over 2016 goedgekeurd. Wij stellen de Algemene Vergadering van Aandeelhouders voor om de jaarrekening over 2016 vast te stellen en een dividend uit te keren van EUR 39 miljoen. Aan dit verslag is een Assurance-rapport over een aantal indicatoren van de GRI-index toegevoegd. Dank aan alle medewerkers 2016 was een veelbewogen jaar. Het succes en de veerkracht van Van Oord zijn voor een belangrijk deel te danken aan de inzet van onze medewerkers. Elke dag opnieuw werken zij met grote betrokkenheid, kennis van zaken en samenwerkingsgeest aan onze projecten. Wij waarderen hun inzet en spreken dan ook onze grote dank hiervoor uit. Rotterdam, 14 april 2017 Namens de Raad van Commissarissen, Carel van den Driest, voorzitter 15

16 Samenstelling van de Raad van Commissarissen Drs. C.J. van den Driest (1947), voorzitter Nationaliteit: Nederlands Achtergrond: Voorzitter van de Raad van Bestuur van Royal Vopak N.V. ( ) Commissariaten: Anthony Veder Group N.V., Teslin Capital Management B.V., Koninklijke Vopak N.V. Drs. J.M.M. van der Ven (1953), lid Nationaliteit: Nederlands Achtergrond: Executive Director van MerweOord B.V. Commissariaten: Acta Marine, Rhoon Pendrecht & Cortgene, Vostermans B.V., Witteveen+Bos Ing. Jac.G. van Oord (1946), lid Nationaliteit: Nederlands Achtergrond: Voorzitter van de Executive Board van Van Oord N.V. ( ), voorzitter van de Bestuursraad van MerweOord B.V. Commissariaten: Van Leeuwen Buizen Groep B.V. Ing. K. Damen (1944), lid Nationaliteit: Nederlands Achtergrond: Voorzitter van Damen Shipyards Group J.M.J.A.P. Laurent Josi (1964), lid Nationaliteit: Belgisch Achtergrond: Managing Director van Cobepa (Nederland) N.V. Commissariaten: International SOS, JF Hillebrand, Carmeuse en Bank Degroof Drs. N.W. Hoek (1956), lid Nationaliteit: Nederlands Achtergrond: Lid Raad van Bestuur (vanaf 1997) en CEO Delta Lloyd ( ), Oprichter Brandaris Capital Commissariaten: ARCADIS en Anthony Veder Rederijzaken B.V. Rooster van aftreden van Raad van Commissarissen Het rooster van aftreden ziet er voor de komende jaren als volgt uit: Jaar van eerste aanstelling Einddatum huidige termijn C.J. van den Driest Jac.G. van Oord J.M.J.A.P. Laurent Josi J.M.M. van der Ven K. Damen N.W. Hoek

17 Werken aan de grootste zeesluis ter wereld Sinds 2016 wordt met divers materieel gewerkt aan de nieuwe zeesluis van IJmuiden 17

18 Verslag van de Executive Board Paul Verheul, Jolanda Poots-Bijl, Niels de Bruijn, Pieter van Oord Onzekere markt vraagt om herijking strategie Na het uitzonderlijk goede jaar 2015 zagen we aankomen dat we 2016 met lagere cijfers zouden gaan afsluiten. Dat is inderdaad gebeurd. De omzetdaling betrof al onze bedrijfsactiviteiten en was in belangrijke mate het gevolg van de afronding van omvangrijke projecten. De omzet liep terug naar EUR 1,71 miljard (2015: EUR 2,58 miljard) en het netto resultaat daalde naar EUR 90 miljoen (2015: EUR 169 miljoen). Bij het baggeren bedroeg de omzet in 2016 EUR miljoen (2015: EUR miljoen), waarbij de daling vooral de area s Europe en Middle East & West Asia (Suezkanaal) betrof. In Offshore olie & gas werden de slechte marktomstandigheden goed voelbaar en bedroeg de omzet EUR 130 miljoen, fors lager dan in 2015 (EUR 242 miljoen). De omzet van Offshore Wind Projects bedroeg EUR 394 miljoen, vergeleken met EUR 715 miljoen in Deze daling betreft voornamelijk het windproject Gemini dat in 2015 in volle uitvoering was en in 2016 werd afgerond. 18

19 Resultaten bleven op redelijk niveau De daling van het nettoresultaat naar EUR 90 miljoen werd vooral gedreven door het lagere bedrijfsresultaat (EBITDA). Dit bedroeg in 2016 EUR 333 miljoen, tegen EUR 406 miljoen in De daling betrof overwegend de dekkings resultaten op overhead en materieel, die aanzienlijk slechter waren dan in In dat jaar lag ons activiteitenniveau op recordhoogte, en daarmee ook deze dekkingen. Daar tegenover staat dat de projectresultaten in 2016 op een aanvaardbaar niveau lagen, vergelijkbaar met het niveau van Dit levert een gemengd beeld op. Projecten die doorliepen uit 2015 en eerdere jaren, zorgden nog voor (sterk) positieve resultaten. Bij projecten die we meer recent hebben aangenomen, ontstond gaandeweg in 2016 meer druk op de resultaten. Het resultaat 2016 bevat ook een bijzondere waardevermindering van EUR 17 miljoen met betrekking tot de pijpen legger Stingray, die actief is in de divisie Offshore olie & gas. Deze waardevermindering reflecteert de bijgestelde verwachtingen over de bezetting van dit schip over haar volledige levensduur. Bezettingsgraad van de vloot De bezetting van de hopperzuigers bedroeg 34 (2015: 37), die van de cutterzuigers bedroeg 18 (2015: 39) en de valpijp schepen 36 (2015: 38) en offshore windmaterieel 21 (2015: 23). Financiële positie Van Oord is een gezond bedrijf en beschikt over een solide financiële positie. Ons eigen vermogen bedraagt EUR 905 miljoen per jaareinde 2016, vergeleken met EUR 902 miljoen eind Onze solvabiliteit (het percentage eigen vermogen van het totaalvermogen) bedraagt 33,3% (2015: 32,2%). De nettoschuld bedraagt EUR 79 miljoen en is daarmee licht hoger dan de positie eind Deze positie maakt dat we ruimschoots binnen het niveau van onze bestaande (krediet)faciliteiten blijven. De kasstroom uit operationele activiteiten bedroeg EUR 308 miljoen, vergeleken met EUR 496 miljoen in De daling hing samen met het lagere bedrijfsresultaat, zoals hiervoor beschreven. Daarnaast was in 2015 sprake van een hogere cash inflow inzake werkkapitaal. De kasstroom uit investeringsactiviteiten lag in 2016 met EUR -232 miljoen hoger dan in 2015 (EUR -191 miljoen), in lijn met ons (langjarig) investeringsprogramma. De kasstroom uit financierings activiteiten (2016: EUR -114 miljoen) lag vrijwel op hetzelfde niveau als in 2015 (EUR -119 miljoen). De totale netto kasstroom 2016 kwam uit op EUR -38 miljoen (2015: EUR 186 miljoen). Marktontwikkelingen in 2016 De wereldeconomie is volatiel, onzeker, complex en dubbel zinnig. De groei van het mondiale bruto product blijft de komende jaren achter, en de groei van de wereldhandel is lager dan vóór de financiële crisis. Naar verwachting komt die voorlopig niet meer terug op het oude niveau. De baggermarkt zit in lastig vaarwater, omdat klanten de rem zetten op projectinvesteringen en omdat er overcapaciteit is in de markt. De olie- en gasindustrie heeft nog steeds te lijden onder de lage energieprijzen, waardoor investeringen in met name offshore installaties op een laag pitje staan. Anderzijds heeft de markt voor offshore windinstallaties in 2016 een definitieve doorbraak bereikt, mede dankzij ambitieuze en concrete plannen van overheden voor de energietransitie. Daardoor is de kostprijs voor het aanleggen van buitengaatse windparken sterk afgenomen. De installaties zijn ook groter en krachtiger geworden en worden steeds vaker in dieper water aangelegd. Dat betekent dat er hoge eisen worden gesteld aan de ontwerpers en bouwers van offshore windparken. De offshore windmarkt heeft zich in korte tijd ontwikkeld tot een volwassen markt. Kenmerkend voor een dergelijke markt is dat er steeds meer aanbieders verschijnen.! Samen voor een snellere energietransitie Van Oord heeft samen met Eneco, Shell, Siemens en het Havenbedrijf Rotterdam het initiatief genomen voor de TransitieCoalitie. Hierbij hebben zich nog zo n vijftig partijen aangesloten. Gezamenlijk willen we een oproep aan de overheid doen om hoge prioriteit te geven aan de versnelling van de energietransitie, zodat we de klimaatdoelen van Parijs voor 2030 halen. Daarvoor willen we dat het komende kabinet een klimaatwet in het leven roept. Een minister voor economie, klimaat en energie moet zorgen voor samenhang in het beleid. Ook pleiten we voor een onafhankelijke klimaatautoriteit die de partijen verbindt en aanspreekt op een voortvarende en consistente uitvoering en die de afspraken voor de lange termijn borgt. Daarnaast moet een nationale investeringsbank investeringen in verdere innovatie en grote energieprojecten mogelijk maken. 19

20 Gelukkig zien we nog steeds een groeiende vraag naar totaaloplossingen, die onze opdrachtgevers in de markt zetten in de vorm van EPC-contracten (Engineering Procurement Construction). Goed keten management, de integratie van disciplines en sterk projectmanagement zijn daarbij onontbeerlijk. Precies waar Van Oord sterk in is. Orderportefeuille is toegenomen Het is gebleken dat de keuze die wij enkele jaren geleden hebben gemaakt om ons te richten op de offshore windmarkt een goede is geweest. De groei van onze order portefeuille naar EUR 3,271 miljard (2015 EUR 2,349 miljard) in 2016 is vooral te danken aan offshore windprojecten zoals Borssele III & IV (Nederland), Norther (België) en enkele grote landaanwinningsprojecten zoals het Marginal da Corimba project in Angola. Hierdoor vangen wij voor een deel de lagere omzet op in de bagger- en offshore-segmenten. In 2016 namen we voor een bedrag van EUR miljoen nieuwe projecten aan. In 2015 was dit beduidend minder, namelijk EUR miljoen. Omdat we een groot deel van de nieuw verworven projecten pas in 2018 of later uitvoeren, zullen we de resultaten niet op korte termijn terugzien. Grootste verworven projecten van Offshore windparken Borssele III & IV, Nederland - Norther Offshore windfarm, België - Baggerwerkzaamheden Fehmarnbelttunnel tussen Duitsland en Denemarken - Versterking van de Houtribdijk tussen Enkhuizen en Lelystad, Nederland - Baggeren van het Canal de Piaçaguera (fase 2), Brazilië - Vervolgproject van KNPC-project (package 5), Koeweit - Landaanwinningsproject Marginal da Corimba, Angola Herijkte strategie De markt is in beweging. Reden om in het verslagjaar ons strategisch plan voor de periode te herzien. We zetten in op lagere kostprijzen en een groter kostenbewustzijn. Daarnaast koersen we op commerciële scherpte en early contractor involvement. Ten derde ver sterken we de competenties van onze medewerkers. Per bedrijfsactiviteit richten we ons tot 2020 op de volgende doelen: Baggeren: Behouden van onze concurrentie positie in de top 5 van de wereld. We passen ons aan de veranderende marktomstandigheden aan omdat er meer vraag is naar totaaloplossingen en complexe projecten. Daarbij zijn we sterk in slimme oplossingen: Marine ingenuity. We handhaven onze positie in de traditionele baggermarkten en onze thuismarkten met het beste materieel en operational excellence, geleid vanuit onze lokale vestigingen. Zo vroeg mogelijk betrokken worden bij projecten biedt kansen. Medewerkers en schepen zetten we zo flexibel mogelijk in. Competitieve schepen zijn daarom vereist. Succesvolle samenwerking in Koeweit 20

21 Offshore olie & gas: Van Oord wil een sterke positie in nichemarkten. We verwachten voorlopig geen marktherstel. Intussen verlagen we de kostprijs door onze valpijpschepen maximaal te benutten. We specialiseren ons in geïntegreerde projecten en EPC-contracten en verhogen ons serviceniveau. We leggen meer nadruk op onze totaaloplossingen voor de nichemarkten Subsea Rock Installation (SRI) en Offshore Pipeline Installation (OPI). produceren tegen een lagere eenheidsprijs, en die minder onderhoud vergen. Moderne schepen verbruiken uiteraard minder brandstof en zodoende halen we ook de doelen om de CO 2 -uitstoot te verlagen. Al met al komt de total cost of ownership van de vloot door onze (des)investeringen lager te liggen. Van Oord heeft in 2016 twee nieuwe cutterzuigers in gebruik genomen: de Mangystau, die we direct konden inzetten op het project Prorva in Kazachstan, en de Biesbosch. In de zomer van 2016 werd de Costa Verde aan onze vloot toegevoegd, een kleine sleephopperzuiger met een beuninhoud van m 3, die ideaal is voor de mediterrane markt, waar vaak in ondiepe of kleine havens wordt gewerkt. De Costa Verde vaart onder Spaanse vlag voor onze dochteronderneming Dravo S.A. Offshore wind: Van Oord groeit met de divisie Offshore Wind Projects. We houden onze focus op Balance of Plant-contracten en richten ons daarnaast op transport- en installatieprojecten. Onze sterke positie in Noordwest-Europa willen we vergroten. We upgraden onze vloot, versterken de organisatie in omvang en kwaliteit, zorgen voor uitstekend toegeruste medewerkers en concentreren ons op innovatie. Ook versterken we onze commerciële prestaties door middel van strategische partnerschappen. Ook is er in 2016 doorgewerkt aan de bouw van schepen waarbij Van Oord zelf deels verantwoordelijk is voor ontwerp en leveren van technologie. Subsea Rock Installation (SRI) schip Bravenes, een nieuw type valpijpschip, wordt in 2017 onder onze regie afgebouwd in Xiamen (China). Naar verwachting kiest de Bravenes in 2018 het ruime sop. De Vox Amalia en de Vox Alexia, twee middelgrote sleephopperzuigers, worden momenteel in Bilbao gebouwd, en worden in 2017 en 2018 in de vaart genomen. Deze nieuwbouwprojecten vormden de hoofdmoot van onze investeringen in Investeringen en desinvesteringen Van Oord heeft in 2016 geïnvesteerd in uitbreiding van de vloot en in vervanging van schepen. We investeren in moderne schepen die efficiënter zijn, dus meer kunnen Van Oord bouwt niet alleen aan de vloot. We moderniseren ook schepen om ze geschikt te maken voor de uitdagingen van de toekomst. Zo werken we aan een upgrade van het installatieschip Svanen zodat het schip monopalen (voor windmolens) van meer dan ton kan installeren. Nieuwe cutterzuiger Biesbosch bij het project Zeesluis IJmuiden Valpijpschip Bravenes op de werf in China 21

22 Daarnaast wordt installatieschip Aeolus uitgebreid met een hefcapaciteit van 900 ton naar ton. De sleephopperzuiger Volvox Terranova, die in 2014 in Surabaya op een zeemijn liep en zwaar werd beschadigd, is in 2016 gerepareerd en tegelijkertijd volledig vernieuwd. Trots zijn we op ons investerings besluit om een nieuw kraanschip met de naam Werkendam te bouwen die op LNG gaat varen, de schone brandstof van de toekomst. In geld uitgedrukt bedroeg het totale investeringsniveau in 2016 EUR 240 miljoen (2015: EUR 207 miljoen). Van een aantal kleine en verouderde schepen hebben we afscheid genomen. Zie pagina 71 voor het vlootoverzicht. OESO-richtlijnen De OESO-richtlijnen geven aan hoe om te gaan met kwesties als ketenverantwoordelijkheid, mensenrechten en milieu. Bij internationale projecten hebben we soms te maken met dergelijke vraagstukken. Als het kan, nemen wij zelf maatregelen. En als de opdrachtgever en de lokale wet- en regelgeving dat toestaan, zoeken we bijvoorbeeld omwonenden op om de effecten van ons werk toe te lichten. Bij landonteigening wordt dat echter lastig. Dit valt onder de verantwoordelijkheid van onze opdrachtgevers en gebeurt onder de plaatselijke voorschriften en procedures. Bijna altijd is het proces van landonteigening al afgerond voordat wij als aannemer in beeld komen. Als het enigszins kan, proberen we invloed op het proces uit te oefenen, maar dit is slechts beperkt mogelijk. Acquisities en deelnemingen Eind juli 2016 hebben we de offshore windactiviteiten van Bilfinger Marine & Offshore Systems GmbH aan ons bedrijf toegevoegd. Bilfinger beschikt over veel kennis over ontwerp, bouw en installatie van funderingen voor offshore windparken. Deze overname vinden wij goed passen in de strategie om onze positie in offshore wind in Noordwest- Europa, met name in Duitsland, te versterken. Bilfinger Offshore heeft ongeveer vijftig medewerkers. Eerder nam Van Oord de voormalige offshore-divisie van Ballast Nedam over. De integratie van de acquisities in offshore wind is in 2016 met succes afgerond en heeft geleid tot een nieuwe organisatiestructuur van de business unit Offshore Wind Projects (OWP). Deelnemingen in windparken Sinds 2014 is Van Oord voor 10% aandeelhouder in het Gemini Offshore Windpark. De overige aandeel houders zijn Northland Power Inc. (60%), Siemens Project Ventures (20%) en HVC (10%). Het totale ingebrachte eigen vermogen van alle partners bedraagt circa EUR 400 miljoen. Ook bij het project Borssele III & IV, waarvoor het contract eind 2016 werd getekend, zal Van Oord als aandeelhouder betrokken zijn. Ondertekening van de offshore wind contracten voor Borssele III & IV 22

23 Vooruitzichten Onze orderportefeuille is in 2016 fors gegroeid. Het positieve effect hiervan op de ondernemingsresultaten zal echter pas vanaf 2018 zichtbaar zijn, omdat de meeste projecten dan pas tot uitvoering komen wordt dus een lastig jaar. De moeilijke marktomstandigheden voor baggeren en offshore olie & gas blijven voelbaar en de lopende projecten voor Offshore Wind Projects zullen dit op korte termijn onvoldoende kunnen compenseren. Maar Van Oord is een financieel sterke onderneming en met een uitstekende balanspositie. We gaan deze uitdaging aan en zijn ervan overtuigd dat we deze periode goed zullen doorstaan. Nieuwe collega s van Bilfinger Offshore bezoeken de Nexus en de Aeolus 23

24 Bedrijfsactiviteiten Omzet per area Netherlands in miljoenen euro s Offshore Wind Projects 91 Offshore Europe Asia & Australia America & Africa Middle East & West Asia Baggeren Offshore olie & gas Offshore wind

25 Netherlands Water en wind vormen een constante bedreiging voor kustgebieden. Nederland ligt grotendeels onder de zeespiegel, dus er wordt continu gewerkt aan kustverdediging, aanleg en onderhoud van dijken, oeverbeschermingen en vaarwegen. Deltagebieden ondervinden niet alleen dreiging van de zee, maar ook de afvoer van rivierwater is een probleem. Dijken en stranden vormen het onmisbare wapen tegen water in Nederland. Regelmatig voert Van Oord de aanleg en het onderhoud uit van dijken, strekdammen, kademuren en diverse varianten van oeverbescherming. Door onze kennis en ervaring te combineren met nieuwe technieken en innovaties, kunnen wij onze opdrachtgevers slimme oplossingen bieden. Vaarwegen toegankelijk houden Het toenemende maritieme transport en de steeds groter wordende schepen vragen ook in Nederland om bredere en Tijdens de uitvoering nemen we allerlei maatregelen om de omgevings hinder te beperken. Zo is de fasering van onze werkzaamheden afgestemd op de piekmomenten van bedrijven en horeca. Wij benutten de rustige winterperiode van de visserij en brengen in het drukke terrassenseizoen geen damwandconstructies aan in de buurt van de horeca. Peter van Gelderen, project manager Dijkversterking Den Oever diepere toegangskanalen en vaarwegen. Bij het project Verbreding Aandacht voor de omgeving Breeddiep heeft de area Netherlands De meeste projecten komen op de Nederlandse markt met een gunningscriterium nauw samengewerkt met dochterbedrijven Paans Van Oord en Van Oord volgens EMVI (Economisch Meest Voordelige Inschrijving). De aannemer dient een Grondstoffen om de Rotterdamse haven toegankelijker te maken. Voorheen inschrijfprijs in, vergezeld van plannen moesten de meeste binnenvaartschepen flink bijsturen om door het de klant gedefinieerde criteria. Positieve over zijn toegevoegde waarde op door nauwe Breeddiep tussen de Rotterdamse vaarwegen bij Hoek van Holland fictieve korting op de aanneemsom. scores op de EMVI-criteria leiden tot te manoeuvreren. Het project is zonder Van Oord kreeg de hoogste EMVI-score incidenten en ruim binnen het afgesproken budget en de gestelde tijd Den Oever dankzij de aandacht voor de voor het project Dijkversterking uitgevoerd. omgeving en verwierf zo de opdracht. Jaarlijks maken zo n schepen gebruik van de Nieuwe Waterweg 25

26 2016 Bouwen aan de grootste zeesluis ter wereld Hoogtepunt Honderd jaar moest de in 1929 opgeleverde zeesluis bij IJmuiden meegaan. Na 87 jaar bleek de sluis te klein voor de steeds groter en vooral breder wordende zeeschepen. Een nieuwe sluis biedt uitkomst en houdt de bedrijven en haven aan het Noordzeekanaal bereikbaar. Belangrijk voor de regionale economie en bovendien een felbegeerde klus voor een aannemer. De zeesluis bij IJmuiden prijkt straks boven aan de lijst van grootste zeesluizen ter wereld. De sluis krijgt een kolk (de bak tussen de deuren) van 70 meter breed, 500 meter lang en 18 meter diep en is hiermee groter dan de nieuwe sluizen in het Panamakanaal. Voordat de eigenlijke bouw van de sluis kon beginnen, is een deel van het Zuidersluiseiland ontgraven om de scheepvaart om te leiden. Beunschepen van onder andere Van Oord Grondstoffen voerden de grond af. De nieuwe cutterzuiger Biesbosch baggerde m 3 om de vaarweg te creëren en pompte het materiaal via een drijvende leiding weg. Sleephopperzuiger HAM 317 zoog het op en loste het op zee. Na oplevering gaat de combinatie BaggerIJ, waar Van Oord deel van uitmaakt, de kanalen binnen het areaal gedurende 26 jaar op diepte houden. HAM 317, Biesbosch, graafmachines Rijkswaterstaat 2019 eind eind 2019 Scheepvaart moet altijd doorgang hebben Sinds de start in september 2016 krijgt de nieuwe voordeur van Amsterdam steeds meer vorm. Het is een buitengewoon boeiend project door de omvang, de complexiteit en de vele betrokken partijen. Voor het BaggerIJ consortium is het vooral een logistieke uitdaging om de baggerwerkzaamheden uit te voeren terwijl het scheepvaartverkeer gewoon doorgaat. Jaap Zeilmaker, projectdirecteur Rijkswaterstaat In aanbouw: de nieuwe zeesluis bij IJmuiden 26

27 Wat we nog meer deden in 2016 Hagestein en Opheusden krijgen innovatieve dijkdeuvels Dijkverbetering HOP (Hagestein en Opheusden) omvat het versterken van ongeveer 18 kilometer dijk verspreid over twee dijkringen, tien werkvakken en vijf gemeenten. Het eerste en laatste werkvak liggen 40 kilometer uit elkaar op de zuidoever van de Nederrijn en Lek. Dijkverbetering HOP is een project binnen het programma Ruimte voor de Rivier, waarin regionale overheden en het Rijk samenwerken om het rivierengebied beter te beschermen tegen overstromingen. Tegelijk wordt de ruimtelijke kwaliteit verbeterd: het rivierengebied moet er economisch, ecologisch en landschappelijk beter van worden. De combinatie Van Oord-GMB voert het project uit in opdracht van Waterschap Rivierenland. De eis is dat we veilig en met minimale hinder de dijk versterken. Bij HOP pasten wij voor het eerst de innovatieve dijkdeuvels toe. Dit zijn stalen ankerstangen omhuld met cement die binnen het bestaande dijk profiel aangebracht worden, waardoor de omgeving veel minder wordt belast dan met de traditionele plaatsing van damwanden of aanvulling met grond, terwijl de waterveiligheid behouden blijft. Eiland van Dordrecht Het Eiland van Dordrecht is een dichtbevolkt gebied met een historisch Innovatie is belangrijk in de waterbouw. Dat blijkt ook hier weer. Om Nederland veilig te houden én om veiligheid betaalbaar te houden, moeten we gezamenlijk alles uit de kast halen. Johan Bakker, directeur innovatie Waterschap Rivierenland centrum, woningen en bedrijventerreinen. De dijken voldoen niet allemaal aan de veiligheidsnormen: 11 kilometer dijk moet worden versterkt in het kader van het Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP). Sinds 2013 werkt de combinatie waarvan Van Oord deel uitmaakt hieraan. Waar het niet mogelijk is om de dijk te verbreden, worden damwanden aangebracht ter versterking. Soms gebeurt dat heel dicht op de mensen die door dijken beschermd worden. Contact onderhouden met de omgeving is dan essentieel. Merwedebrug Vanwege de veiligheid was de Merwedebrug op de A27 bij Gorinchem vanaf begin oktober 2016 afgesloten voor zwaar verkeer. Er waren haarscheurtjes in de draagbalken ontdekt. Dankzij een flexibele organisatie van aannemerscombinatie VolkerInfra-Van Oord (ViVo) konden de 24 belangrijkste verbindingen van de brug versneld worden gerepareerd. Een onverwachte opdracht die we zorgvuldig hebben uitgevoerd. Herstelwerkzaamheden aan de Merwedebrug: 24 verbindingen vervangen in recordtijd Studenten op bezoek op de werf in Moerdijk 27

28 Europe In Europa zijn onze werkzaamheden heel uiteenlopend. Er zijn overeenkomsten met onze opdrachten in Nederland. Zo is er veel aandacht voor kustversterking en bescherming tegen hoogwater en overstromingen. Door dijken aan te leggen, rivieren bevaarbaar te houden en de kust te verdedigen met slimme toepassingen werkt Van Oord hieraan mee, met name in het Verenigd Koninkrijk. In Zuid-Europa waaronder Frankrijk en Spanje heerst een andere dynamiek. Hier onderhouden we vooral havens, maar houden we ook de mooiste toeristische trekpleisters op orde. In het Kaspische Zeegebied dragen we bij aan de ontwikkeling van de olie- en gasindustrie en versterken we de economische groeikansen van de regio. Thuis in het Verenigd Koninkrijk De gespecialiseerde waterbouwer J.T. Mackley & Co. Ltd is een dochter van Van Oord UK. Het bedrijf speelt een belangrijke rol in onze gezamenlijke activiteiten voor de Britse Environment Agency en lokale overheden. Het is niet alleen een heel goede zeewering die een fantastisch niveau van bescherming zal bieden, maar ook als faciliteit is het een buitengewone toevoeging. We zien een toename van mensen die over de waterkering lopen, de parkeergelegenheid is enorm verbeterd en er is meer toegang tot het strand. Ian Nunn, Environment Agency operations manager Mede dankzij Mackley is Van Oord een van de belangrijkste spelers in het Verenigd Koninkrijk in hoogwaterbeheeren kustbeschermingsprojecten. Met de joint venture Team Van Oord, een samenwerking met Kier, Mackley en Royal HaskoningDHV, werken we aan verschillende kustverdedigingsprojecten. Zoals Broomhill Sands aan de Engelse zuidoostkust, dat begin 2016 succesvol werd opgeleverd. Dankzij een aantal ingrijpende veranderingen is het overstromingsrisico afgenomen van 1x per 20 jaar naar 1x per 200 jaar en is een gebied met ruim huizen en 100 bedrijven beschermd tegen water. Het project sleepte meerdere prijzen in de wacht: de Innovation Award 2016, de Environment Agency Exemplar Award, en de presti gieuze 2016 Constructing Excellence Award voor Project van het jaar. Niet alleen het uitzonderlijke werk van het projectteam werd geprezen, maar ook de samenwerking met de opdrachtgever, belanghebbenden en de lokale gemeenschap. Kustverdedigingsproject Broomhill Sands biedt bescherming tegen overstromingen 28

29 Natuurgebieden ontzien We zijn er trots op dat Van Oord een belangrijke rol speelt bij het Waterinjectiebaggeren is een techniek vergroten van de economische groeikansen van Kazachstan die Van Oord vaak gebruikt in het en de regio rond de Kaspische Zee. Verenigd Koninkrijk. Het Salcombe Estuarium, een afgelegen gebied Paul Verheul, COO Van Oord 40 kilometer ten oosten van Plymouth, staat bekend als Area of Outstanding Natural Beauty (AONB), een gebied van buitengewone natuurlijke schoonheid. Het beschikt over een rijke en diverse getijdenzone en bijbehorende flora en fauna, zoals zeegrasvelden en schelpdieren. Het is de kunst om tijdens het baggeren de natuurgebieden te ontzien. De water injectietechniek is hiervoor zeer geschikt. Door onder lage druk, maar met hoge flow de bodem met waterstralen te injecteren, komt het slib in suspensie en wordt het via de natuurlijke stroming afgevoerd, zoals met het getij of via de natuurlijke helling van de zeebodem. Door dit gebied op diepte te houden, blijven de vele kleine jachthavens in deze regio goed bereikbaar. Groeikansen vergroten In de regio rond de Kaspische Zee voert Van Oord regelmatig projecten uit. Kazachstan beschikt over grote olie- en gasvelden, en door de geopolitieke ligging en zijn zelfstandigheid vormt het land een schakel tussen Rusland, China en Europa. De infrastructuur voor het leveren van energie wordt volop ontwikkeld, zoals met het project Prorva. En in het noordelijkste puntje van de Kaspische Zee, ten oosten van de uitmonding van de rivier Oeral, voerde Van Oord het Kashagan Field Development project uit. Het ondiepe en afgelegen werkgebied vroeg veel aandacht, zowel voor het materieel als voor onze mensen. Door intensieve samenwerking, investeringen in ondiep stekend materieel We hebben er alles aan gedaan om zo lang mogelijk door te kunnen werken. Maar ondanks het ondiep stekend materieel en onze slimme werkmethoden kwamen er soms extreem lage waterstanden voor, waarbij ook dit materieel letterlijk droog kwam te liggen. en slimme werkmethoden wist het projectteam om te gaan met de extreem lage waterstanden en de grillige weersomstandigheden. Dan konden we niets anders dan wachten op het water. Patrick Braam, project manager Kashagan Het kraanponton Titan bij het project Kashagan, Kazachstan 29

30 2016 Nieuwe route maakt olie en gas bereikbaar Hoogtepunt In Kazachstan is de infrastructuur voor het leveren van energie flink in ontwikkeling. Voor de economische ontwikkeling van het land is het project Prorva misschien wel het belangrijkste. In de zomer van 2017 moeten het 68 kilometer lange toegangskanaal en de 30 zand depots klaar zijn. Dankzij het nieuwe toegangskanaal worden olieen gasvelden bereikbaar voor de uitbreidingsinvesteringen van de opdrachtgever. Die zal na onze oplevering direct starten met de bouw van nieuwe fabrieken. Een team van ruim 350 collega s werkt aan deze gigantische opdracht. Vier cutterzuigers werken in formatie om de klus te klaren. De voorste cutterszuigers zijn van belang om vaart te maken en zo snel mogelijk bij de haven van Prorva aan land te komen. De achterste cutterzuigers kunnen pas werken als er genoeg waterdiepte voor ze is gecreëerd. Van de 30 zanddepots komen er 16 als eiland boven het water uit. Deze eilanden met elk een lengte van ongeveer 2 kilometer zijn bestemd voor zee honden en diverse vogelsoorten. Een marine fauna observer in het team geeft trainingen aan projectmedewerkers en leert ze hoe ze de aanwezige dieren in dit gebied kunnen beschermen. Het senior management en het projectteam én de opdrachtgever en externe partners hebben veel aandacht voor veiligheid. Eind januari 2016 werden twee workshops gegeven om tot een gezamenlijk safety statement te komen. TenizService (TS) Het resultaat? Een ondertekende verklaring van het senior management en de opdrachtgever, en een volmondig YES to safety van alle partijen, ook de belangrijke onderaannemers. Baggeren van circa 18 miljoen m 3 4 cutterzuigers 350 collega s Het project is te omschrijven als omgevinggedreven. Dat betekent dat alle betrokken partijen ook senior management en de financiële instellingen aandacht hebben voor de effecten op de omgeving. Ik ben ook erg tevreden met de manier waarop Van Oord dit project uitvoert. Mike Richmond, Marine Construction Manager of TCO Vogels maken gebruik van de opgespoten eilanden Ook bij het team in Kazachstan staat veiligheid hoog in het vaandel 30

31 Wat we nog meer deden in 2016 Fehmarnbelt, Denemarken Het Fehmarn Belt Contractors-consortium, waar Van Oord deel van uitmaakt, tekende in mei het contract voor de baggerwerkzaamheden voor de aanleg van de Fehmarnbelttunnel. Deze verbinding tussen Denemarken en Duitsland wordt de langste weg- en spoortunnel ter wereld. Een project van enorme omvang, waarvoor de voorbereidingen in 2016 zijn gestart. British Airways i360, Brighton Mackley is de hoofdaannemer voor de British Airways i360, een project aan de voet van de historische West Pier op het strand van Brighton, dat is bedacht door het ontwerpteam van London Eye. Met 162 meter is dit de hoogste observatietoren buiten Londen. De toren heeft een futuristische glazen capsule waarmee 200 bezoekers per keer naar 138 meter hoogte zoeven. Tollerort, Duitsland Anpassung Einfahrt Vorhafen Tollerort Rückbau omvat het verwijderen van een schiereiland in de haven van Hamburg om een bredere draaicirkel voor zeer grote containerschepen mogelijk te maken. Het gebaggerde materiaal wordt gedeeltelijk gebruikt om het havenbassin op te vullen, zodat daar extra terrein ontstaat voor een containerterminal. Sinds de start van het Tollerort-project is er divers baggermaterieel ingezet. Bij de uitvoering, die de twee jaar duurde, hebben we verschillende technieken gebruikt om het project succesvol op te leveren aan Hamburg Port Authority. Het werk is uitgevoerd in een joint venture, waarbij Van Oord verantwoordelijk is voor waterinjectie, het opspuiten van een zandlaag en het uitbaggeren van het gebied. Waterinjectievaartuig Njord, backhoe Razende Bol en de zelfvarende grijperkraam Parcival van Paans Van Oord zorgden voor efficiënte uitvoering, waardoor het project ruim voor de deadline klaar was. Verdiepen van de Seine Sleephopperzuiger Volvox Olympia baggerde zeer grof grind om delen van de rivier de Seine te verdiepen. Dankzij het klaren van deze klus kunnen ook grotere vrachtschepen de haven van Rouen, een van de grootste graanhavens ter wereld, binnenvaren. Sleephopperzuiger Volvox Olympia aan het werk bij de verdieping van de Seine, Frankrijk 31

32 Middle East & West Asia Maritiem transport is de ruggengraat van de internationale handel. Om bij te blijven met het nog steeds groeiende maritieme transport en de steeds groter wordende containerschepen, breiden landen overal op de wereld hun havens uit. In het Midden-Oosten en in het westen van Azië krijgen we regelmatig opdrachten om bijvoorbeeld toegangskanalen te verbreden en te verdiepen of onderhoudswerk uit te voeren. Bij de uitbreiding van havens voor de olie- en gasindustrie, zoals in Koeweit, is Van Oord present om zijn expertise te laten zien. Ook de ontwikkeling van stedelijk gebied is steeds vaker een aanleiding om er met onze cutterzuigers of sleephopperzuigers op uit te trekken. In 2016 werkte Van Oord voor het eerst in de Malediven, een eilandengroep die kampt met de gevolgen van verstedelijking. In Dubai is er sinds een aantal jaren ook weer behoefte aan verdere ontwikkeling van het kustgebied. Dankzij onze track record en onze uitstekende relatie met de opdrachtgever heeft Van Oord zijn positie in Dubai verder versterkt. Sleephopperzuiger HAM 318 brengt zand aan om ruimte te creëren voor de bevolking van de Malediven 32

33 2016 Meer ruimte voor de Malediviërs Hoogtepunt Verspreid in de diepblauwe oceaan ten zuidwesten van India liggen zo n eilandjes, waarvan er slechts 196 bewoond zijn: de Malediven. Van de circa inwoners woont een derde in de hoofdstad Malé. Deze stad beslaat het hele eiland. Malé raakte steeds voller, terwijl er nog steeds gezinnen naar het eiland trokken op zoek naar werk en goede zorg. Landaanwinning is de oplossing. Daarmee kan het land zich verder ontwikkelen via omliggende eilanden. En het voorkomt dat Malé nog voller wordt. Van Oord kreeg de opdracht. Met een projectlocatie van 600 kilometer lang was het een logistieke uitdaging en dit vergde goede planning en voorbereiding. Met sleephopperzuiger HAM 318 hebben we een geslaagd project uitgevoerd. Het nieuwe land kon vóór 26 juli 2016, de dag waarop het land zijn onafhankelijkheid viert, worden opgeleverd. De president van de Malediven verrichtte de officiële opening. Al die tijd waren er milieukundigen betrokken bij het project. Ze voerden onderzoeken uit en ondersteunden onze opdrachtgevers bij het overleg met de plaatselijke bevolking. Niet alleen werd de waterkwaliteit 24 uur per dag gemonitord en werd het koraal geobserveerd, ook werd een aanzienlijk aantal soorten koraal verplaatst naar buiten het landaanwinningsgebied. Over deze aanpak waren de klant en de betrokken NGO s zeer te spreken. Verstedelijking hoofdstad Malé HAM 318 Projectlocatie 600 kilometer Waterkwaliteit 24/7 gemonitord Regelmatig zijn wij betrokken bij projecten die het verschil maken. Dankzij het werk dat Van Oord uitvoerde in de Malediven kan het land zich verder ontwikkelen. Een win-winsituatie waar wij als exportkredietverzekeraar graag aan bijdragen. Bert Bruning, directeur Atradius Dutch State Business Hoofdstad Malé ( inwoners) kan de extra ruimte goed gebruiken Op de Malediven is koraal met grote zorgvuldigheid verplaatst 33

34 Wat we nog meer deden in 2016 Impuls voor Koeweit In augustus heeft Van Oord voor opdrachtgever Kuwait National Petroleum Company (KNPC) een indrukwekkend project voor een nieuwe raffinaderij succesvol opgeleverd. Het project was in 2014 begonnen en omvatte het baggeren en opspuiten van ongeveer 65 miljoen m 3 zand en uitgebreide grondverbetering. Op het opgespoten gebied van hectare komt een van de grootste olie raffinaderijen in het Midden-Oosten. Van Oord is in Koeweit gebleven voor twee vervolgopdrachten voor KNPC tot in Ontwikkeling Deira-district De Deira Islands, vier kunstmatige eilanden voor de kust van Dubai, zijn tussen 2005 en 2008 opgespoten. Daarna is er niet veel mee gebeurd. Maar sinds projectontwikkelaar Nakheel in juni 2015 de opdracht aan Van Oord gunde om op twee van de vier eilanden de kustlijn te ontwikkelen, is het er weer een drukte van belang. Het project moet het Deiradistrict van Dubai omvormen tot een internationaal centrum voor toerisme, wonen, winkelen en ontspanning. Met dit project komt er ruimte voor nieuwe Werken op zee is werken in een dynamische wereld. Wij gebruiken al onze kennis en kunde om ons bij onvoorziene omstandigheden aan de situatie aan te passen en de hoogst haalbare productie te halen. Dat is voor mij Marine ingenuity. Captain Kshitij, HAM 312, Van Oord hotels, luxe appartementen, multifunctionele gebouwen en jachthavens. Van Oord plaatst 4 miljoen ton steen en 5 miljoen m 3 zand met de inzet van droog grondverzet materieel, sleephopperzuiger HAM 312, cutterzuiger HAM 250 en multi purpose pontoon Manta. Transformatie Karachi-haven Van Oord baggert het toegangskanaal naar de Pakistan Deep Water Container Port, in Karachi in Pakistan. Het project draagt bij aan de ambitie van Karachi Port Trust (KPT) om de haven te transformeren naar een moderne en competitieve haven. Door het bredere en diepere toegangskanaal kunnen ook grote containerschepen de nieuw gebouwde containerterminal bereiken. Het project stimuleert daarmee de economische ontwikkeling van de regio. Het kanaal wordt verdiept tot -16 meter. Ook wordt het verbreed en krijgt het een lengte van 8 kilometer. Het project wordt in de eerste helft van 2017 opgeleverd. Innovatief tussenstation Jabbar Sleephopperzuiger HAM 312 draagt bij aan de ontwikkeling van Deira Islands, Dubai 34

35 Asia & Australia De toename van maritiem transport is voor veel havenbedrijven aanleiding om de toegangskanalen op orde te houden en nieuwe havenfaciliteiten te ontwikkelen. Van Oord voerde in 2016 daarom diverse baggerwerkzaamheden uit, zodat het maritieme transport in deze regio zich verder kan uitbreiden. Het spraakmakende landaanwinningsproject in Taiwan is hier een goed voorbeeld van. Urbanisatie is voor veel overheden een groot aandachtspunt. Vooral Indonesië heeft te kampen met een stijgende waterspiegel in combinatie met steeds dichter bevolkte leefomgevingen. In Singapore zien we de voorbereidingen voor grote landaanwinningsprojecten vanwege de verstedelijking in dit gebied. Onze aanwezigheid in deze regio is daarom van groot belang. Sleephopperzuiger Vox Máxima op het landaanwinningsproject in Kaohsiung, Taiwan 35

36 2016 Meer ruimte in Taiwan door landaanwinning Hoogtepunt In Kaohsiung in Taiwan gaat de bebouwing naadloos over van woongebied naar havengebied. Om de bevolking een prettigere leefomgeving te bieden en meer capaciteit te creëren in Kaohsiung Port, wordt gewerkt aan een havenuitbreiding. Het is een van de grootste landaanwinningsprojecten ooit in Taiwan. Opdrachtgever Port of Kaohsiung, Taiwan International Ports Corporation (TIPC), heeft een strakke deadline bij het projectteam neergelegd: in januari 2018 moet 250 hectare nieuw land zijn gewonnen. Om dit te realiseren is 37 miljoen m 3 zand nodig. Daarvoor hebben wij twee van onze grootste sleephopperzuigers de Vox Máxima en de Rotterdam ingezet. Taiwan is gedurende de zomermaanden tyfoongevoelig, dus is er eerst naast de gebruikelijke veiligheidsmaatregelen een tyfoondraaiboek opgesteld. Daar is dankbaar gebruik van gemaakt toen tyfoon Nepartak zich aandiende. Dankzij alle maatregelen hebben het projectteam, de bemanningsleden en het equipment de storm goed doorstaan. Het team werkt vol energie aan de havenuitbreiding van Kaohsiung Port en kijkt uit naar een succesvolle voltooiing. Het nieuwe land biedt ruimte aan veel werven en terminals. Sommige daarvan kunnen containerschepen herbergen met een capaciteit van containers. De groei van de haven draagt bij aan de economische ontwikkeling van Taiwan en zorgt ervoor dat Kaohsiung zijn positie als belangrijkste haven behoudt. Om voldoende ruimte te creëren voor het groeiende aantal overslagbedrijven en industrieën, is de haven een aantal keer landinwaarts uitgebreid. Dit keer besloot de Taiwan International Ports Corporation echter offshore uit te breiden. Van Oord is vereerd Taiwan te mogen assisteren bij hun aspiraties op het gebied van landaanwinning en havenuitbreiding. Guus de Vries, regional manager 250 hectare nieuw land Vox Máxima en Rotterdam 37 miljoen m 3 zand TEU containerschepen Er werd 250 hectare aan nieuw land gewonnen Werkoverleg op locatie 36

37 Wat we nog meer deden in 2016 Athena in Tanjung Priok Surabaja houdt diepte Down under In 2015 was het baggerwerk voor het Het 45 kilometer lange en 150 meter havenontwikkelingsproject Tanjung Priok brede toegangskanaal van de haven in Indonesië al een heel eind gevorderd. van Surabaja in Indonesië kampt met Toch kwam de opdrachtgever onverwacht met een nieuwe wens: halverwege 18 kilometer. Binnen het onderhouds- slibafzetting over een afstand van 2016 moest de eerste terminal toegankelijk zijn voor containerschepen en dus voerde sleephopperzuiger Rotterdam contract dat Van Oord in 2014 verkreeg, voldoende diepgang hebben. Gezien het daarom in 2016 baggerwerkzaamheden korte tijdsbestek werd de cutterzuiger uit. Binnen korte tijd en dankzij de hoge Athena ingezet. Voor deze krachtige producties van deze grote sleephopperzuiger hebben wij ervoor gezorgd dat cutterzuiger was het een uitdagende baggerklus, omdat de bergingscapaciteit de haven toegankelijk is en blijft voor beperkt was en ook het gebaggerde schepen met een grote diepgang. materiaal in dichtheid en samenstelling sterk varieerde. Dankzij de inzet van de bemanning van de Athena en multicat Oceanus werd in korte tijd het toegangskanaal op de gewenste diepte gebracht. De operationele baggeruren werden sterk beïnvloed door de grote hoeveelheid afval die wij in het werkgebied vonden: van autobanden tot staaldraden, scheepskettingen en grote stenen. Arnold Rhijnsburger, captain van de Athena Lakes Entrance bevindt zich 350 kilometer ten oosten van Melbourne en is de thuishaven van de grootste commerciële visserijvloot van de Australische staat Victoria. Hier voerde sleephopperzuiger Pelican de jaarlijkse onderhoudscampagne uit. Voor zowel de economie van Lakes Entrance als het lokale toerisme is het waarborgen van toegankelijkheid van de haven van groot belang. Na de werkzaamheden keerde de Pelican terug naar zijn thuishaven in Nieuw-Zeeland. Techniek is leuk! Wij hebben aandacht voor de omgeving waarin wij werken en willen betrokken zijn bij de lokale gemeenschap. Op 22 augustus organiseerde het branchekantoor in Singapore een speciale techniekdag voor schoolmeisjes. Het evenement werd georganiseerd in samenwerking met Girls2Pioneers, een initiatief van de Verenigde Naties Singapore, om meisjes te interesseren voor een loopbaan in de techniek en wetenschap.! Cutterzuiger Athena in Tanjung Priok Techniekdag Girls2Pioneers 37

38 America & Africa In Zuid- en Centraal-Amerika heeft Van Oord in de afgelopen decennia een sterke reputatie opgebouwd in het aanleggen en onderhouden van havens en het verbreden en verdiepen van belangrijke vaarwegen. Van Uruguay tot Rio de Janeiro, en van Costa Rica tot het Caribisch gebied: wij zijn er trots op dat wij deze grote regio kunnen bedienen. Onze stabiele positie in deze regio hebben wij mede te danken aan onze permanente lokale aanwezigheid, het team dat onze branchekantoren bemenst en de beschikbaarheid van een vast aantal schepen. Zo kunnen wij flexibel inspelen op de vraag van onze opdrachtgevers en op de veranderende markt. In Afrika hebben wij twee branchekantoren: een in Luanda in Angola, en een in Lagos in Nigeria. Van Oord werkt sinds 1963 in Nigeria. Zonder de inzet van de medewerkers van het branchekantoor in Lagos, de werf in Port Harcourt en de operationele pool van projectmanagers, zou dit onmogelijk zijn. De kennis en ervaring van onze mensen met cultuur, tradities, klimaat en omgeving zijn onmisbaar. In 2016 hebben we onder meer gewerkt in Lagos, waar de aanleg van Orange Island een bijdrage levert aan de verdere transformatie van Lagos tot een megastad. Sleephopperzuiger Dravo Costa Dorada voor de kust van Cuba 38

39 2016 Containerterminal van wereldklasse krijgt vorm Hoogtepunt Van ananas, bananen, suiker en koffie bijvoorbeeld geïsoleerde modules, wat tot mals rundvlees: voor Costa Rica zijn airco scheelt, de warmwaterboilers zijn het allemaal belangrijke exportproducten. Om de economische positie van timers. energiezuinig en de douches hebben het land te versterken, krijgt Moín, een havenstad aan de oostkust, een nieuwe We hebben ook veel aandacht voor containerterminal. Een uitgelezen kans flora en fauna. Zo brengen we iedereen om onze expertise te laten zien. op de hoogte van de procedure wanneer we bijvoorbeeld zeeschildpadden In opdracht van APM Terminals bouwt het aantreffen op het project. Die gebruiken dit gebied om hun eieren te consortium VOBAM (Van Oord en BAM) een containerterminal van wereldformaat. leggen, dus wij zorgen ervoor dat ze Bij dit project moeten we met veel factoren rekening houden. Bijvoorbeeld bij het niet worden gestoord. Wij letten bij- hierbij ondanks onze aanwezigheid opzetten van een project locatie voor de voorbeeld op de straalrichting, de kleur 600 medewerkers op een afgelegen en de intensiteit van de bouwlampen. locatie. Dat vereist een goede planning. Deze maatregelen zijn succesvol Maar het biedt ook kansen voor slimme gebleken, aangezien er afgelopen en milieuvriendelijke oplossingen. De seizoen veel zeeschildpadden zijn tijdelijke kantoren en slaapplaatsen zijn aangetroffen op het project. We hebben een broedgebied voor zeeschildpadden ingericht. Om de illegale jacht op eieren te voorkomen, verzamelen wij de eieren en brengen ze hier naartoe. Als ze uitkomen, brengen we de babyschildpadjes weer terug naar het strand en kunnen ze de oceaan in. Ieder jaar worden er ongeveer zeeschildpadjes geboren en uitgezet. Hans van Meeuwen, project director Van Oord 40 hectare land Volvox Atalanta, Dravo Costa Dorada, Castor In 2015 en 2016 zijn de eerste contouren van de 40 hectare grote containerterminal zichtbaar geworden. Begin 2018 zijn we klaar. Met dit soort projecten maken exportlanden zoals Costa Rica en hun bevolking zich op voor hun toekomstige rol in de wereldeconomie. Bij het uitvoeren van het project bevorderen we de lokale economie: eten en bouwmaterialen kopen we lokaal in, en we huren zo veel mogelijk lokale mensen in. Met opleiding in de praktijk vergroten we hun inzetbaarheid. Ze leren over specifieke bouwwerkzaamheden en over onze manier van veilig en gezond werken betonelementen Broedgebied ingericht De eerste contouren van de containerterminal in Moín zijn zichtbaar Babyschildpad onderweg naar de zee 39

40 Wat we nog meer deden in 2016 Opknapbeurt Rio de Janeiro In veel grote havens in Brazilië, waaronder die van Santos, heeft Van Oord werken voor uitbreiding en onderhoud uitgevoerd. Ook voerden we onderhoudswerk uit voor de TECON containerterminal bij Itaguaí en in de haven van Santos en in het Piaçaguera-kanaal. De Olympische en Paralympische Spelen in de zomer van 2016 waren aanleiding voor ingrijpende baggerwerkzaamheden in Rio de Janeiro. Veel faciliteiten, waaronder de haven, kregen een opknapbeurt. Als het project in 2017 is afgerond, is een van de drukste havens van Brazilië toegankelijk gemaakt voor zogenaamde Super Post-Panamaxschepen. Bijna 18 maanden voor de start kreeg Van Oord de opdracht. Maandenlange onderzoeken gingen eraan vooraf. We konden uiterst effectief baggeren met backhoe Simson met twee splijt- De harde wind en de sterke stroming op de Rio de La Plata die soms wel opliep tot 5 knopen vroegen veel van de vaardigheden in varen en manoeuvreren van de kapiteins en stuurmannen. Noraly Schoenmaker, superintendent Van Oord hoppers in combinatie met sleephopperzuiger Geopotes 15. Dit is belangrijk fabriek te verbeteren, verbreedde toegankelijkheid van de terminal en de omdat het materiaal verschilt: van heel Van Oord het toegangskanaal. Belangrijk zacht materiaal tot zeer harde klei. bij dit project waren vooral de splijthoppers, die het gebaggerde materiaal Passen en meten in Uruguay in kleine en ondiepe losgebieden Voor de toevoer van boomstammen en deponeerden. de export van pulp is de fabriek Montes del Plata afhankelijk van de Punta Pereira Port Terminal in het zuidwesten van Uruguay. De scheepvaart is van groot belang voor de jaarlijkse export van 1,3 miljoen ton pulp. Om de Sleephopperzuiger Geopotes 15 baggert het toegangskanaal in Rio de Janeiro, Brazilië 40

41 Vakantiebestemming Cuba Spaanse onderneming Dravo S.A. bracht sleephopperzuiger Dravo Costa Voor een vakantiebestemming als Cuba Dorada in een paar maanden tijd ruim is het belangrijk dat de stranden voldoende ruimte bieden aan toeristen m 3 zand aan. Vanwege stranderosie én om meer Marinebasis Bahama s ruimte te creëren, moest dan ook nieuw zand worden opgespoten. Net als in Het Ministerie van Defensie van de 2012 schakelde opdrachtgever Bahama s kocht een aantal nieuwe Inversiones Gamma namens de patrouilleschepen. Daarvoor was een Cubaanse overheid Van Oord in voor opwaardering van de marinebasis het opspuiten van een aantal stranden. nodig. Door het uitgraven van het In nauwe samenwerking met onze havenbekken, het baggeren van het Begin oktober trok orkaan Matthew over het eiland. Het projectteam en de schepen werden geëvacueerd, zoals was voorgeschreven in de door ons opgestelde orkaanprocedure. Afgezien van wat vertraging veroorzaakte de orkaan geen schade op het project. Ko Dieleman, project manager Van Oord toegangskanaal en de bouw van golfbrekers werd Coral Harbour klaargemaakt voor de komst van de nieuwe schepen. Op dit Sandy Bottom project was veel aandacht voor de bescherming van het koraal en het voorkomen van vertroebeling van het water. Onder leiding van een koraalexpert heeft Van Oord er met de hulp van lokale duikers voor gezorgd dat er honderden stukken koraal zijn weggehaald. Het koraal is onder goed gecontroleerde omstandigheden naar een naburig rif met een vergelijkbare habitat overgebracht, waar het op zorgvuldig uitgekozen donorlocaties is uitgezet. Met de inzet van de ReefGuard, het in huis ontwikkelde koraalrifrehabilitatieprogramma, werden koralen in een mobiel laboratorium uitgezet. Met dit initiatief geeft Van Oord op duurzame wijze uiting aan zijn maritieme vindingrijkheid. Bemanning van de het waterinjectievaartuig Sagar Manthan in Maputo, Mozambique Transplantatie van koraal op de Bahama s 41

42 Offshore olie & gas Door de wereldwijde economische groei en bevolkingsgroei stijgt de mondiale vraag naar energie. De offshore infrastructuur die nodig is om brandstoffen te transporteren wordt continu uitgebreid en verbeterd. De afgelopen jaren is het aantal grote investeringen door de lage olieprijs gedaald; tegelijkertijd blijven onderhoud en verbetering van de bestaande infrastructuur nood- zakelijk. Van Oord heeft op diverse plekken in de wereld een bijdrage geleverd aan veilige oplossingen hiervoor. Dankzij onze gespecialiseerde offshore activiteiten en materieel hebben wij de unieke positie om geïntegreerde oplossingen te bieden voor de installatie van pijpleidingen, kabels en andere offshore constructies in ondiep water. Daarnaast is Van Oord marktleider in onderzees steenstorten voor de stabilisatie en bescherming van deze offshore infrastructuur. In 2016 hebben wij onze expertise kunnen tonen bij uiteenlopende projecten: van het installeren van pijpleidingen en aanlandingen in het Verenigd Koninkrijk tot het stabiliseren van een wrak op de Noorse zeebodem. Valpijpschip Nordnes voor een platform van Statoil 42

43 2016 Milieuveiligheid voorop bij stabilisatie oorlogswrak Hoogtepunt Een met kwik geladen Duitse onderzeeër uit de Twee Wereldoorlog kreeg de opdracht om het wrak te stabi- De business unit Offshore van Van Oord balanceerde op het randje van een liseren. Dat was geen alledaagse klus. onderzees ravijn voor de Noorse Berging bleek te gevaarlijk vanwege westkust. Van Oord wist het wrak te corrosie. Daarom legden we een fundatie stabiliseren en zo de verspreiding van aan om de helling waarop het wrak lag het giftige kwik te voorkomen. te stabiliseren en te voorkomen dat het wrak in de geul zou storten. Alles werd Op 9 februari 1945 was de Duitse nauwlettend in de gaten gehouden. Met onderzeeër U-864 op weg naar Japan. spanningsmeters controleerden we de Het schip was volgeladen met 67 ton waterdruk in de klei op de zeebodem, en vloeibaar kwik in stalen vaten voor de op het wrak werden bewegingsmelders munitie-industrie en onderdelen van geplaatst. Alles om te voorkomen dat het straalmotoren, en had Japanse en kwik zou gaan bewegen, want kwik is Duitse engineers aan boord. Voor de zeer giftig. kust van Noorwegen schoot een Engelse Er mocht hooguit 3 kilo kwik buiten een onderzeeër het vaartuig in twee stukken, waarna het zonk. Pas in 2003 komen. Dat is 220 ml, een glas dus. aangewezen zone rond de onderzeeër werden de wrakstukken gevonden op Daarom hebben we eerst een laag van 160 meter diepte, een paar kilometer ton zand aangebracht. Onze van het eiland Fedje, met al het kwik oplossing voor milieuveiligheid was een erin. van de doorslaggevende punten voor de We hebben de opdracht aan Van Oord gegeven vanwege de kwaliteit die zij leveren en hun aanpak van de risico s. De NCA is bijzonder tevreden over de professionaliteit van de medewerkers. Hans Petter Mortensholm, projectleider Norwegian Coastal Administration (NCA) Werkdiepte 160 meter ton zand ton steen Stornes opdrachtgever om de opdracht aan Van Oord te gunnen. Onze offshore expertise, jarenlange ervaring met baggeren en marine ingenuity kwamen in dit project samen. Niet alleen in de zorgvuldigheid van meten en monitoren, maar ook in de innovatieve oplossingen van onze medewerkers. Om de zandlaag nauwkeurig te kunnen aanbrengen, is er een zogenoemde diffusor ontworpen die aan het valpijpschip Stornes werd bevestigd. Daarmee konden we dit unieke project met succes afronden. Het leverde ook waardevolle kennis en ervaring op voor volgende aanbestedingen en projecten. Opdrachtgever en subcontractors aan boord van valpijpschip Stornes op het Uboat-864 project in Noorwegen Het wrak van de Duitse onderzeeër U

44 Wat we nog meer deden in 2016 Stornes in Egypte In Noord-Afrika, vooral in Egypte, stijgt de vraag naar gas voor de opwekking van elektriciteit. De afgelopen tien jaar is een nieuwe reeks grote aardgasvoorraden ontdekt in de oostelijke Middellandse Zee. Het gasveld West Nile Delta, 65 kilometer uit de noordkust van Egypte, wordt belangrijk voor de economische ontwikkeling van Egypte en gaat het land lange tijd van energie voorzien. Van de internationale aannemer Subsea 7 kreeg Van Oord de opdracht om een aanlanding aan te leggen en om stenen te storten. Valpijpschip Stornes stortte stenen om het knikken van de pijpleiding te voorkomen. De bouw van de aanlanding volgt in Specialist in SRI In 2016 zijn onze valpijpschepen regelmatig ingezet voor SRI, voluit subsea rock installation ofwel onderzees stenen storten. Dit hebben we onder meer gedaan in Edradour in Schotland voor de stabilisatie en bescherming van pijpleidingen, in opdracht van Total UK. Datzelfde gebeurde in Aviat in het Verenigd Koninkrijk voor de installatie van steenbescherming voor het ondiepe gasveld Aviat. In een haven 50 mijl ten Noorden van Scarborough werden betonnen ringen aangebracht om pijpsecties te verzwaren. De secties werden op open water aan elkaar gelast, een operatie waarbij het weer een grote rol speelt. De zee moet kalm zijn wanneer de pijpsecties aan boord van het schip gebracht worden om ze te lassen. Paul Schuit, project manager Van Oord In Noorwegen kennen wij ook onze weg. Wheatcroft Long Sea Outfall Vaak weten we in korte campagnes de energie-infrastructuur weer veilig te Op 3 kilometer ten zuiden van de Britse maken. Het olieveld Maria in het Hatenbanken-gebied voor de Noorse kust is Van Oord het ontwerp, de aanvoer en de badplaats Scarborough verzorgde bijvoorbeeld volop in ontwikkeling. installatie van de Wheatcroft Long Sea Voor opdrachtgever Subsea 7 voerde Outfall, een pijpleiding die afvalwater van Van Oord hier SRI-werk uit om onder een nabijgelegen fabriek naar zee afvoert. meer de pijpleidingen te beschermen. De leiding was in tien jaar verschillende Steeds vaker worden valpijpschepen keren hersteld, en om meer dure reparaties te voorkomen, gunde opdrachtgever ingezet bij de aanleg van offshore windparken. Bij het offshore windpark Yorkshire Water aan Van Oord het contract om het offshore deel van de pijp- Rampion voor de kust van Sussex in het Verenigd Koninkrijk zorgden wij voor leiding te vervangen. Binnen slechts vijf bodembescherming zodat de monopalen konden worden geïnstalleerd. 2,5 kilometer lange leiding te installeren. dagen wist het ervaren projectteam de Door de voortreffelijke samenwerking tussen de valpijpschepen Stornes en Nordnes en de stenenstorter HAM 602 konden we het project binnen korte tijd succesvol opleveren. Valpijpschip Stornes in Egypte aan het werk in het West Nile Delta-gasveld voor steenstortwerkzaamheden 44

45 WTG installatie Gemini Offshore Windpark 45

46 Offshore Wind Projects Door de opwarming van de aarde en het streven om het verbruik van fossiele brandstoffen terug te dringen, neemt het gebruik van windenergie snel toe, vooral in Noordwest-Europa. Van Oord is voorloper in projecten die een bijdrage leveren aan een duurzamere energieopwekking: offshore windparken. We leveren totaaloplossingen, vaak in de vorm van EPC-contracten. Omdat we sterk zijn in keten- en projectmanagement en omdat we veel disciplines in huis hebben, past de offshore windmarkt Van Oord als een handschoen. In 2016 is er veel gebeurd: de markt voor windparken op zee is groeiend, maar tegelijkertijd is de concurrentie toegenomen. De kostprijs per kwh is in een jaar tijd enorm gedaald en competitief met die van fossiel opgewekte energie. Dit maakt de sector uitdagend. Als aannemer voor de aanleg van offshore windparken heeft Van Oord in ruim tien jaar een goede track record opgebouwd. Dankzij alle kennis en ervaring van onze mensen, het gespecialiseerde materieel en de waardevolle samenwerking met partners kunnen wij voorop blijven lopen. Niet alleen met scherpe prijzen in de aanbestedingen, maar ook met het aanbieden van innovatieve oplossingen. Dit hebben wij onder meer laten zien bij het bouwen van offshore windpark Gemini. Ook onze schepen zijn het varende bewijs van onze marine ingenuity. Doorbraakjaar offshore wind In 2016 heeft Van Oord een aantal offshore windprojecten succesvol afgerond. Hiermee hebben wij niet alleen bijgedragen aan de transitie naar een duurzamer energiesysteem, ook voor de industrie heeft het veel opgeleverd. Veel innovaties, nieuwe technieken en ideeën zijn het resultaat van de ervaringen die wij afgelopen jaar hebben opgedaan. Dit draagt bij aan de ontwikkeling en het competitief maken van de offshore windindustrie. Projectteam Burbo Bank Extension Offshore Windpark in het Verenigd Koninkrijk 46

47 2016 Gemini heeft grenzen verlegd Hoogtepunt In augustus 2016 plaatste het offshore installatieschip Aeolus de laatste van de 150 windturbines van het Gemini Offshore Windpark. Het windpark gaat in 2017 aan huishoudens duurzame energie leveren. Toen de voorbereidingen van Gemini in 2011 startten, was offshore wind nog een relatief jonge tak van sport waarin ontwikkelingen snel gingen. Ons team bestond uit ervaren projectuitvoerders die werden omringd door een grote groep jonge mensen. Hieruit is een mooie wisselwerking ontstaan. Dit heeft niet alleen geleid tot een succesvolle uitvoering, maar ook tot een reeks van innovaties. We hebben een nieuw kabelbeschermingssysteem en een geoptimaliseerde erosiebescherming rond de palen geïntroduceerd. Ook is de Fauna- Guard, die zeezoogdieren op afstand houdt tijdens werkzaamheden, succesvol ingezet. 150 turbines van elk 4 megawatt 600 megawatt duurzame energie Duurzame energie voor huishoudens FaunaGuard succesvol ingezet! Jonge generatie zorgt voor frisse blik Elk jaar geeft CEO Pieter van Oord de kritische blik. Dit heeft geleid tot Marine ingenuity award aan het meest een combinatie van slimme oplossingen innovatieve idee van het afgelopen jaar. en kostenbesparingen en In 2016 werden de Gemini project een indrukwekkende reeks innovaties: youngsters geprezen voor hun proactieve de Bazooka, de ATPIA, ultra- en open houding ten opzichte sound boutspanning meting, een van leren, communicatie en teamwork nieuw coatingreparatiesysteem en en het verkennen van de mogelijkheden het leggen van kabels in ondiep met een nieuwsgierige maar water. De Noordzee is een van s werelds beste bronnen van windenergie. Gemini zal bijdragen aan duurzaamheidsdoelstellingen van Nederland en de Europese Unie door het benutten van de kracht van de Noordzee. Matthias Haag, CEO Gemini De Youngsters van het Gemini projectteam winnen de Marine ingenuity award 2016 Nieuw managementteam Offshore Wind Projects 47

48 Wat we nog meer deden in 2016 Burbo Bank Extension Met een hoogte van 102 meter en een hijscapaciteit van ton is het schip De Britse overheid heeft een ambitieus een indrukwekkende verschijning. Het doel gesteld: in 2020 moet 15% van alle schip werkt volgens de feeder-methode. energie uit duurzame bronnen komen. Om de monopalen drijvend te maken, Het offshore windpark Burbo Bank worden de palen voorzien van pluggen. Extension levert na voltooiing in 2017 Sleepboten transporteren die naar de een grote bijdrage aan dit doel Svanen. De op de pontons geplaatste huishoudens profiteren dan van groene transitiestukken worden nauwkeurig stroom. Onze geavanceerde vloot voor onder de haak van het schip gemanoeuvreerd. Deze methode is de afgelopen de bouw van offshore windparken werd in 2015 uitgebreid met het installatieschip Svanen, dat een cruciale rol waardoor er efficiënt gewerkt kon jaren steeds verder geoptimaliseerd, speelde in de aanleg van het windmolenpark. Op 8 kilometer uit de kust tijd leverde Van Oord het project in juli worden. Binnen de daarvoor geplande van Liverpool Bay installeerde de Svanen 2016 op, naar tevredenheid van de 32 monopalen en transitiestukken. opdrachtgever DONG Energy. We zijn ervan overtuigd dat de bouw en ingebruikname van Norther in 2018 en 2019 een succesvolle missie wordt met een betrouwbare en ervaren partner als Van Oord. Dennis Sanou, Norther Project Director Eneco Nieuwe windparken In 2016 wist Van Oord een flink aantal opdrachten te verwerven. Windprojecten zijn vaak complex en kennen een lange voorbereidingstijd. We zijn al bezig om in 2017 of later te werken aan de volgende projecten: Arkona (Duitsland): ruim 35 kilometer ten noorden van het Duitse eiland Rügen (Oostzee) komt een windpark met een vermogen van 385 MW dat energie gaat leveren aan huishoudens. De installatiestrategie bij dit project is gebaseerd op het bewezen concept dat de funderingen en componenten drijvend naar het schip Svanen worden gebracht. Borssele III & IV: In december 2016 werd bekend dat het consortium bestaande uit Eneco, Diamond Generating Europe, Shell en Van Oord de aanbesteding voor de bouw en de exploitatie van de Nederlandse offshore windparken Borssele III & IV heeft gewonnen. Deze parken gaan naar verwachting zo n GWh per jaar genereren, voldoende om huishoudens van energie te voorzien. Norther (België): Van Oord heeft een contract getekend voor het Balance of Plant-gedeelte (BOP) voor Norther, 23 kilometer uit de kust van Zeebrugge. Met een maximaal vermogen van 370 MW wordt Norther het grootste offshore windproject van België. De bouw begint in Laden van de monopiles en transitiestukken aan boord van offshore installatieschip Aeolus 48

49 Onze dochterbedrijven Dravo S.A. Dravo S.A. is de Spaanse dochteronderneming van Van Oord die vooral baggert in Zuid-Europa. Het bedrijf is specialist in het opspuiten en onderhouden van stranden langs de Spaanse, Portugese en Italiaanse kust. Daarmee draagt Dravo S.A. bij aan het bloeiende toerisme in deze regio s, maar ook aan de kustverdediging. In 2016 zijn onder meer de stranden van Barcelona, La Pineda bij Tarragona en Playa de Castillo op het Canarische Eiland Fuertaventura opgehoogd. De markt kenmerkt zich door relatief korte uitvoeringsperiodes en projecten liggen vaak in dichtbevolkte gebieden. Dit vergt flexibiliteit en aanpassingsvermogen van onze mensen. Dankzij de inzet van een vaste, kleine crew en een kantoor in Madrid als uitvalsbasis kunnen we die flexibiliteit waarborgen. Welkom Costa Verde In februari 2016 kocht Van Oord een sleephopperzuiger van het Nederlandse Abeko Marine. Gebouwd in 1998 als coaster is het schip in 2011 omgebouwd tot sleephopperzuiger met een beuninhoud van m 3. Het heeft de naam Costa Verde gekregen, naar de kust van Asturië in Noord-Spanje. Door zijn geringe afmetingen en diepgang is het schip ideaal voor de mediterrane gebieden met veel ondiep water of kleinere havens. Met de aanschaf van de Costa Verde versterkt Dravo S.A. zijn marktpositie in het Middellandse Zeegebied. Ook kunnen we nu de Dravo Costa Dorada buiten de eigen regio inzetten. Dit schip is in 2016 ingezet in Costa Rica en Cuba. Playa la Pineda Het eerste werk van Costa Verde in Spanje was suppletie van het strand Playa la Pineda in Tarragona. In een dikke week hebben we m 3 zand aangebracht door te baggeren op zee met een korte vaarafstand en dan via een drijvende leiding het zand direct op het strand te persen. Van Oord heeft voor deze opdracht een contract van drie jaar, waarvan 2016 het eerste jaar was. De bemanning is erg content met de Costa Verde. Wicks Wicks is een dochteronderneming van Van Oord en gespecialiseerd in verticale drainage, horizontale drainage en bodemverdichting. Nederland en Duitsland zijn belangrijke markten. Zo voerden wij in 2016 onder meer de installatie van ongeveer strekkende meter verticale drainage uit aan de A94, een veelbesproken autosnelweg in Duitsland. In een halfjaar tijd maakten wij, over een afstand van 35 kilometer, de bodem bouwrijp voor de aanleg van op- en afritten. In 2017 volgt een tweede uitvoeringsdeel. Buiten Europa is Wicks ook actief. In Jakarta, Indonesië, zorgden wij onder meer voor de installatie van 19 miljoen meter verticale drainage voor het project Kapuk Naga Indah. En in Puerto Moín, Costa Rica, was consolidatie noodzakelijk voor de aanleg van het 40 hectare metende terrein dat ruimte moet bieden aan een nieuw te bouwen container terminal. Met gespecialiseerd materieel wordt de verse grond sneller bouwrijp gemaakt voor verdere bewerking. Sleephopperzuiger Costa Verde in mediterrane wateren Voorbereidingen voor de aanleg van de A94 snelweg in Duitsland 49

50 Onze medewerkers Collega s bespreken veilige werkmethoden op het Deira Island project in Dubai Talenten stimuleren en competenties versterken Onze medewerkers maken Van Oord. Het jaar 2016 heeft in het licht gestaan van talenten stimuleren, competenties versterken en het beste halen uit onze mensen. Zo zetten wij continu stappen om ook op langere termijn onderscheidend te blijven. We zagen het aankomen: 2016 zou een stuk minder succesvol worden dan Een verschuiving die de hele sector treft, niet alleen Van Oord. Vooruitzien Voor Van Oord zijn medewerkers een sterke troef, zij maken Van Oord. Deze tijd vraagt om scherpte, meer samenwerken en vanuit visie projecten aanvliegen. We hebben juist nu het beste van onze mensen nodig; hun passie voor kennis en innovatie, voor operational excellence en voor winnen. Al in 2015 hebben we een grootschalig programma gelanceerd om zo veel mogelijk de talenten van medewerkers te stimuleren. Het Strategic Workforce Programme is voor professionalisering van het personeelsbeleid en startte in 2015 bij de vloot. 50

51 In 2016 is dit programma doorgezet voor de projectmanagers die wereldwijd op onze projecten werken, van junior tot senior. Eerst zijn de competenties in beeld gebracht waarover een projectmanager moet beschikken om succesvol te zijn in een steeds complexer wordende markt. Nauw samenwerken en goed communiceren zijn belangrijke competenties. Dat gaat niet vanzelf, zeker niet in een cultuur van doeners. Daarom trainen we projectmanagers daarin. Ook zorgen we voor heldere structuren en stellen we steeds een projectteam samen dat bestaat uit mensen met verschillende competenties, zodat alle kwaliteiten vertegenwoordigd zijn om een project succesvol te kunnen uitvoeren. Aanpassen en mee bewegen Ondernemerschap is typerend voor Van Oord. Medewerkers krijgen veel vrijheid en verantwoordelijkheid. We vragen de beste mensen, en we vragen het beste van mensen. Hierbij zijn twee eigenschappen van belang: aanpassingsvermogen en flexibiliteit. Aanpassing aan de veranderingen in de markt is noodzakelijk. Waar liggen kansen? Welke bedreigingen zijn er? Mee bewegen met veranderingen maakt dat we niet achter de feiten aan lopen. Uit aanpassingsvermogen vloeit flexibiliteit voort. Dat betekent snel kunnen schakelen en snel op nieuwe omstandig heden kunnen reageren. 85 Aandeel 86 Aantal nationaliteiten werkzaam bij Van Oord Aantal landen werkzaam Aandeel Respect voor culturen: We willen kritisch zijn op onze omgangsvorm met andere culturen. Wij zijn van origine een Nederlands bedrijf en zien dat als een pluspunt. Een open houding naar de rest van de wereld en ons verdiepen in andere culturen en gebruiken hoort bij ons internationale werk. Bij de start van een project besteden we met onze medewerkers aandacht aan de cultuur van het land waar gewerkt wordt en we treden op tegen ongewenst gedrag, zoals discriminatie. Situationeel leiderschap: Vaak werken leidinggevenden samen met lokaal personeel, dus moeten ze kunnen inspelen op lokale situaties en personen en op de lands cultuur. In dit situationeel leiderschap worden ze getraind. Internationale bemanning: We buigen ons over de loopbaanontwikkeling en beloning van de internationale bemanning. Soms zitten er regels in de weg en is flexibiliteit geboden. Nederlanders mogen internationaal overal varen, dat geldt echter niet voor elke nationaliteit. Het belangrijkste voor de samenstelling aan boord zijn de competenties van de medewerker, daarna volgt de internationale flexibiliteit. Als laatste bekijken we of de kosten in verhouding staan tot de competenties en nationaliteiten. De bemanning wordt steeds internationaler. Dit is een voorbeeld van aanpassingsvermogen. Leeftijdsbewustzijn: De pensioengerechtigde leeftijd van onze medewerkers stijgt. Onze mensen op projecten doen vaak zwaar werk en leven onregelmatig vanwege het vele reizen. We kunnen een impuls voor gezond leven en werken gebruiken. Daarom zijn we gestart met het programma Stay Fit, met als motto: gezond en vitaal tot ná de eindstreep. Verzuim, beschikbaarheid voor werk en de tevredenheid van onze medewerkers houden wij nauw in de gaten. Medezeggenschap Diversiteit is een kans Een uitgebalanceerd medewerkersbestand biedt meerwaarde voor Van Oord. Diversiteit hangt ook samen met het internationale karakter van de onderneming. Internationale samenwerkingen zijn dagelijkse kost, onze opdrachtgevers en stakeholders zijn uiteenlopend. Met een divers samengesteld medewerkersbestand kunnen wij hier beter op inspelen, en bovendien stimuleert het creativiteit en flexibiliteit binnen de organisatie. Van Oord s medewerkerspool telt maar liefst 68 nationaliteiten die in ruim 36 landen werken. Kijkend naar de verhouding tussen het aantal mannen en vrouwen zijn we blij dat we goed in de pas lopen met de benchmarks uit onze industrie. De ondernemingsraad is een belangrijk inspraak- en medezeggenschapsorgaan binnen Van Oord bij financiële, economische en organisatorische besluiten. De ontwikkelingen, zoals het teruggelopen aantal opdrachten in baggeren en offshore olie & gas, doen een groot beroep op de competenties van de leden van de ondernemingsraad. Van Oord voorziet in wat zij nodig hebben om de komende tijd de belangen van de medewerkers goed te kunnen behartigen. In 2017 zijn er verkiezingen. Bijna alle leden hebben zich opnieuw verkiesbaar gesteld. Dit toont de betrokkenheid en toe wijding van de ondernemingsraad aan. 51

52 Aantrekkelijke werkgever Van Oord wil een aantrekkelijke werkgever zijn. Mensen werken graag bij een bedrijf dat het goed doet. Zakelijk zijn we succesvol, we zijn internationaal toonaangevend. We hebben een open cultuur, we voeren boeiende projecten uit. Wederzijds respect, vertrouwen, collegialiteit en goede omgangsvormen zijn hierbij cruciaal. We geven medewerkers kansen om zich voortdurend te ontwikkelen, werken continu aan hun veiligheid en stimuleren hen om hun verantwoordelijkheid te nemen om veilig te werken. Onze maatschappelijke betekenis wordt steeds groter: we zijn onderdeel van de energietransitie. We besteden veel aandacht aan leiderschap en juichen diversiteit toe. Dit zijn factoren die maken dat de beste mensen ons graag opzoeken. Integriteit Van alle onze medewerkers verwachten we dat zij zich houden aan de Van Oord Gedragscode, die gepubliceerd is op onze website. Deze code is in 2016 vernieuwd. Ook werd een Regeling Melding Misstanden opgesteld. Mede werkers kunnen eventuele misstanden melden bij de vertrouwenscommissie. In 2016 is er geen aanleiding geweest om de vertrouwenscommissie bijeen te laten komen. Zowel de regeling als de code worden in 2017 geformaliseerd. Zes op, vier af In juni heeft Van Oord een nieuwe verlofregeling ingevoerd voor de projectmedewerkers die gecontracteerd zijn in Nederland, het Verenigd Koninkrijk en Cyprus. Voor het werk dat buiten Nederland wordt uitgevoerd is de regeling 6:4, dit wil zeggen: zes weken werken, en vier weken verlof in plaats van drie, zoals voorheen. Aanleiding voor deze wijziging waren de zorgen die werden geuit via het medewerkers tevredenheidsonderzoek in Om een passende oplossing te vinden zijn de medewerkers zelf betrokken. Van Oord is de eerste in de sector die deze verlofregeling hanteert voor een betere werk-verlofbalans. Veiligheid Veiligheid hoort bij ons dagelijks werk. Veiligheid behelst veel meer dan regels, en vraagt commitment van medewerkers. Daarom heeft Van Oord in 2016 het nieuwe programma geïntroduceerd: say YES to safety. Dit statement sluit aan bij het denken van Van Oord. Het bevat principes als verantwoordelijkheid nemen, samenwerken, een voorbeeld en inspiratiebron zijn voor anderen om ook veilig te werken, en de regels en instructies respecteren. Door dit collectief te maken, creëren we een veiligheidscultuur. Er zijn veel praktische middelen ontwikkeld, zoals de negen Life saving rules. Say YES to safety is voor iedereen die voor Van Oord werkt: medewerkers, partners en onderaannemers. Elke schakel in een project is van belang voor veilig werken. Als een team bij aanvang van een project bijvoorbeeld niet compleet is, dan zouden medewerkers met de juiste opleiding kunnen ontbreken. Elke schakel, hoe klein ook, is belangrijk en een voorwaarde voor veilig werken. Van Oord vindt ook dat veiligheid een zaak is voor de hele branche. We willen niet concurreren op veiligheid, we hebben gemeenschappelijke belangen en streven dezelfde doelen na. Daarom delen wij ons beleid met branchegenoten. Het programma vindt buiten onze onderneming erkenning: say YES to safety werd in 2016 genomineerd voor de IADC Safety Award van de International Association of Dredging Companies (IADC). Het is een prijs voor mensen en bedrijven die het werken in de baggerindustrie veiliger maken. Young Van Oord maakt kennis met ons veiligheids programma say Yes to safety 52

53 Medewerkers van Van Oord Gemiddelde leeftijd Aantal dienstjaren Ziekteverzuim ca medewerkers op de Nederlandse loonlijst % jaar ca medewerkers op de Nederlandse loonlijst % jaar Ziekteverzuim (%) van medewerkers op de Nederlandse loonlijst 3,8 3,3 26% >50 jaar 28% 5-10 jaar 33% >15 jaar 0,20 29% jaar 14% < 30 jaar 29% < 5 jaar 0,22 Veiligheid (Lost Time Injury Frequency Rate) Mensen bij Van Oord (in FTE) Opleiding Aantal deelnemers trainingen: totaal Safety & Mandatory incl Work Safe Programme Professional Development Aantal leden van Young Van Oord Leadership Development Management Development Personal Development Trainee Programme

54 Van Oord streeft een proactieve veiligheidscultuur na: iedereen is verantwoordelijk voor de veiligheid van zichzelf en elkaar. Goed leiderschap is daarvoor een basis. Daarom hebben 800 leidinggevenden de Safety Leadership Training gevolgd. Bij de start en het slot hiervan is de Executive Board aanwezig. Dit toont het belang aan en wakkert de openheid over veiligheid aan die bij een proactieve cultuur hoort. Een cultuur van elkaar durven aanspreken en durven melden als er iets misgegaan is, zodat we daarvan kunnen leren. Het managementteam gaat daarom tijdens projectbezoeken actief in gesprek over veiligheid met de projectleiding en medewerkers.! Veilige en slimme oplossingen voor cutters In 2015 en 2016 werkte Van Oord met de cutterzuiger Ural River aan het project Prorva in Kazachstan. Om cuttertanden te wisselen, moesten bemanningsleden over het schuine gedeelte van de ladder naar beneden glijden. Dat was onveilig en tijdrovend. Toen de cutterzuiger Mangystau werd afgebouwd, had een aantal Van Oord-medewerkers hier een slimme oplossing voor bedacht: een lichtgewicht platform dat steunt op de cutterladder. Eenvoudig én veilig, want medewerkers hebben nu enkel toegang tot de cutterkop als de ladder omhoog staat. Het platform is stabiel en is alleen via stuurboord bereikbaar om het zo licht mogelijk te maken. Ook de Ural River heeft nu zo n platform uit de eigen Van Oord-keuken. Ons veiligheidsbeleid ontwikkelt zich steeds verder. We komen van reactief en zijn op weg naar proactief. In 2012, 2014 en 2016 heeft TNO metingen gedaan. Volgens de laatste meting uit 2016 is gebleken dat we weer een stap dichter bij een proactieve veiligheidscultuur zijn. In tegenstelling tot eerdere jaren hebben we nu alle medewerkers bevraagd. De respondenten geven zo een breder beeld van de stand van zaken. Dat past bij een breed gedragen veiligheidscultuur. Er is consensus over het belang van veiligheid binnen ons bedrijf. Opvallend is de hoge score onder het management, dat de veiligheidscultuur binnen Van Oord als proactief ervaart. Via het programma say YES to safety wordt de groep die in het uitvoeringsproces werkt, gestimuleerd om voortdurend het veilig werken in de praktijk te brengen. Omdat een goede veiligheidscultuur bij ons vanzelfsprekend is geworden, is veiligheid met ingang van 2016 niet meer als aparte doelstelling in onze strategie benoemd, maar volledig ingebed in ons dagelijks denken en doen. In 2016 hebben wij de processen door middel van standaard procedures, planning, risicomanagement en kwaliteitsmetingen zodanig ingericht dat ook voor het gestructureerd managen van onze complexe projecten veiligheid een integraal onderdeel is. Jaarlijks reikt Van Oord prijzen uit voor veiligheidsprestaties. De Hans Brinker Leadership Award beloont leiderschap in veiligheid. Team U-864 kreeg deze prijs vanwege hun zorg en aandacht voor het milieu bij het stabiliseren van een oorlogswrak voor de Noorse kust. Lees hierover meer op pagina 43. De bemanningen van cutterzuigers Ural River en Mangystau kregen de Van Oord Vessel Award uitgereikt voor de door hen bedachte ontwerpwijziging waardoor veiliger onderhoud aan de cutter mogelijk is gemaakt. Certificeringen We zijn gecertificeerd voor ISO 9001, de internationale standaard voor veilig werken, en voor OHSAS 18001, het internationale arbomanagement systeem. Ons personeelsmanagement voor de vloot beschikt over het certificaat conform de Maritime Labour Convention. Wij bezitten nu alle certificaten die voor onze sector van belang zijn. Cutterzuiger Mangystau met lichtgewicht cutterwisselplatform 54

55 Bewustwordingsladder Beter geïnformeerd Generatief HSE is bepalend voor hoe we zaken doen Proactief Waarden en leiderschap op het gebied van veiligheid zorgen voor continue verbetering Calculatief We hebben systemen om alle gevaren te beheersen Reactief Veiligheid is belangrijk, bij ieder ongeval doen we daar veel aan Toenemend vertrouwen en verantwoordelijkheidsgevoel Pathologisch Wat doet het ertoe zolang we niet gepakt worden Op de brug van cutterzuiger Athena 55

56 Samenwerken bij Van Oord 1 Traineegroep 22 rondde in 2016 het één jaar durende technisch traineeship af. Alle deelnemers vervolgden hun loopbaan binnen verschillende afdelingen. 2 2 Het bouwteam van de sleephopperzuiger Vox Amalia op de werf in Bilbao. 3 De ondernemingsraad van Van Oord is een gewaardeerde gesprekspartner en adviseur voor de onderneming

57 Van Oord sport voor anderen Op 25 juni hebben 700 medewerkers en hun familieleden op de Van Oord Rio Day maar liefst EUR bij elkaar gesport voor Estrela da Favela, een organisatie die onderwijsprojecten in Rio de Janeiro opzet. Daarmee kan een nieuwe school worden gebouwd waar 200 kinderen dankzij onderwijs een betere toekomst tegemoet gaan. 2 Op 23 november fietsten 35 Van Oord-collega s drie uur lang voor de Stichting Opkikker, die zorgt voor gezinnen met een ziek kind tijdens of na een behandeling. Met de opbrengst van EUR konden drie gezinnen blij worden gemaakt. 3 Op 6 november ging een ploeg Van Oord-hardlopers voor de tiende keer in de benen voor The Hunger Project, dat strijdt tegen honger en armoede in de wereld. 4 Het Van Oord Tour for Life-team fietste deze zomer weer mee om geld in te zamelen voor de Daniel den Hoed Stichting, die succesvol kankeronderzoek financieert. De tocht voerde van Bardonecchia in Italië naar Rotterdam. Met deze Tour for Life werd in acht dagen ruim EUR bij elkaar gefietst

58 Duurzaamheid Babyschildpadden uit het broedprogramma vinden hun weg naar de zee, Moín, Costa Rica We werken met aandacht voor onze omgeving Aandacht voor onze omgeving is een voorwaarde voor continuïteit en winstgevendheid van Van Oord op langere termijn. Een goede balans tussen winst, de omgeving, menselijk welzijn en toekomstige voorspoed is voor ons geen discussiepunt. Duurzaamheid is een vast onderdeel van de besluitvorming en de bedrijfsvoering van Van Oord. Onze Duurzaamheidsagenda 2020 bevat vier speerpunten: Aantrekkelijk werkgeverschap: Wij willen dat al onze medewerkers prettig en veilig kunnen werken en zich deel van het team voelen. Met goed personeelsbeleid zoals wij dat beschrijven in het hoofdstuk Medewerkers (zie pagina 50), binden wij de beste mensen en het beste van mensen aan Van Oord. Marine ingenuity: Marine ingenuity is wat ons werkelijk onderscheidt van anderen. Wij bedenken vernuftige oplossingen die waardevol zijn voor onze opdrachtgevers. Voorbeelden zijn te vinden in environmental engineering, innovaties in materieel en de aandacht die wij hebben voor mens en omgeving. Energie-efficiëntie: Energiezuinige installaties en schepen, energiebewust gedrag van onze medewerkers en experimenten met alternatieve brandstoffen dringen het energiegebruik en de uitstoot van broeikasgassen terug. Het drukt 58

59 ook energiekosten, en het risico op kostbare milieu-incidenten wordt kleiner. In ons investeringsprogramma is dit een belangrijk thema. Duurzame waardeketen: Wij voelen ons verantwoordelijk voor de keten waarin wij een schakel zijn. We werken aan verduurzaming hiervan en zijn in gesprek met leveranciers om dit continu te verbeteren. De Duurzaamheidsagenda 2020 verbindt onze aanpak met de Sustainable Development Goals die de Verenigde Naties in 2015 heeft vastgesteld, met de interviews met stakeholders die wij in hebben gehouden, en met duurzaamheidsdilemma s waar wij tegenaan lopen. Aansluiten bij de V.N. Sustainable Development Goals De Verenigde Naties (V.N.) hebben in september 2015 de Sustainable Development Goals (SDG s) vastgesteld. Zeventien mondiale duurzaamheidsdoelstellingen vormen de kern van de Agenda voor duurzame ontwikkeling 2030 die gericht is op de kwaliteit van de leefomgeving en het bereiken van een wereld zonder armoede, onrecht en discriminatie. Sustainability Advisory Board Als internationaal opererende onderneming heeft Van Oord te maken met vraagstukken over de invloed van ons werk op ecosystemen, veiligheid, lokale gemeenschappen en mensenrechten. Sinds kort krijgen we hierbij ondersteuning van de Sustainability Advisory Board. Die treedt op als adviseur en klankbord voor de Executive Board. De leden zijn: De heer J.P. Balkenende - voormalig minister-president, extern adviseur van EY, hoogleraar Governance, Institutions en Internationalisering aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en voorzitter van de Dutch Sustainable Growth Coalition De heer W. van Dieren - lid van de Club van Rome en initiatiefnemer van het Springtij Forum Mevrouw K. Maas - wetenschappelijk directeur Erasmus School for Accounting & Assurance en lid van de Raad van Advies van De Groene Zaak De heer T. Wagenaar - directeur Stichting Natuur & Milieu Onderdeel bedrijfsvoering Bewezen goed werkende systemen en certificeringen maken duurzaam werken mogelijk en dringen de financiële én nietfinanciële risico s terug, zoals die in veiligheid, milieu en mensenrechten. Duurzaamheid als onderdeel van onze bedrijfsvoering is vastgelegd in het Van Oord Management Systeem (VOMS). Lloyds, een internationaal opererende, onafhankelijke verificatie-organisatie, gaat elk jaar na of ons systeem voldoet aan de internationale standaarden voor kwaliteit, veiligheid en milieu. Wij dragen met name bij aan de volgende vier SDG s: Affordable and clean energy 7 9 Industry, innovation and infrastructure Climate action 713 Life below water UN Sustainable Development Goals 17 UN Sustainable Development Goals 17 UN Sustainable Development Goals 17 UN Sustainable Development Goals SDG 7: Verzeker toegang tot betaalbare, betrouwbare, duurzame en moderne energie voor iedereen. SDG 9: Bouw veerkrachtige infrastructuur, bevorder inclusieve en duurzame industrialisering en stimuleer innovatie. SDG 13: Neem dringend actie om de klimaatverandering en impact ervan te bestrijden. SDG 14: Behoud en maak duurzaam gebruik van de oceanen, de zeeën en de maritieme hulpbronnen. 59

60 De werkelijke impact van het Gemini-project op de samenleving Als eerste Nederlandse onderneming in onze sector heeft Van Oord in geld de maatschappelijke toegevoegde waarde uitgerekend van de ontwikkeling en uitvoering van een offshore wind project. Dit is gedaan voor Gemini, een park dat met 150 windturbines 600 megawatt kan opwekken. Samen met KPMG hebben wij een True Valueimpactanalyse gemaakt waarmee wij de invloed op het milieu en de sociale en economische gevolgen van de uitvoering van het project financieel zichtbaar maken. We hebben ons geconcentreerd op de activiteiten van Van Oord en onze ketenpartners. Waar het kon hebben we ook externe aspecten bekeken, zoals de productie van grondstoffen en halffabricaten. Na plussen en minnen bleek de totale toegevoegde maatschappelijk waarde van Gemini EUR 877 miljoen. Deze conclusie benadrukt de vele kansen die offshore wind voor de maatschappij te bieden heeft. Het Gemini-project creëert een werkelijke maatschappelijke waarde (True Value) van EUR 877 miljoen. Economische spin-off: EUR 929 miljoen. Van Oord creëert een economisch spin-off-effect ter waarde van EUR 367 miljoen in Nederland en EUR 562 miljoen daarbuiten. Van Oord draagt op de volgende punten bij aan het Nederlandse Energieakkoord: terugdringen van uitstoot, creëren van (lokale) werkgelegenheid, innovatie en kennisontwikkeling Met het Gemini-project zorgt Van Oord ervoor dat de energietransitie in Nederland vorm krijgt. Subsidie: EUR 713 miljoen Overheidssubsidies voor grootschalige windenergieprojecten op zee verlagen de True Value van Van Oord. Offshore installation vessels Het voorkomen van uitputting van fossiele brandstoffen levert maatschappelijke voordelen op: EUR 228 miljoen. 437 directe banen bij Van Oord en naar schatting manjaren door uitgaven in toeleveringsketen. Uitstoot die is voorkomen: EUR 454 miljoen. Dankzij het Gemini-project wordt de uitstoot van 19 miljoen ton CO 2 voorkomen. De CO 2 -uitstoot die wordt veroorzaakt door de productie van de materialen en de installatie van het Gemini-windpark wordt binnen acht maanden gecompenseerd. Team Gemini aan boord van kabellegger Nexus 60

61 Zijn onze stakeholders het met ons eens? In 2015 hebben wij dankzij overleg met onze stakeholders de bevestiging gekregen dat we met onze vier speerpunten op de goede weg zijn om onze invloed op de waardeketen blijvend te doen gelden. In 2016 is de Materialiteitsmatrix aangescherpt op basis van input van de stakeholders. Dit heeft geleid tot het toevoegen van energietransitie en enkele verschuivingen van thema s binnen de matrix. In 2017 gaan we opnieuw met hen in gesprek en komen we te weten of ons duurzaamheidsbeleid effectief is of bijsturing nodig heeft. Verduurzamen is een werkwoord, maatschappelijk verantwoord ondernemen eveneens. Iedereen moet mee, elke schakel in de keten. Daarom luidt mijn advies: hoe meer mensen en leveranciers je mee kunt krijgen, hoe sterker duurzaamheid in de organisatie naar voren komt. André Nijhof, hoogleraar Corporate Social Responsibility & Business Ethics, Nyenrode Business Universiteit Materialiteitsmatrix De resultaten van de stakeholderinterviews zijn in de materialiteitsmatrix verwerkt. Interne stakeholders Nauwelijks relevant Relevant Zeer relevant Externe stakeholders Zeer relevant Relevant - Indirecte economische effecten (pagina 60) - Integriteit (pagina 52) - Compliance en certificering (pagina 54, 82) - Mensenrechten (pagina 22) - Diversiteit en Employability (pagina 51, 79) - Ketenverantwoordelijkheid (incl. leveranciersbeoordeling) (pagina 65) - Vessel recycling (pagina 71) - Energietransitie (m.n. Offshore Wind) (pagina 11) - Marine ingenuity-innovaties (pagina 62, 63) - Energieverbruik en emissies (pagina 63) - Veiligheid (pagina 53) - Opleiding en training (pagina 53) Nauwelijks relevant - Mobiliteit - Waterverbruik Van Oord is een van de founding fathers van de Offshore Experience in Maritiem Museum Rotterdam Vloerprojectie toont scenario van wind op zee tijdens de International Architecture Biennale Rotterdam 61

62 Marine ingenuity: innovaties met effect Van Oord wil eventuele nadelige effecten van zijn werkzaamheden tot een minimum beperken en waar mogelijk positieve effecten stimuleren. Samen met onderzoeksinstituten en universiteiten hebben we daarom vijf innovaties ontwikkeld: FaunaGuard, ReefGuard, PlumeGuard, Ecodesign en OpenEarth. Wij bieden deze innovaties in onze tenders aan. In 2016 is dat zeven keer gebeurd. FaunaGuard: preventie van gehoorschade De FaunaGuard is een instrument dat met behulp van specifiek ontwikkeld onderwatergeluid zeezoogdieren, reptielen en vissen tijdelijk uit een constructiezone kan houden. Voor de uitvoering van het heien voor het offshore windpark Gemini is de FaunaGuard toe gepast om gehoorschade bij bruinvissen te voorkomen. Wetenschappelijke validatie van testresultaten is essentieel om het instrument verder te verbeteren. Zo hebben we in 2016 veldproeven uitgevoerd in Parana (Brazilië) en bij Texel om de FaunaGuard nog beter toepasbaar te maken voor respectievelijk schildpadden en bruinvissen. ReefGuard: herstel van koraalriffen De ReefGuard is een mobiel laboratorium waarmee bewezen, kleinschalige technieken voor koraalkweek kunnen worden opgeschaald en toegepast om koraalriffen te herstellen. Voor dit doel is de ReefGuard in 2016 ingezet voor een kweekproject op het project Sandy Bottom op de Bahama s. Hier is gekeken welk effect een langere kweekduur heeft op de overleving van teruggeplaatste koralen. De eerste resultaten zien er veelbelovend uit. Tevens is een goede relatie opgebouwd met lokale stakeholders die veel kennis in huis hebben over koraal, waaronder de University of the Bahamas. De volgende stap die we zetten is het vervolmaken van de technologie zodat we ook elders koraal kunnen kweken. PlumeGuard: terugdringen van zwevend sediment De PlumeGuard is een speciaal ontwikkeld mobiel meetframe dat moderne meettechnieken integreert in geavanceerde technieken voor het verwerken van Big Data over de waterkwaliteit. Met de PlumeGuard meten we op een innovatieve manier de hoeveelheid totaal zwevend sediment op en rondom onze baggerschepen. Afhankelijk van de hoeveelheid zwevend sediment kunnen wij hierop reageren door maatregelen te nemen. Bijvoorbeeld door tijdelijk op een andere plek te gaan baggeren of het productietempo aan te passen. In 2016 is de PlumeGuard aangeboden in diverse tenders. Ecodesign: ontwerpen met natuurlijke elementen Bij Ecodesign gaat het om het gebruik van ontwerpprincipes die voortkomen uit het Building with Nature-programma. Met het toepassen van ecodesignconcepten maakt de ontwerper gebruik van de mogelijkheden die natuurlijke elementen bieden voor het waterbouwkundig ontwerp, waardoor tegelijk voordelen voor natuur, recreatie en de lokale economie ontstaan. In 2016 zijn ecodesignconcepten actief aangeboden in tenders. OpenEarth: digitaal ondersteunen van projecten en materieelinzet OpenEarth is een softwaresysteem voor analyse, visualisatie en rapportage van gegevens over projecten en materieel waarmee we milieurisico s kunnen verminderen. In 2016 is OpenEarth onder andere toegepast in de projecten Kaohsiung en KNPC. ReefGuard-team installeert platen met koraal op de kraamlocatie 62

63 Wat we in 2016 hebben bereikt Ons beleid maken we meetbaar in KPI s (Kritische Prestatieindicatoren), die we door de accountant laten verifiëren. De jaarrekening in dit verslag bevat ook een assuranceverklaring hierover. Ons duurzaamheidsbeleid heeft een aantal mooie resultaten opgeleverd, in cijfers en feiten gezien. Marine ingenuity Aantrekkelijk werkgeverschap Hoe we een prettige en veilige werkomgeving creëren, is te lezen in het hoofdstuk Medewerkers vanaf pagina 50. Innovaties ontwikkeld 5 5 Tenders aangeboden Energie-efficiëntie Energie-efficiëntieverbetering van de vloot t.o.v (cumulatief) ,3% 6,2% 5,1% 4,2% 2,7% 2,6% Totale carbon footprint ton CO % gerelateerd aan materieelinzet 95,12 96, In ons energiemanagementbeleid is in 2015 als doel gesteld dat we in 2020 op onze vloot een energie-efficiëntieverbetering van minimaal 7% ten opzichte van 2010 hebben bereikt. In 2016 hebben we al een energie-efficiëntieverbetering van ruim 7% gerealiseerd. In 2016 is onze CO 2 - footprint substantieel lager ten opzichte van Dit heeft alles te maken met het lagere activiteitenniveau vergeleken met Van Oord reduceert het brandstofverbruik en de broeikasgasuitstoot op tal van manieren. Zo investeren we in hoogwaardige technologie in ons nieuwbouwprogramma. Bij de aanschaf van bestaande schepen nemen we het energie gebruik in de specificaties mee. We werken samen met onze leveranciers aan energiebesparende maatregelen. Ook bij de ontwikkeling van motoren en het ontwerp van een scheepsromp speelt het een rol. We gebruiken steeds schonere brandstoffen en we experimenteren met alternatieven zoals biobrand stoffen. Op de projecten onderzoeken we de mogelijkheden van energie-efficiëntere werkmethoden. In het Building with Nature-programma van Ecoshape wordt onder meer gekeken naar de CO 2 -component van slib en begroeiing. Duurzame waardeketen Op basis van een in 2016 nieuw ingevoerd beoordelingssysteem en FPAL-registraties is over 72 toeleveranciers informatie verzameld over duurzaamheids- en QHSE-aspecten. Van deze 72 toeleveranciers hebben er 43 een verhoogd risicoprofiel. Het nieuwe systeem heeft als doel leveranciers te beoordelen op de aspecten energiemanagement, veiligheid en arbeidsomstandigheden. In 2020 willen we al onze toeleveranciers in kaart hebben gebracht en samen met hen voor de meest relevante thema s de belangrijkste risico s identificeren en proberen te reduceren. Aantal leveranciers, waarover informatie is verzameld ten aanzien van duurzaamheids- en QHSE-aspecten 72 63

64 Grip op de keten Als eerste in de maritieme industrie heeft Van Oord sinds 2016 een exclusief Strategisch Partnerschap voor het onderhoud van de vloot. Voorheen was ons inkoopmodel versnipperd en werkten we met leveranciers. Nu zijn we contracten voor de lange termijn aangegaan met slechts twintig leveranciers die we mede hebben geselecteerd op hun duurzaamheidsprofiel. Ze leveren een totaalpakket. Samen met hen kunnen we kosten en de totale levensduur van een schip beter bepalen. Er ontstaat speelruimte en vertrouwen om samen innovaties te ontwikkelen en te testen. Met deze vernieuwende manier van samenwerken is Van Oord genomineerd voor de Maritime Innovation Award (MIA). Duurzaam recyclen van schepen Op een gegeven moment zijn onze schepen commercieel danwel economisch verouderd. Dan voldoen ze niet meer aan de eisen van onszelf of de wetten en regels. Deze schepen worden op een duurzame wijze gedemonteerd en gerecycled volgens de afspraken in de Hong Kong International Convention for the Safe and Environmentally Sound Recycling of Vessels. Het vlootoverzicht staat op pagina 71. Dilemma s Uitstoot van broeikasgassen: bewegen in een krachtenveld We voeren een programma uit om de uitstoot van broei kasgassen CO 2, NO x en SO x zo veel mogelijk te beperken. In de internationale regelgeving is de International Maritime Organization (IMO) hierbij belangrijk. Ons materieel moet immers wereldwijd inzetbaar zijn. In de praktijk merken we dat nationale overheden zelf hun beleid maken, en ook opdrachtgevers bepalen de manier waarop zij hun ambities vertalen, zowel naar de markt als naar ons. Van Oord heeft hier voortdurend mee te maken. We zijn actief in allerlei werkgroepen van brancheorganisaties zoals de EUDA, IADC, de Vereniging van Waterbouwers en de KNVR. Deze werkgroepen adviseren instanties als de IMO, de Europese Commissie en Rijkswaterstaat, die zich bezighouden met regelgeving over de haalbaarheid van de uitstoot van broeikasgassen en het in de pas laten lopen met lokale regelgeving.! In onze werkzaamheden lopen we uiteraard ook tegen een aantal dilemma s aan. We vinden het belangrijk hierover in gesprek te gaan met onze medewerkers, klanten en omgeving. Tijdens de eerste bijeenkomst van de Sustainability Advisory Board is gesproken over een aantal duurzaamheidsdilemma s: - Maatschappelijke beeldvorming van tijdelijke negatieve effecten van onze werkzaamheden in relatie tot de waarde van waterveiligheid en duurzame energie; - De OESO-richtlijnen voor Multinationale Ondernemingen, in het bijzonder de Nederlandse interpretatie ervan versus het internationaal gelijke speelveld, en de verantwoordelijkheden van onze opdrachtgevers versus die van ons; - Ketenverantwoordelijkheid, met name onze ambities versus de mate waarin sommige onderaannemers in staat zijn hieraan te voldoen; - Met welke NGO s willen we een meerjaren-agenda willen opbouwen. Scholieren brengen een bezoek aan de werf in Moerdijk 64

65 Ketenverantwoordelijkheid Duurzaam ondernemen betekent voor ons ook verantwoordelijkheid nemen voor onze waardeketen, waarvan onze toeleveranciers en onderaannemers een essentieel onderdeel vormen. De ontwikkelingen en mogelijkheden op het gebied van ketenverantwoordelijkheid verschillen echter per regio. Hierdoor zoeken wij voor onze projecten voortdurend naar een balans tussen duurzaamheid en haalbaarheid zonder onze eigen visie en ambitie tekort te doen. Sponsoring, afgestemd op de samenleving Kennis delen met Holland Water Challenge! Het is belangrijk voor Van Oord om positieve relaties op te bouwen met de gemeenschappen waarin wij wonen en werken. Een van de gedachten achter ons sponsorbeleid is dat we iets terug willen doen of iets speciaals willen doen op de plekken waar we actief zijn. Een manier om betrokken te zijn bij de omgeving waarin we werken, is door onze kennis te delen en samen te werken met deskundigen ter plekke. Wij zorgen ervoor dat charitatieve bijdragen namens het bedrijf passend en in verhouding zijn. In 2016 voerden we meer dan veertig projecten uit, gerelateerd aan de volgende vijf thema s: maritiem, community investment, onze vestigingsplaatsen Rotterdam en Gorinchem, sportactiviteiten door onze medewerkers, en cultuur. Van Oord hecht veel waarde aan kennisdeling, talentontwikkeling en het opbouwen van nieuwe lokale contacten. Daarom doen we mee met de jaarlijkse Holland Water Challenge. In 2016 was die in Myanmar, een land met maritieme uitdagingen. Veertig studenten aan negen universiteiten uit Myanmar namen de uitdaging aan om een slimme delta te creëren: de duurzame en integrale ontwikkeling van de Ayeyarwady Delta in Myanmar. Ze werden geholpen door Nederlandse experts en lokale deskundigen. Een grandioze ervaring, zowel voor de studenten als voor Van Oord. Holland Water Challenge in Myanmar 65

66 Organisatie Samenstelling Executive Board en activiteiten Drs. P. (Pieter) van Oord (1961) Chief Executive Officer sinds 2008 Ir. P.W. (Paul) Verheul (1961) Chief Operations Officer sinds 2011 Aandachtsgebieden: Area Netherlands, Business unit Offshore Wind Projects, Business unit Offshore oil & gas. Staff departments: Personnel & Organisation, Communication & Markets, Quality, Health, Safety & Environment (QHSE) en Facility Services. Nevenactiviteiten: Voorzitter van de Association of Dutch Suppliers in the Oil and Gas Industry and Offshore Renewable Industry (IRO), Lid Raad van Toezicht STC-Group, Lid Bestuursraad MerweOord, Lid Raad van Toezicht van Nationaal Park De Hoge Veluwe en Bestuurslid Club Rotterdam. Aandachtsgebieden: Area Europe, Area America & Africa. Staff departments: Engineering & Estimating, Ship Management Department en Survey. Nevenactiviteiten: Lid van Board of Directors bij International Association of Dredging Companies (IADC), Lid Advisory Board van PortXL World Port Accelerator programme, Bestuurslid van de Koninklijke Vereniging van Nederlandse Reders (KVNR), Lid van Advisory Board DIMI van de TU Delft. Ir. C.A. (Niels) de Bruijn (1963) Lid van de Executive Board sinds 2013 Aandachtsgebieden: Area Middle East & West Asia, Area Asia & Australia, Business unit Dravo S.A. en Business unit Wicks. Staff department: Project Office. Drs. M.J. (Jolanda) Poots-Bijl RC (1969) Chief Financial Officer sinds 2016 Aandachtsgebieden: Staff departments: Finance & Control, Treasury, Information Technology (IT), Legal & Contracts, Procurement. Nevenactiviteiten: Bestuurslid Stichting ING Aandelen, Lid Raad van Commissarissen Blokker Holding B.V. Lid Raad van Commissarissen Gasunie Van Oord is aangesloten bij de volgende brancheverenigingen en kennisprogramma s: - Central Dredging Association (CEDA) - European Dredging Association (EUDA) - WindEurope (voorheen EWEA) - International Association of Dredging Companies (IADC) - International Jack-Up Barge Owners Association (IJUBOA) - International Pipeline and Offshore Contractor s Association (IPLOCA) - IRO - Association of Dutch Suppliers in the Oil and Gas Industry - Nederlandse Wind Energie Associatie (NWEA) - Vereniging van Waterbouwers - World Association for Waterborne Transport Infrastructure (PIANC) - Koninklijke Vereniging van Nederlandse Reders (KVNR) - Stichting Ecoshape / Building with Nature 66

67 Young Van Oord op bezoek bij de Aeolus Offshore installatieschip Aeolus 67

68 Management Committee Het Management Committee bestaat uit de leden van de Executive Board, de Area directors en de Staff directors. Area Management Area directors Ir. R.A.M. (Ronald) Schinagl Ir. G. (Govert) van Oord Ing. M. (Martin) Smouter Ir. M.W. (Mark) Roelofs Area Netherlands - Area director: Ir. R.A.M. (Ronald) Schinagl (vanaf 1 september 2016) Ir. J. (Jan) Schaart (tot 1 september 2016) - Area manager: C.J. (Carlos) Mollet - Area manager: Ing. J. (Jaap) Wiersma - Area manager: Ing. R.J. (Richard) Brouwer Area Europe - Area director: Ir. G. (Govert) van Oord - Area manager East Europe & Russia: Ing. P.P. (Peter Paul) Hordijk - Area manager West Europe: Ir. M. (Maurits) den Broeder - Managing director J.T. Mackley & Co. Ltd: T. (Tony) Camilleri Area Middle East & West Asia - Area director: Ing. M. (Martin) Smouter - Area manager Middle East: Ing. J.J.W. (Jan-Willem) Elleswijk - Area manager West Asia: Ing. A.H.M. (Ton) van der Burg Area America & Africa - Area director: Ir. M.W. (Mark) Roelofs (vanaf 1 juli 2016) Ir. R.A.M. (Ronald) Schinagl (tot 1 september 2016) - Area manager South America: Ir. T. (Tim) Helbo - Area manager North & Central America: Ir. A.C. (August) Runge - Area manager Sub Saharan Africa: Ir. R.K. (Ruud) Romijn - Area manager Nigeria: G.F.J. (Gert) Pomstra Staff Management Staff directors A.J. (Albert-Jan) Kroezen RA Ir. I.F.R. (Ivar) Daemen J.D. (John) Knoester Drs. J.M. (Jeroen) Kwakernaak - Finance & Control - Engineering & Estimating - Personnel & Organisation - Procurement 68

69 Ir. C.A. (Niels) de Bruijn Ing. J.B.E.M. (Joep) Athmer Ir. A.F. (Arnoud) Kuis Area Asia & Australia - Area director: Ir. C.A. (Niels) de Bruijn - Area manager East Asia: Ing. M.P. (Martin) Meijers - Area manager Australia Ing. M.P. (Martin) Meijers Business unit Offshore - Area director: Ing. J.B.E.M. (Joep) Athmer - Area manager OPI en SRI: Ir. J.G. (Koos) van Oord Azn. Business unit Offshore Wind Projects - Area director: Ir. A.F. (Arnoud) Kuis - Area manager: Ir. T.J. (Theo) de Lange - Area manager: M. (Moritz) Horn Business unit Wicks - Managing director: Ing. M.S. (Mollo) Spijkstra Business unit Dravo S.A. - Managing director: Ir. K.B. (Koen) Sweers Staff managers Ir. J. (Jaap) de Jong - Ship Management Department Ir. A. (Ton) van de Minkelis - Quality Health Safety & Environment - Communication & Markets: Drs. R.E. (Robert) de Bruin - Concern Accounting: Drs. R. (Rob) Middelkoop RC - Facility Services: B. (Bastiaan) Kroon - Information & Technology: R. (Ronald) Renes - Legal & Contracts: Mr. J.M. (Job) de Groot - Project Office: Ir. C.A. (Niels) de Bruijn - Survey: Ing. M.J.L. (Michel) Koper - Treasury: Drs. M.S. (Marlies) Janssen 69

70 Baggerwerkzaamheden in Tanjung Priok De uitbreiding van de grootste containerhaven van Indonesië door cutterzuiger Athena 70

71 Onze vloot in 2016 Nieuw materieel: Trailing suction hopper dredgers Self-propelled cutter suction dredgers Cutterzuiger Biesbosch - Sleephopperzuiger Costa Verde Uit de vaart genomen of verkocht Cutter suction dredgers Flexible fallpipe vessels Cutterzuiger Zeeland II - Cutterzuiger Merwede - Cutterzuiger Laurum - Cutterzuiger Kruipnix - Cutterzuiger Gooiboog - Waterinjectievaartuig HAM Bakkenzuiger Triton Side stone dumping vessels Water injection dredgers Daarnaast beschikt Van Oord over tientallen stuks gespecialiseerd en hulpmaterieel Offshore installation vessels Backhoe dredgers 2 4 Shallow water pipelay barge Cable laying vessel

72 Onze mensen Aa P.J.W.J. van der, Aanraad A.T.J., Aarens R., Aartrijk M.F. van, Abalos K., Abarca E.C, Abass G., Abdallah Alhalaseh K., Abdallah Altarawned M., Abdallah Altarawneh M., Abdelgavad R.M.H., Abdenov N., Abdolova R., Abdul Alim M.D., Abdul Barique M.K., Abdul Rachman A., Abdullah N.H. Binte, Abdulle A.M.A., Abdulraheem Alrahaife F., Abed Alebasat M., Abello M.P., Abilkhairov M., Aboobaker B.M., Abrasaldo R.B., Abrenica Jr P.S., Abrori U., Abu Rob M.K.M., Abukhanov S., Acanto Jr. R.B., Acasio R.B., Acenas J.D., Acierto J.E, Acquoij-Leshchenko, I.V. van, Adam U.I., Adari R., Adema Y.B., Adeosun S.M., Adilov Z., Adolfo A.A., Adriaanse C.A., Adriaanse V., Advocaat-van den Heuvel, S.J., Aeck E.O., Agayeva L., Agelink J.J., Agostinho M., Aguinid J.A., Ahatovs F., Ahlers S., Ahmad Alheshoosh M., Ahmad N., Ahmad N., Ahmad S., Ahmerovs J., Ait Lafkih N., Aitzhan Z., Ajekiigbe O.S, Akanniyene L G., Akdemir K., Akershoek E.W., Akhmejanova D., Akhtanov A., Akibayev K., Akinboye T., Akindele O., Akinyele O., Akker M. van den, Akkerman A., Akkermans R.J.C.J., Akolade A.O., Akpan - Brown G., Akpotu Edafe M., Akster G., Akyuz Kurkcu S., Al Balushi M.S.M., Al Dowgamat J., Al Ehwamel O., Al Halasah N., Al Hejazeen A., Al Jaafreh A., Al Jaafreh K., Al Jaafreh N., Al Jaarat N., Al Maghasbeh S., Al Nawaisheh K., Al Nawaisheh Y., Al Qasim M., Al Sultan M., Al Sultan W.I., Al Tarawneh O., Alaawad A., Alainis I., Albert D., Albertino T., Albustange S., Alday R.A., Aldaya J.M., Aldongarov R., Ale D.M., Aleksejevs V., Alenov B., Alenov K., Alfelor L.U., Alford G.J., Ali Albawwat S., Ali Mohammed R., Alibaks K.F., Alibudbud J.A.L., Aligam R.A., Alimin A., Alisangco N.L., Aliyaru Kunju I., Alkema A.G., Almaaitah Q., Almeida V.C., Almodiel J.H., Alnawaysheh S., Alota A.C., Altraide S., Alvarado V., Alves E.N., Amade M., Amadi A., Amadi B., Amador K.M.C., Amagsila E.R., Amantaiuly B., Ambachtsheer V., Ambalathu Veetil R.M., Ambre K.M., Amels J., Amerongen R. van, Amersfoort D.C. van, Amir A., Amul J.J., Anafed D., Ananko A., Andales Z.C., Andel J. van, Andersson L.B., Andrews J.O., Andrews K., Anemaet P.A., Angchekar A.A., Angelen R.F.C. van, Anil Austin T., Anissimova A., Anneveld J.A., Anokhin D., Ansems D.A.M., Antigua W., Antonenko D., Antony D., Antony N.C., Antony V., Apeldoorn R. van, Apeli G., Aper G.M.E., Apfel T.W., Appollo P., Aquino G.M, Aralbayev B., Aranez R.C., Aras B.S., Arathu Peethambaran P., Araujo B.L., Araujo R.F. de, Araujo W.G.V., Araya Godoy L.E., Arbeider F.R., Arca P.E., Arcay H.J., Arceno J.C., Arets K., Argles D.S., Arias M.P., Arifiyanto D., Arigwe A.K., Arijajie S., Aritonang V., Aritya S., Arjunan Kochupurayil M., Arkarov Y., Arkel-Snoek, T.H. van, Armstrong P.G., Arnaldo T.A., Arnhem W.J.J. van, Arquiza F.C., Arts T.J.M., As M.J. van, Asaolu E., Ashraf A., Asika J., Asmus S., Asobie T., Assa Alzayadeen T., Assche R.J.L. van, Asseervatham M., Asselé A., Ataksha A., Atapary C.D., Atapary-Sahetapy, V.E., Athmer J.B.E.M., Athmer M.J.H.M., Atienza N.D., Atkinson C., Atta A.I., Attema D., Augustina R., Auman M.A., Ausan N.D., Auyessov B., Avdejev D., Avdejev N., Avondrood E.C., Awwad Almaghasbeh M., Ayazalp S., Ayers S., Azad A., Azghiri A., Azofeifa M., Baars P.O., Baas R.H., Babu R., Baby B., Bachri A., Backhuis W.M.H., Bacsafra M.R.V., Badilla M.Q., Badukonda K.K., Baeck A.C., Baesa R.M., Baggerman C., Baggerman C., Baggerman W.M., Bagundol J.C., Bagwell V.K., Baicu M., Baihaky H., Baikenov A., Bailey M.A., Baimukhambetov T., Bak A., Bakazhanov A., Bakelaar J., Bakermans B., Bakker A., Bakker A.M.G., Bakker B., Bakker D.J., Bakker D.R., Bakker G., Bakker J., Bakker J.M.A., Bakker M.A., Bakker M.J., Bakker R., Bakker R.J.W.M., Bakker S.C.H., Bakker S.P.M., Bakker-van den Barselaar, S. de, Bakyt A., Bakytzhanova G., Bak-Zapf G.F., Balaiah S., Balakrishnan A., Balakrishnapillai M., Balder P.P., Baldew A.R., Baldock R.G., Baldonado M.J., Baleizao M., Balen M.A.G.P. van, Balesco S.M., Baligo J.B., Baljé H.A., Baljet D.M., Balontong N.G., Balsamo E.F., Baltabayev K., Balvert W.J.P., Bambacht W., Bamne B., Banayo R.C., Bandeira B., Banerjee S., Banga U.P., Bangma C., Banogon V.B., Barboza D.J., Bardelmeijer C., Barendregt E.C., Baretta S.B., Bargen M. von, Baricaua D.C., Barker - Goldie J.J., Barkworth S., Barlisan D.C., Barnes K., Barneveld J., Baron de Smeth M.J., Barrantes A.C., Barredo C.D., Barrera C. De la, Barreto G.A.M., Barreto Gonçalves J.M., Barros E.D.O., Barros J.P., Bartels J.E.W., Bartolovic-Baban, N., Barut E., Bashtannyi V., Baskarakrishnan K., Bassarbayev A., Basso R., Basten Batenburg F.L.J. van, Bastiaansen G., Basuel M.C.A., Basuel R.O., Basuki U., Bathgate N., Batista F.S, Batoukhtine I., Battrick T., Baubekov K., Baumann M., Baus C., Baus H.A., Bautista J.G., Bautista J.S., Bax M., Bax R.L.H., Bay E.R., Bayo-Philip P., Baysoy G., Bean C.G.M., Beattie W.J., Becker B., Becker J.H., Bedre V., Beek A. van, Beek A.K. van, Beek S.L. van, Beeker P.M., Beekhuijzen S.J., Beekmans E., Beela J., Beelen C. van, Been F.L., Beentjes F.J., Beerta J.P.W., Beest J.M. van, Beest M. van, Beij I.A., Beijer R., Bekendam H.J., Bekezhanov Z., Bekkema S., Bekker J.F., Bekmagambetova T., Belano J.O., Belatko V., Belkadi N., Bell, C.E., Belleza J.A., Belstra L.C., Bemmel H.J.G. van, Bemmelen S.A. van, Benadict J., Bend L.M. van der, Benecke N., Benerio J.A., Benevides D.C.D.A., Bengare M., Benie K., Benkov O.V., Bennema Y.V.L., Bennimon B., Bent J.M. van der, Bentlage J., Benton P.D., Berberabe J.S., Berde J., Berg B.D. van den, Berg B.J. van den, Berg C.G. van den, Berg C.M. van den, Berg D.J.D. van den, Berg E.E. van den, Berg G. van den, Berg H.B. van den, Berg J. van den, Berg M. ten, Berg M. van den, Berg M.J. van den, Berg R.A. van den, Berg T.C. van den, Berg W. van den, Berg W.B. van den, Berge C.E.R. van den, Bergh E.C. van den, Bergh M.A.M. van den, Bergman M.M.M., Bergsma E.E., Bergunio Jr. S.J., Berg-van der Caaij, S.N. van den, Berishbayev A., Berk A.H. van, Berkel A. van, Berkelaar J.T., Berkouwer J.A., Berkouwer T.A., Bernaards D., Bernabela M., Bernales E.B., Bernard B., Bernardes de Freitas P.M., Bernds T.M.F., Bernido Jr. F.A., Bersano J.A., Bertens E.C.A., Besancon C.Y., Besse D., Besse E., Besseling C.J., Bestebreurtje K., Bettinger S., Beuker C.F.J., Beukers K., Beumer T., Beun R., Beurden M. van, Beurs P. de, Beurskens W., Beute H.G., Beuving B.J.M., Beverloo J., Bexariyev A., Bheempalli V.P., Bierma S.D.R., Bies V.A. de, Biesebeek M. te, Biesheuvel A., Biesheuvel M.W.D., Biesheuvel W., Biguns A., Bijen J.H.G., Bijkerk M.J., Bijkerk P., Bijl H., Bijl J.J., Bijl P.A., Bijl W.A. van der, Bijloo E.M., Bijnen R.F.A., Bijsterbosch H., Bin Abdul Hamid S., Bin Abdullah A.A., Bin Ali M.I. bin, Bin Mohamed Ismail I.B.I., Bin Rais M., Bin Yusof I., Bingat B.A., Binsbergen A.C. van, Binuya C.M., Bipin Kumar B., Bisnar C.J., Bisschop J., Biswal D., Biswas M., Bitter A.J.N., Blaauw J., Blachi R., Blakely A.D., Blankespoor H.C., Blansjaar S., Blasis G., Bleeker P., Bleijendaal C.H.E., Bles J., Bliek A.J., Bloem F.E., Bloemendal G.W., Bloemendal L., Blohm B.D.H., Blok M.A., Blokland J.P.C., Blom A.M.J., Blom J. van der, Blom L.W., Blom-Verdam, S., Blonk Y.A.M., Bloodshoofd B., Bloomfield R., Bloppoel A.L. van, Bocarovs M., Bocker M., Bodala Y., Bodapati R., Bode L.R., Bode T.C.F., Bodegom B. van, Bodegom P.J. van, Bodrovs I., Boender M.B., Boer A.A. de, Boer A.J. den, Boer C., Boer C.M. den, Boer E.J. de, Boer G., Boer G.J. de, Boer H.R. de, Boer K. de, Boer K.I. de, Boer P., Boer R.J., Boer W., Boer W.F. de, Boeree E.P.C., Boersma A., Boersma J.D., Boertien E.J., Boeschoten H.A., Boeter J.M., Boeters A., Bogaerts R., Bogerd H.N., Bogi B.G., Bohalteanu R.E., Böhme L., Boiko O., Bok E.J., Bokanov Z., Bokhoven P.W. van, Bokova O.S., Bokslag-Beenhakker, K.M., Bolang L., Bolaños M.B., Boldrik W.C.F.H. van, Bolivar F.P., Bolk O.J., Bomas A.P., Bon V., Bondarenko V., Bonder B.H., Bongartz A.H.G., Bont C.M. de, Bont J.M. de, Bont R.T.M. de, Bontenbal W., Bonu V., Booij R.M., Boom J., Boom M., Boon A.S. de, Boon J. van der, Boon S., Boone J., Boone M., Boonstra J., Boor D.P.A., Booster L.N., Bor J.E., Boranbayev B., Borashev G., Borashov S., Bordry V.E.M., Borggreve M.J., Borgman S., Borromeo R., Borsje C.S., Borst D.J.C., Borst M.P.H., Borst, A. de, Bos A.H., Bos C.M., Bos E., Bos H.E., Bos J.L., Bos K.A.W., Bos P.W., Bos R.L., Bos T.A., Boscarino B., Bosch B. van den, Bosch H.A., Bosch J.W.G., Boscher R., Bosma T., Bosman A., Bosman C., Bosmans J., Bos-Souisa, A. van den, Bot M.G., Botelho S.O., Both B., Botma Jr. G., Botma Sr. G., Bouckaert - Zeeman Y.L., Boudewijns P., Bouland A.R., Bould S.G., Bouma P.J., Bouman J.P., Bourgeois M.N.G., Bouvrie R. des, Bouwman C.H.F., Bouwmeester B., Bouwmeester D., Bouwmeester R., Boven J.L.H. van, Bovenhorst L.R., Boxall K.C., Braam P., Brabander W.H. de, Braber F.J. den, Braber J.M. den, Braga D.V., Brajkovic B.B.B., Brakel R.M. van, Brand P., Brandenburg M. van, Brandenburg P.G.F., Brands P., Bras T.A., Bratu A.I., Braven I.A. den, Breda M.P. van, Bree E.W. de, Bree R. de, Breedeveld J.F., Breejen A. den, Breejen A. den, Breeman M.E., Breemen K.J. van, Breet W.M., Breeuwsma L.J., Breeveld B.J.S., Breeze D.E., Bregman R.A., Breis S.R., Bremer F., Bresme G., Bresser G., Bret J., Breure J.J., Breure M.L., Briedis K., Briggs T., Brink B.E., Brink I.C. ten, Brink I.E.A., Brink S.N. van den, Brinkers G.B., Brinkman S., Brinksma A., Briones E.E., Brito Y Heynen H.L., Brockfield A.S., Broeder M. den, Broeder P.R.M. den, Broeders H.J.M., Broek P.S. van den, Broek R.F.J. van den, Broeken J.A., Broekhoven P.J.M. van, Broekhoven P.P. van, Broekhuizen M.N., Broere F., Broeren W.J.P., Bronder A.J., Bronkhorst P.D.H., Bronsveld F., Brookes B.T., Brooks M.E., Brouw D.M. op den, Brouwer A.J., Brouwer K.J.C., Brouwer M.J., Brouwer N.J. de, Brouwer R.J., Brown D.V., Brown S.M., Browne S., Brug E. van de, Brugmans J.H.H., Bruijn C.A. de, Bruijn F.L. de, Bruijn R.A. de, Bruijnes G., Bruin C. de, Bruin G.J. de, Bruin H. de, Bruin M. de, Bruin P. de, Bruin P.H. de, Bruin R.A. de, Bruin R.E. de, Bruin T., Bruine A.M. de, Bruinier B.J.A., Bruinsma J., Bruinsma P.K.J., Brum L.A.D.S., Bryson A.M., Bshara Al Halasa H., Buciiu A., Bucio A.R., Budarin J., Budda R., Budhi S., Budhiraja R., Bueno R.P., Bugna B.I., Buhat A.B., Buhat E.S., Bui P.T., Buijtendijk R.P.D., Buis S., Buitehuis W.J., Buizert R.C., Buksh F., Bullegas A., Bulte C.H., Bultekov S., Bumagat P.M., Bunayev A., Bunders F.S., Bupezhanov A., Burazer I., Burden D., Buren-Helsinger, F.C. van, Burg A.H.M. van der, Burg G.C.M. van der, Burg J. van der, Burg M., Burger R.J., Burgess D., Burggraaf M., Burgt H.L.C. van der, Burkit A., Burlakovs V., Burn J.H.S., Busé J., Bushnev S.V., Bustavino N.M., Buster A.C.J., Buter P., Butzelaar F.A.M., Buunk A., Buurmeijer J., Buurmeijer-Wierenga, K., Buursma J., Byrne G.M., Cabahug K.A., Cabais A.M., Caballero J.L., Cabaloza R.C., Cabie O.I., Caboverde G.S., Caburnay D.L., Cacho R.A., Cacho R.P., Cacho R.P., Caem R.G.J. van, Café J.H.W., Cagande M.E.M., Cagigas Fojaco O.M., Calanoc C.C., Caldecourt T.C., Calera D.B., Calidades L.O., Caljouw M., Callueng A.M., Calope R.L., Caluwé E., Camara C., Camilleri A.J., Campbell G.T., Campbell S., Campos R.A., Canar A.B., Candava M.B., Candava M.B., Cant L., Cantini R., Cantre G.B., Canut Jr. N.R., Capa Jr. D.S., Capanan B.A., Capello W.L., Capezzuto-Verschoor, M.P.E., Caponpon H.G., 72

73 Cappelle A.G. van, Capuno J.L., Cardon L.F.H., Cardozo M., Carillo Jr. E.Q., Carlos J.L.S., Carpentier R., Carrasco I., Carredo P.A., Carstensen H., Carter M.A., Carvalho E.J. De, Carvalho R.F., Cary J., Casali M.C., Casand A.R. van, Casenas R.B., Caseres J.P., Casey M.P., Casipag L.B., Casiquin J.D.C., Castaño J.A., Casteren R.A.N. van, Castillejos J.Y., Castillo F.O., Castillo I.V., Castro J.M.D.O., Castro M.E., Cats N.P., Cattie A.T., Caulier P., Cave A., Cavents C.C.L., Cayapan A.B., Celebi S., Cerdas L.F.S., Cerniavskij I., Cespedes J.C., Ceton J., Chadova K.Y., Chan G., Chan K.J., Chan K.W., Chanca J.M., Charles Haris A., Chaturvedi T., Chaudhary R.K., Chaudhary S.K., Chavan B.P., Chavan M.R., Chavdar Y.D., Chaves I.R., Chavez F.G., Chavez F.P., Chazil Bava Haji A.M., Chebaux T., Cheenikkal Veedu C.V., Chekuradu Hashim H., Chellew E.S., Chen P., Chen S., Chenathuparambil B.P., Cherdnichenko O., Chevalier E.A., Chevez C.V., Chevulm P., Chiagoziem E., Chiefe S.A., Chin P.T., Choenni V.V., Chogule P.S., Chokkalingam G., Chokkara P.R., Chougule S., Chu B.H., Cias K., Cid Gonzalez R., Cigaral A.A., Ciochon J.M., Claessens C., Clark K.T., Clark S., Clarke G., Claussen H., Cocks J., Coenders M., Cole A., Cole D.A., Collens C., Colonne T.M.M., Comla L.D., Concon S.B., Conde L.B., Condrillon I.B., Condurache A., Connell J.A., Consignado R.B., Constantin L.L., Cooijmans-Rijkers, S., Coolen H.M., Cooper S.L., Coppejans S., Coppola R., Cordero F.C., Cordier S.S., Cordova A.B., Cordova J.G., Cornelisse J.K., Cornelissen M.A.J.M., Corneliszen B., Corpeleijn A.J., Correa A.A., Correia O.M.D.S, Cortes D.C.S., Costa G.S.G.D., Costa L.C, Coster R.L.A., Costerus A.A., Costerus A.R., Coterlet M.W.J. van de, Courtnell P., Cousijn D.A.M., Cousijn M.M., Cousijn S., Coutts R., Couweleers J.P.E.M., Couzis-Vos, C.E., Cox E., Craig M.C., Crielaard A., Croiset G.A., Crommenacker J.R.P. van de, Croon J., Cruz J.C., Cruz Silva F.D., Cubarrubias D.B., Cullantes J.S., Cunha dos Santos E.J., Curev D., Cutamora D.A., Cuvelier M.A.J., Cuyos M.P., Czarniecka E., Czopek J.C., D Souza P., da Silva J.J.S, Da Silva W.F, Dacuan M., Daculos E.P., Daemen I.F.R., Dai W., Dalen A.D., Dalen C.P.J. van, Dalina A.S., Dalina L.S., Dallinga A., Dalumpines W.B., Dalusong J.N., Dam C.A.J. van, Dam J.D.F. van, Dam M., Dam M. van, Dam M.J. van, Dam T. van, Dam Y.H. van, Damasco R.C., Damezhan S., Damian L.R., Damming P.J., Damo R.R., Dams J.R., Damsma T., Danilyants S., Daniot K.O., Danner J.H., Dantuma G.A., Dappa - Adango I., Darroch S.G., Darwis D., Daukintis R., Davelaar B.A., David P.C., Davies K.I., Dawne A., Dayan M.G., de Almeida V., De Aroz J.P., de Mesquita J., de Oliveira R.A., De Pooter T.M.A., De Souza A., de Souza L., de Souza R.R, De Vera L.C., Dechavez A.A., Decoster P.M., Dedzis I., Dee H. van, Degamo T.C., Dejan R.E., Dekeukeleire F., Dekker C.G., Dekker J.A., Dekker M.G.M., Dekker P.J.J., Dekker S., Dekker-de Been, J.C.M., Dekkers H., Del Monte R.U., Dela Cruz E.A., Dela Cruz M.M., Delfin R.E., Delfin V.D., Delft D. van, Delft S. van, Delft-van der Giessen, J.M. van, Delgado R.M., Delleman M., Delos Reyes M.L., Demcuk S., Demessinov A., Demey D.P.E., Demuth M., Densow L., Depenbrock A.J., Derks J.M.L., Derksen G., Deruyter A.K.R., Desh Raj D., Dessi Y., Destiswastikasari N., Determann J.G., Detmers M.P.M., Devassy B., Dhanu J., Dhar D., Diamada R.N., Dias P.P., Diaz R.C., Diaz R.D., Dickhoff C.R., Die A.A. van, Diego L.R., Diekema A., Dieleman J.J., Diepen D.J. van, Diepenbroek P.K., Diependaal C.P., Diestler C.U., Dieten M.R. van, Dieten R.J., Digamon C.G., Dijk B.R., Dijk C. van, Dijk D. van, Dijk H.A. van, Dijk H.J. van, Dijk J.C. van, Dijk K.A. van, Dijk R.M. van, Dijke D.H. van, Dijkema R.J., Dijkerman J.M., Dijkgraaf E.G., Dijksma E.C.H., Dijkstra D., Dijkstra F.J., Dijkstra S.T., Dikhanbekov M., Dikken H. den, Dikkerboom A., Dili-Dili L.C., Dillisse I.A.C.J.H., Dimaiwat B.S., Dimayuga V.D., Ding M.F., Ding S.N., Dinil J., Diniz J.D.C.N., Diocampo E.A., Diocampo N.A., Diosomito M.P.M., Dippell P., Dirkmaat A., Dirks W.G., Dirkse M.W., Disco M.J., Dissel A. van, Dittmer T., Diwere G., Dixon J., Djasai W.P., Döbken J.W., Doble W.M.L., Dobrowolsky M., Dobrzinskis A., Dochshayev O., Doe J.M. van der, Doelman P.J., Does M.H.J., Dofeliz R.B., Dogoldogol E.D., Dollaga R.P., Dollee M.K., Dolueras R.D., Domracevs A., Dong Q., Dongen C.P. van, Donk B.N.M. van der, Donk H.J.D. van der, Doodeman P.J.T., Doorn R. van, Doornbos T., Doornbosch J.S., Doorne M. van, Doorn-Rooijakkers, M.J., Dorff L., Doroshin A., Dorpmans S.F., Dorrepaal P., Dörsch A.A., Dorst C.J. van, Dorst P.L. van, Douma I., Driel J.C. van, Driel K. van, Driest J.J. van den, Droog B., Droog B.A., Dros P., Drost A.IJ., Drost M., Dsouza C.L., Dsouza R., Dsouza R., D souza V., Dubbeldam J.R., Dubjago S., Dudley J.W., Dugaimat M., Dugemat B., Duijn A.M. van, Duijn A.W. van, Duijn D.M. van, Duijn G. van, Duijn H. van, Duijn J.P. van, Duijn M. van, Duijneveld R.P., Duiker N.O., Duinen G. van, Duinen J.M. van, Duissengaliyev A., Dulk M. den, Dulken J. van, Dulmen B.W.A. van, Dumagpi G.D., Dumaguin N.T., Dupin F., Duraipandi C., Duraivel A., Duran R.B., Durao V.M., Durge F.A., Durhan E., Duruin A.P., Dutt A., Dutta A., Dutta K., Duurkoop T.J., Dy W.L., E. Antony Pillai, Ebarle Jr. J.D., Ebisa J.C., Ebisa J.C., Ebregt N., Ebulison E.S., Ecamina A.D.L., Echemunor O., Eck E.M. van, Eck G.H.J. van, Edmond H., Edrosolam M.M., Edwards P., Eekelen E.M.M. van, Eekhof E.A., Eekhof-Kaat, H.C., Eeren D. van, Eeuwen A. van, Efdé T., Efunkoya I.D., Egberts J., Eggink G., Eijdenberg J.B., Eijk T.F.A. van, Eke S., Ekerschot R. van, Ekwere N., Elburg A.J., Elburg T. van, Eldijk M.J.L. van, Elenius K.K., Elias J., Elleswijk J.J.W., Elsevier van Griethuysen A.J., Elshout K.K., Elsinga R., Elslande G.M.A. van, Elst T.W. van der, Elzing A., Elzinga J.J., Elzinga M.R., Elzinga P.J., Emandi K., Emboltura J.D., Emmerik E.J. van, Enad L.L., Encargues E.T., Encinares R.E., Enden H.M.A. van den, Engel R., Engels D.O., Engels R.A., Enriquez A.L., Epema T.J.R., Epowu C., Erashov V.P., Erdman D., Eregare E., Erkut D., Erlenborn N.R., Eroth Thazha Kuniyil B., Es A. van, Es J.C.F. van, Es M.D.A. van der, Es P.J. van, Escalante G.L., Escribano C., Espinosa L.L., Espiritu L.A., Esteban L., Estember M.E., Estigoy K.C., Estomago D.B., Estomago J.B., Estourgie A.L.P., Etac D.M., Etman-Tieman, E., Ettorre D., Euser W., Evangelista Jr. I.I., Evans N., Evans R.J., Evaux L.M., Evers C., Everts P.S., Evora C., Evora M.A., Ewuola T., Ezeugo P., F.D.A. Moreira, Faas E., Faasen J.W.M., Fadzhyoli F., Fagarita R.D., Faisal G., Faleh Alhshush H., Falkena B.L., Fauzi C., Fe B.N., Featherstonhaugh D., Fechner H., Fedorova-Miroshnichenko E.A., Feeleus G., Feenstra E., Feije A.P., Feijen J.R., Feirabend H.J., Felices R.M., Fenequito E.A., Feng G., Fenton J.C., Fernandes A.R., Fernandes J.A., Fernandes S., Fernandez Martinez C.I., Ferreira A.D., Ferreira F.M., Ferreira J.D.D., Ferreira L.L.A, Ferreira R.T, Ferreira Rodrigues B. D., Ferreol P.T., Ferwerda R.H., Festin H.F., Festus T., Feunekes M., Fidder M.M., Fierens D.L.P., Fieten F., Figacz G.M., Figueiredo G., Figueiredo J.E.D.C., Fijan T., Filho E.C., Filho S.C.F., Filius F., Finney M.A., Firsov V., Fischer K., Flägel M.K., Flamment G.A.M., Flanderhijn M.A.J., Fleming D.J., Fleming P., Flentge A., Fletcher G.A., Flier L., Flikweert C., Flinterman E.J., Florentino A.V., Flores A.Q., Flores J.A., Flores J.B., Foeken A.J.D., Fok F., Fonk J., Fonseca L.S. da, Fontijn J.W., Fowden J., Fraga A.D.S., Frances J., Francis S., Francisco A.M., Francisco F.A., Francisco J.L., Franck A., Franco L.S., Franco R.B., Frankema B.F., Franken C.P.J., Franklin B. J., Frans M.A., Franse R.C.W.M., Fraser D., Freericks A.L., Freitas J.A, Fremouw L.J., Friedrich S., Frijns M.H.M., Frik K.F., Fujlur Rahman M.R., Fulpen M.L. van, Furini A.F.F., Gaag P.A. van der, Gaag R. van der, Gaborit M.P.A., Gabriel G., Gabutin N.P., Gabuya A.P., Gaikwad S.R., Galiya N., Gallegos J.C., Gallo A., Galope E.C., Galusong R.D., Galve A.G., Gamboa H.P., Gameren J. van, Gamez G.C., Gamueda N.C., Ganasala D.B., Gangadharan R., Gangapersad M., Ganongan N.N., Ganoy R.T., Gao F., Gao M., Garces C.G., Garcia A.A., Garcia F.A., Garcia J., Garcia J.H.F., Garcia Peralta A., Garcia R.A., Garcia R.B., Garcia R.D., Gareman M.C., Garmatz T., Garmes Noriega Y.A., Garsten C.N.M., Garvin B., Gassanov Y., Gast G.J., Gaugler T.C., Gaunt A., Gaurana R.D., Gaus D., Gavrilcik V., Gazel J.K., Gboneso J., Gebuijs C.W., Gedalanga F.E., Geer J.P. van der, Geervliet D., Geesink H.G.M., Geest C.B.M. van, Gelder R. van, Gelderblom- Westerhoud, J., Gelderen E.C.A. van, Gelderen P.J.G. van, Geleijn R., Gelling J., Geluk C., Geluk J.P.A., Gemert P.H.M. van, Gencheva E.G., Genderen V.M. van, Genergardt D., Gent H.G. van, Gent K.P. Van, Geongo A.Z., George A., George K.G., George Netto A.N., Georgiou P., Geraldo V.F.D.S., Gerritsen T., Gerritsma H.W., Gervasio F., Gestel M.T.J. van, Gets Y., Geus A. de, Geus A.M. de, Geus R.J. de, Geuze W., Ghimire R.S., Ghodake M.P., Gibbs P., Gibbs W.C.M., Gieling W.C., Gier E.C.J. de, Gier J.H. de, Giersbergen E. van, Gieskens D., Gilde E.J.A. t, Giljam J.W., Gilley C.R., Giron R.I., Giron R.P, Glansbeek E.J., Glas H.J.S., Glas J., Glas M., Glastra R.H., Glen G.P., Go B.A., Go J.G., Goddard M.S., Godri M.H., Goede C.A. de, Goedvolk M.L., Goelaman A., Goelema W.J., Goes F.C. van der, Goh T.K., Golosinda C.S., Gomes I., Gomez J., Gomez M.D., Gómez Rodriguez X.A., Goncalves Ribeiro Silva R., Gondim M.L.D.A, Gonggrijp G.A., Gonsalves F., Gonzales C., Gonzales E.P., Gonzales N.C., Gonzales P.C., Gonzales R.T., Gonzalez Guadamuz N., Gonzalez I., González Pérez A., Goot H.J. van der, Goot J.J. van der, Gopal Rao Palla V., Gopalan S., Gopinathan S.B., Gorbenko S.I., Gorter A.S., Goudsbloem J.W.J., Gouwens H., Govinda R.R., Gowdy L.P.M., Graaf A. de, Graaf H.M. de, Graaf J. de, Graaf N.D. de, Graaf R.J. de, Graaff E.M.W. van der, Graaff H. de, Graefe T., Graft M. van der, Granadosin M.E., Grandi F., Grandia R.T.J., Greenhalgh J. M., Grendelman H., Grethe M.J., Gretton J., Gretton S., Gretton T., Gretton V.B., Grevelink S., Grics A., Griendt J. van der, Griesdoorn R., Griethuizen M.C.P. van, Griffioen G.W.R., Griffioen P.A.M., Griffioen S., Grift J. van de, Grinwis S.F., Grisko A., Grobben R.G.A., Groen A.J., Groen E.A., Groen F.P.J. de, Groen H.J.K., Groen R., Groendijk L.M., Groeneveld A., Groeneveld A.K., Groeneveld P., Groeneveld T.J., Groeneweg J.A., Groenewegen A.J., Groenewoud A.J., Groezen C.A. van, Groot C., Groot Enzerink J.F.G., Groot J. de, Groot J.M. de, Groot K.A. de, Groot M.G.J. de, Groot P.L. de, Groot P.N. de, Groot R.R. de, Grootel P.F.M. van, Groothuis J., Gross T., Grunewald R.M.E., Guara A.C., Guardiola J.R., Guazo H.M., Gudelosao E.C., Guigue A.V., Guillermo N.M., Guimarães I.N, Guimaraes P.D.S, Gupta G.K., Gurbangeldiyeva G., Gurbangeldiyeva L., Gürisik Y., Gushanova R., Gussinklo Ohmann D.B. te, Gutmanis M., Guzman A.I. De, Guzman N.D. De, Gwynn P.D., Haag V.M.I., Haak A., Haan C. de, Haan C. den, Haan M. de, Haan M. de, Haan N.L.M. den, Haanstra R., Haan-van der Heijden, E.W.P. den, Haar H.R. van der, Haaren E.H.A.W. van, Haaren E.J.M. van, Haarsma B., Haas B. de, Haas C.J. de, Haas F. de, Haas P.J. de, Haas S.W. de, Haasnoot R., Haberkorns O., Hábetler S., Habets F.C., Hablado C.L., Habraken M.M.H., Habraken P., Hachimi R., 73

74 Haegens C.T.J., Haegens G.T., Haegens T.C., Haest C.J.W., Hafkenscheid J.B., Hage M.L.J., Hagenouw P.J., Hagers L.E., Hagethorn P.W.A., Haghgoo Daryasari A., Hahn R., Haigh M.G., Haik A. El, Hakkers-Brooshoofd, J., Hakvoort J., Hall L.O., Hall-King T., Halsema D.F.J. van, Halton D., Ham H. van den, Ham H.C.M. van, Ham H.J. van den, Ham H.J. van der, Ham S.B., Hameed, Z.M., Hamer D.G., Hamers C., Hamoud Al Suheemat F., Hamstra A.D., Hamstra A.P., Haneef M.T.A., Hanemaaijer R.J., Hang B.H., Hanhart E., Hannink E., Hanraets J.A., Hansen K.W., Hansma H., Hansum S.W.A., Hantusch B., Haoladar T., Hardeveld Kleuver A., Hardonk A., Harley W., Harn J.J.C. van, Harten M. van, Hartill C.P.R., Harting D.I., Hartlief R., Hartog B., Hartog G., Hartogsveld A.T., Hartono S., Hartsuijker H.N., Harwood G., Harwood L., Hasanah N., Hasselmeijer W.A., Hasyim A., Hattem B.J. van, Hattum R. van, Haverbeke J.E.J., Haverkamp A., Haylor G.J., Hazenoot A.M., Hazenoot P., Heater G.J.E., Heater K.C., Heath R.A., Hechanova E.L., Heddes J.J.C., Heegde L. ter, Heemskerk R., Heemstra J.C., Heer E. de, Heer H. de, Heerik C. van den, Heerma A., Heeten P.J. den, Hegie A.E., Heidema J.W., Heidemann F., Heij I.D. de, Heijckers K.E.H., Heijligers C.A.W., Heijmenberg M., Heijnen A.M.G., Heijst A.M. van, Hein M.S., Heinstra H.R.R., Heintzbergen F.J., Hek W.H. de, Helbo T., Helden B.J. van, Hellmann J.J.F., Hellwig H., Hellwig R., Hellyer M.J., Helvoirt F.A.M.G. van, Hemert A.J. van, Hemert T. van, Hemert W.J. van, Hemmen R.J. van, Hendriks D.P., Hendrikse J., Hendriksen C.M.E.M., Hengeveld A.D.R., Hengst N. van den, Henneveld T.M., Henson R.C., Hentry H., Herbert A.E., Herd D., Herder L.W.L. den, Herfst-Visser, L., Herik J.A. van den, Herk A.L. van, Herliany E., Hermans M.A.H.M., Hermens I.A.J., Herpe M. van, Herpen F. van, Herrera J.G., Herwijnen A.H. van, Herwijnen C. van, Herwijnen E. van, Hesk P., Hesketh M.J.R., Hessel M.W., Hesselink R.J., Hettema R.A., Heukelom L. van, Heus M., Heusden M.G. van, Heusden S.P. van, Heuvel C. van den, Heuvel D.J. van den, Heuvel J.H. van den, Heuvel M.J.M. van den, Heydari Davijani F., Hibma A., Hidayat A.T.H., Hidayat T., Hiemstra H., Hiemstra R.J.H., Hijlkema W.R., Hilgeman M., Hilhorst S.N., Hillenaar S.C., Hilten P. van, Hindpal Singh H., Hirs T.H., Hirst G.A., Ho H.K., Ho H.Y., Hobbel A.L., Hodgson W., Hodonu N., Hodzic E., Hoeben R., Hoek H., Hoek R.W., Hoek S.C.M., Hoeke A., Hoekman J.L., Hoekstra M.A., Hoekstra S., Hoen B. t, Hoeve T. van, Hoeven D.S.E. ter, Hoeven M.A. van der, Hoeven W.P. van, Hoexum E.F., Hof W.L. van, Hofker R.H., Hofland J.C.B., Hof-Looije, S. van t, Hofman J., Hofman P.P., Hofman S.C., Hofstede O.T., Hofstede R. ter, Hofstra D.W., Hofstra W.O., Hofstra-Alblas, M., Hogeweg M.T., Höhne L., Hokwerda H.T., Hol A.F., Holdermans J.M., Holgado P.P.G., Hollander F. den, Hollander P. den, Hollestelle A.J.C., Holloway S.J., Holt B., Holt B. van der, Holten L.A. van, Holzkämper C., Homann A.T., Hombergen M.E.J., Hompes F.F.A.R., Honcoop B.B.A., Honders W., Hongerkamp R.J.G., Honing E.J. van der, Honk C.L. van, Honkoop M., Hoogeboom, C.A., Hoogenboom R., Hoogendam M., Hoogervorst D.F., Hoogstraten A.C. van, Hoornaert H.P.J., Hopman J.R., Hopstaken J.J., Hoque S., Hordijk D., Hordijk D., Hordijk L., Hordijk P.P., Horn M., Horst H.A. ter, Horst R. van der, Hospital G.M., Houben M.S.D., Houdart P.M.M., Houke E., Hout J.P.B. van der, Hout M.H.J. van, Hout R.A. van der, Houten C.L. van, Hoven M.C. van den, Hovestadt C.D., Hovestadt D., Hrenovs A., Hsu H.T., Hu D., Hubbard A.S., Hudding A. van den, Hudtwalcker H., Huggers A.H.A., Hughes C., Hughes E.L.M., Huibregtse H.A., Huijer H.J., Huijgen J.A., Huijser-Eland, K., Huis in t Veld R., Huisjes J.E., Huisman E.J., Huisman F., Huisman G.W., Huisman H.W., Huisman I.R., Huissen C.A.P., Huiting J.W., Huizer R., Huizinga D., Hullen W., Hulst P.J.G. van der, Hulst P.J.T. van der, Hultink R., Hung A., Hunkpe E.G., Hunt P.R., Hunt R.C., Hunting W.A.G., Hurck G.E. van, Hurwood C.G., Hussain M., Hussain S., Hussainabba H., Hussein Alnawaisheh S., Hut J.E.S., Hut R.T., Hutchinson M.E., Hutter M.N., Huttmann M.C., Huurdeman S., Huwae Y., Ibibo T., Ibimina J., Ibon I.A., Ibrahim Hassan A., Idris A., Igiehin E., Ihns F.J.B., IJken R.W. van, IJsebaert T., Ijspelder R., IJzerman L.C., Ilahi M.S., Ilyassov B., Imanbekov K., Imangaliyeva A., Imogore H.E., Inajenes J.C., Infante R.V., Inman S., Inovejas R.M., Ippel B., Ippel G., Irfan R., Iringe-Koko F., Iringe-Koko G., Isadeen M.R., Iserief W.K.A., Isholo F., Isidro R.A., Islam N., Ismail T.A., Isputranto I., Israel E.L, Issac M., Isturis J.Q., Ivanov A., Ivanov M.V., Ivanov S., Ivanovs O., J. P., Jaarat A., Jaarat A., Jacobs I., Jadhav A.G., Jadhav S., Jaffar M., Jager A., Jager A.S., Jager D. de, Jager R. de, Jager T., Jagesser S., Jagmann K., Jagt D.P. van der, Jagt E., Jagt G.E.J., Jalving H.G., Jamabor K.B., Jamadar R.R., James J., Jampana S.N.R., Janavicius A., Jang J., Jansen A.E.A., Jansen B., Jansen D.D., Jansen D.J., Jansen G., Jansen J., Jansen R., Jansen R.B.R., Jansen S.T.W., Janson G., Janssen C.A., Janssen M.S., Jaranilla F.G., Javier B.G., Jayapal K., Jayvardhan S., Jefriadi J., Jellema H., Jenkins A.J., Jenkinson J.R., Jensen-Willemse, L.D., Jereza J.G., Jeuken I.W.M., Jiang M., Jiao J., Jilludimudi N.L., Jimenez B.B., Jimenez R.G., Joannou J., John Britto J., John E.N., Jol C., Jolman T.A., Jones J.P., Jong A. de, Jong H.J. de, Jong J. de, Jong J. de, Jong J. de, Jong J. de, Jong J.T. de, Jong K. de, Jong P.B. de, Jong R. de, Jong R.E. de, Jong R.H. de, Jong S. de, Jong S.A., Jong S.P. de, Jong S.P. de, Jong T.K. de, Jong W.P. de, Jonge J.L. de, Jonge J.P.E. de, Jonge R.J. de, Jonge V. de, Jongejan R.W., Jongerius L., Jongh L. de, Jongsma M.J., Joniec M.J., Jonker L.J., Jonkers A.J., Jonkman N.F., Jonnalagadda J.B., Joode A. de, Joppe B., Jordan D.A., Jorissen P.C.H., Joseph B., Joseph B., Joseph S.M., Josiah D., Jotkus V., Joy A., Julibert Foyo J., Jumagaliyeva L., Jumagaziyev R., Jumaquio G.D., Jumelet W., Junatas R.U., Jungblut C.H., Junggeburth R.W.B., Juozapavicius N., Juslim V., Jutten Y., Kaatman M.W.J., Kadam A., Kaddouri K., Kadiri M., Kadiri S., Kadyrov M., Kager N.J.C., Kajiya I.S., Kalabo D., Kalashnikov A., Kalathingal Joseph J., Kale U.S., Kalker E.P.J., Kalkman M., Kallaert T.L.E., Kalnins A., Kaltak E., Kam D. de, Kamal Uddin- Molla S., Kamalaswaran S., Kambli S., Kamminga E., Kamp B.J., Kamp J., Kamp N., Kamperman B.J.C.L., Kamran H.E., Kamshat J., Kamstra W., Kan A. van, Kancharla M., Kandathil U., Kanfoudi N. El, Kang Y.J., Kanis M., Kannan S., Kanneworff W.J., Kanonik I., Kant A.J., Kanthaspurthi V., Kanwasi P., Kapanov A., Kapelle P.D., Kappen J.M.J., Kapteijn R.J., Kara R., Karageorgiou C., Karasev A., Karazhayeva S., Kareem A.O., Kari C.K., Kari P.R., Karimov a., Kariyan A.K., Karjauva A., Karkera N.K.A., Karnaushenko Y., Karnéssis B.P., Karpenko A., Karreman T., Karreman W.J., Kars A.R., Karstens R., Karwadi K., Karzhaubayev I., Kater A., Kathichal Puthiyapur M., Katsamba G., Katteler D.J.H., Kavalla K.R., Kaziyev N., Kdyrbayev R., Keegel C.A., Keeken P.L. van, Keela D., Keeman J., Keep N.A.J., Keesmaat A.A., Keevel J.C., Keijzer A. de, Keijzers P.H.W.J., Keizer J.J. de, Kelly J.M., Kempen T.A.W. van, Kemps R., Kempson A.D., Kepeci B., Kerk A.J. van de, Kerkhofs R.C.W., Kerkhoven J., Kersbergen I., Kershaw M., Kershaw M.A., Kessel R. van, Kesselaar M., Kester D.C.P. van, Keszek C., Ketelaars M.M.E., Keuker-Hesselberth, K.M., Keur D., Keuzenkamp A.J.M., Keymis M.T., Khachabi M., Khalaf Aljaafereh A., Khalidullina A., Khan F., Khan J., Khan K.A., Khan T.M., Khokhar D.S., Khripunov I., Khurshid A., Kibrit B., Kidawel Golle Gedara L.U.K.D., Kidirov Y., Kieboom H., Kieboom-Rikkelman, M.W.E., Kielen B.B., Kielstra M.J., Kien Y.B.A., Kiewiet J.M., Kiewiet Y., Kiewiet-Bakker, R., Kik R., Kikkert L.J., Kimpe L.M.J.R. de, Kinnon C.E., Kints F.J.A., Kisant U., Kisteman D., Klaassen S.L.J., Klaivs E., Klatt T., Klaui M.L.M., Klaver E.N., Klaver G., Klaveren D.P. van, Kleerekooper E.J., Kleijn R.D., Kleine J.J., Kleingeld B., Kleinlugtebeld M., Kleinman J.J., Klemann M.R., Klijn J., Klijn M.B.W., Klipp A., Klis M. van der, Klis P.A. van der, Kloet B., Kloet C.M., Kloet J., Kloet-Cats, J.W., Klompmaker D.F., Kloosterhuis M., Klop B., Klop B.C., Kloppers J.G., Kloss K., Klyeshchov V., Knaap M.N.M. van der, Knapp D.J.L., Knipping D.T.J.A., Knoester J., Knoester J.D., Knol W., Knol W.A.V., Knollenburg M., Knop K., Knopper A.J., Koblovs V., Kocer U., Koçer-Güngör, N., Kodakkad Arakkal K., Koelewijn P., Koens J.M., Koetsier F.J., Koheil M.A.I., Köhler R., Kohlmann J., Kohlmann K., Koishigulova B., Kok G.C.J., Kok L.J., Kok M.B.A.M. de, Kok-Eugelink, S.M. de, Koko A.I., Koko N.T, Koks R.G.H., Kol M.C., Koladi Kandy Meethal R., Kolk R. van der, Kolk S., Kolster M.A.J., Koman H., Koman T.J., Kommer J., Kommers A.J.M., Komski P.E., Konadath Velayudhan S., Kondratenko M., Koning B.P.J., Koning E. de, Koning M., Konings V.M.P.F., Koningsveld M. van, Konstantinova L.A., Konyukhova E.S., Kooij W., Kooijman A.C.M., Kooijman T.A., Kooijman T.P.J., Kooijmans L.G., Kooiker J.K., Kooiman E.C., Kool M., Koole J.P.M.A.F., Koole T.M., Koolmees-Tieke, M., Kooltjes C.J., Kooman M.E., Koomen P.S.M., Koopal A.R., Koopman M., Koorevaar K., Koorn A.B.L., Koornwinder M.H.J., Kooten Niekerk J.A. van, Kop L. van de, Koper J.J., Koper M.J.L., Koppe R., Koppelaar H., Koppelaar J.C., Korala Gamage N.S.F., Korbakov Y., Korobov V., Korolev D., Korotkov S., Korsman G., Korsman J.M., Korsman M.J., Kort J.G. de, Kortekaas J.W., Koshy A., Koster H., Koster M.A., Koster P.J., Koster R.D., Kosyak O.S., Kotkins S., Kouawo V.Y., Kouwenberg A.N., Kozlov M., Kplalassi T., Kraaijeveld B.L., Kraak F.W.B., Krab G.L., Krabbendam Y.B.A., Krahe H., Kramer C.L., Kramer P., Kramer S., Kramer-Brienen, C.H.C., Kranendonk J., Kranz A., Kras J.P.M., Kreemer A.J., Kreicbergs A., Kremer G.H., Kremer P.E., Krijger N. de, Krijnen L.M.L., Krikke C.M., Krishnan P.K.T., Kristelijn J.C.W., Kristianto M., Kristó J.I., Kroes A.W., Kroes R., Kroezemann J., Kroezen A.J., Krol R.J.F., Kroon B., Kroon D.W. de, Kroon J., Kroon M.E.N., Kroon W.H., Kroon-Houweling, S., Krop R.B.J., Krost K., Kruijf E.M. de, Kruijt N., Kruijver D., Kruis K., Kruistum M. van, Kruize H., Krukovsky S., Krul M., Kruminaite M., Krumins I., Krusnovskis G., Kruyt S.A.J., Krzeminska K., Kshitij K., Kuanyshkaliuly N., Kudiansseril Soloman J.S., Kuijt R.C.K., Kuil M.P., Kuin R.W.J., Kuin T.M., Kuip B.J., Kuiper D.A., Kuiper K., Kuiper S.N., Kuipers I., Kuipers J., Kuipers M., Kuipers S.J., Kuipers W.J., Kuis A.F., Kuizenga M., Kukreja S.P., Kulappura K.K., Kulshekar S.P.V., Kumar A., Kumar A., Kumar A., Kumar A., Kumar R., Kumar S., Kumar S., Kumar S.B., Kunert J., Kuraiyshov A., Kurek L.A., Kurennoy D.N., Kurmankulov S., Kusherova A., Kusters M.T.J., Kusters N., Kutsenko V., Kuzbakova B., Kuzembayev K., Kuznecovs A., Kuznetsov D., Kwakernaak J.M., Kwakernaat R., Kwong M.H., Kydyrbayev S., Kypraki E., Laan R. van der, Laar G.J. van de, Laat S.M. de, Labonete A.P., Labosta E.Q., Labrie W.P., Labro Jr. C.A., Labtic M.C., Ladage K., Ladiao A.E., Laganovskis V.J., Lagat R.B., Lagewaard M.M.A., Lageweg M., Laijumoan L., Lajo F.L., Laksana C., Laman C.C., Lambino J.T., Lambino R.T., Lamoré R., Lampe E., Landman E.A., Langdon A.J., Lange B. de, Lange T.J. de, Lange W. de, Lange-Baardwijk, C.C. de, Langelaar M.Y., Langerak H.M., Langerak M.E., Langeveld 74

75 C.R., Lannee de Betrancourt-de Vos, C.E.S. de, Lansbergen J., Lantinga Y.J., Lapsins S., Lastimosa J.D., Lastimosa J.E., Latifah A., Latterza J.D.O., Lavado D.F., Lavendra kumar L., Lavies H.G., Lawrence T., Lawrence W., Laycock M., Le Doze Y., Lebois B.E, Ledesma E.B., Lee B.W. van der, Lee K., Lee K.F.I. de, Lee P.S., Lee Y.H., Leeden L. van der, Leenheer C., Leenman W.J., Leenslag A.J., Leer D.C. van der, Leeuw S. de, Leeuwen A. van, Leeuwen C. van, Leeuwen M. van, Leeuwen M. van, Leeuwen M.D. van, Leeuwen P.J. van, Leeuwen R.A.M. van, Leeuwen W.J. van, Leeuwen W.S. van, Leeuwen-Bernds, D. van, Leeuwestein H.C., Leeuwestein K.W.L., Leeuwis P.C., Legge M., Leij I.G.W. van der, Leij J.H. van der, Leijen Heeneman E.J.C.T., Leijen Heeneman R.C.J., Leijen J.T.P., Leijen R. van, Leijerzapf C.G.A., Leijser D., Lele A.A., Lema Garcia O., Lemmens D.D.M.M., Lemmers W., Lemos A. de, Lems W.H., Lendfers R.J.G., Lennips G.H., Lensen K.G.M., Lent C. van, Lentfert D.J.W., Lenting F., Leon E.T. de, Leur K. van de, Leusink M., Levin L., Lewis R.J., Li X., Liberato R.A., Liefferink D.M., Liesdek P.J., Lieshout W.G. van, Lightbown A.R., Ligna D.B., Ligthart P.F., Lim J., Lim J.E., Lim L., Lim L.G., Limberg J.D., Lin C., Lin C.K., Lin G., Lin S.J., Lin Y., Lindau F., Linde S.J.W. van der, Lindeck J., Linden D.T. van der, Linden F.H. van der, Linden Sr. L. van der, Linders D., Linders J.L.J.M., Lindo M.H., Lindstedt O.B., Ling S., Lingen W. van der, Linschoten T.M. van, Lint P.T.G. van, Lioutas A., Lippinkhof R., Lips M., Lips S., Lira L.M.V., Lisboa J.B., Littmann P.L.M., Liu B., Liu K.C., Liwag J.D., Llatas Palomero M., Llenares J.L., Lobbes C.H., Lobbes D.G.R., Lodewijks M., Lodewijkx S., Loef J., Loef P., Loft P.A., Loftus E.P., Logt M.C.M. van der, Loira Fuentes J.M., Lokerse R., Lokken B., Lolo G.B., Loman M., Lommers A., Londt F.A., Longuet A.M.S., Loning K.J., Loon M.H.W.M. van, Loon P.C. van, Loon P.S.P. van, Loosman F.A., Looze J.R. de, Looze M.D. de, Lopes C.C., Lopes P.M., Lopez - Borroto E., Lopez D.G., Lopez K., Lopez M.D., Lopez M.I., Lopik S. van, Lorwa M.L., Louis V., Louter S.J.M., Louws W., Loveren R. van, Low P.L., Lubbers P.J., Lubking P., Lucardie J.S., Lucas Dias Francisco N., Lucban J.D., Ludwig R., Luena R.M., Luijendijk E.A., Luijnenburg J.E.J., Luiken R.J.N.J., Luimes D., Lukinov Y., Lumibao N.L., Lumocso A.L., Lunstroot N.F., Luo P., Lupu I., Lussenburg D., Lutjeboer H., Luursema J.M., Luyten K.M.B., Ly M., Lyginas A., Maala S.S., Maanani I., Maaren B. van, Maas C.A.A. van der, Maas K.F., Maas N., Maasdam J., Maastricht M. van, Maat J.A., Maat T.G., Mabini R.M., Mabrur M., Macaspac V.D., Machado C.S.N.J., Machado J.D.M, Mackloet J.P., Macleod D.A., MacPhail J., Macuana D.M., Madanat S., Madanat S., Madasu R.R., Madathil Kunnan U., Maddock T.J., Made M. van der, Maden L.G. van der, Madhireddy Veira K.K., Madrid J.N., Madrideo G.M., Maere M.C.E. de, Magalhães de Oliveira T.J., Magalhaes R.B., Magerramov G., Maglaya F.A., Maglona O., Magno C.B., Magpantay A.H., Magpantay A.L., Mahadik R.K., Mahadkar Abdul R.H.M., Mahalingam M., Mahbub R., Mahendra S., Mahesh Ram R., Maheshwari U., Mahmood T., Mahmudov V.T., Maia Pereira J., Maier L., Mailor F., Mailuhu V.J., Mairamov A., Majali H., Majenburg C.M., Majwalkar A. N., Mak W., Makkink A.D.J., Makkink R., Makurin A., Malafeyeva N., Malagam S., Malanon V.N., Malascuks G., Malecka B.A., Malgin J., Maliepaard R., Malih N., Malinao R.L., Mallari A.P., Mallari W.C., Mallavarapu M.K., Malm P.E.A. van, Malonzo E.M., Malumbaga R.P., Maluyo J.D., Maman Mathew A., Man L.C., Managuelod E.B., Manders R., Mangalassery D., Mangatu Raghavan V., Mangeshkar S.A., Manliguez J.B., Mannekes E.R. van, Manoharan A., Manoj Kumar M., Mansurdin U., Manthra Poyil J.B., Manuel S.A., Manzano M.C., Manzano N., Maolana E., Maplesden J., Maquinta M.C., Maranan R.B., Marar B.K., Maravilla E.M., Marchée R.A., Marcinkevicius A., Maréchal S.E.M., Maréchal T., Maren A.J. van, Marfell K.D., Marges M., Maria Belgian Reeth Mary A., Mariano M.P., Marijnissen O., Marijs J., Marin T.I., Marjan M.I., Markow P.J., Markusevskis E., Markvoort J.W., Maroto E.D., Marquez A.R., Marquez N.D., Marrink M., Mars H.A., Marshall K., Martens J.J., Martens J.P., Marticio I.T., Martin A.R., Martin H.J.B., Martin Martin F.J., Martin Martin I.J., Martin S.L., Martina K.G., Martinez J.A., Martinez R.C., Martins Ribeiro E., Martins Ribeiro J., Martirez B.C., Martlew E., Marx D., Masagca E.C., Masihor S., Maslobojevs V., Mason P., Massaar R.W.C., Massabayev S., Masteling J., Masters K.K., Mat Nazir H., Mathew S.A., Mathias J.L.X., Mathijssen-Bikker, D., Matibayev N., Mattos J.A.D., Matusevics M., Mauer C., Maula F., Maulana F., Maurik W. van, Maxwell A., May A.J., Mazlin A., Mazumder P., Mc Adoo H.F., Mc Intosh D., McAnaspie K.A., McCullough F.J., McCullough L.J., McDonald J.S., McInnes M.J., McSwiggan G.E., Medeiros D.G., Medina Martinez J.I., Meeder M., Meehan-Smith R.G., Meekeren H.J. van, Meekes P.H.M.M., Meel M.M. van, Meenen R.E. van, Meer C. van der, Meer J. van der, Meer J. van der, Meer J.P. van der, Meeren H.A.W.M. van der, Meerhof B.A., Meerkerk J.J., Meerman H.J., Meesters J.J.G.A., Meeuwen J. van, Meeuwissen H.J., Meeuwissen J.P.C., Meggelen C. van, Mehdi Khan M.S., Mehsen Kwafin A., Meij H.L.C. van der, Meij P., Meija J., Meijer E., Meijer F., Meijer H., Meijer H.T., Meijer J.H., Meijer J.P.J., Meijer N.O., Meijer-Jakobs, E.T., Meijers M.P., Meijs J.C.J., Meilink B., Mejorada Jr. A.D., Meke A., Mekkaoui T.A.A., Melbergs U., Melchionda B.S., Melencion D.M., Melethil B.K., Melnis E., Melo N.S. de, Melo W.D.S, Mels T., Melsen E.C.C., Melyani L., Mendes F.A.D.C., Mendoza D.D., Mendoza L.M., Mendoza R.L., Menger M., Menheere M., Mens G.J.A.M., Mensink G.J., Mercado D.C., Mercelin T., Mercuur A.D., Mesina R.F., Mesken M., Messemaker H.J., Messnig M., Mesu A.W., Metselaar J.F.J., Meulen H. van der, Meulen J.G. van der, Meun J.F., Meupelenberg M.R., Mevis M.A., Meylemans D., Mhatre D.J., Mian Q.D., Miara H., Micaller J., Michael Angelo X., Michels I., Micolob E.B., Middelkoop M.B. van, Middelkoop N., Middelkoop R., Middelkoop R., Miezis M., Mihejenkovs M., Mihoci T., Mijderwijk A.C., Milanes A.L., Milanes R.L., Miles S.A., Millenaar D.A.P., Miller A., Millgate E., Miltenburg E.M.L. van, Minichkin L., Minkelis A. van de, Minnee M.G., Mir Ahkmad M., Miranda A.L.M., Miroshnichenko V.A., Mirosnikov S., Mishenin F.N., Mistry K., Mitchell-Bathgate S.W., Mitrevics D., Mitrevics V., Moel R.S. de, Moelchand R., Moenna S., Moens J.B.M., Moere F. van der, Moerland T.A., Moerman M.J., Moerman P.J., Moes R., Mohammad S., Mohammad T., Mohammed S., Mohammed Sainul Abudeen S.M.S., Mohanty S.N., Mohd Sahari M.F., Molano R.P., Molen M. van der, Molenaar C., Molenaar E.C., Molenaar J., Molenaar J.C., Molenaar S., Molendijk S., Moll S.G., Möller O., Mollet C.J., Monguilod G.S., Monshouwer G., Monster T., Monteiro L.D.S.A, Montfort C.S. van, Montgomery R.H., Moolen L.N. van der, Moons J.T.M., Moor H.A. de, Mora A.A., Moraes J.G, Morales S.Y., Moret C., Morillo N.A., Moroz Y.V., Morris D., Morshed Alnawai Y., Mos J.C., Mossop T., Most, R.L. van der, Mosterd M., Mostert M., Mostert R.P., Motiwala N., Mougiakos S., Mudde C.D., Muhammed A., Muhammed Yoosuf J., Muhungo A., Muit J.A., Mukhambetov M., Mukhammedenov A., Mukhammedenov N., Mulder A.G., Mulder B., Mulder D.J., Mulder G.J.A., Mulder H.J., Mulder J., Mulder J., Mulder J., Mulder P., Mulderij D., Mulder- Jens, M., Mulders M.J.L.M., Muller I.G., Müller M., Muller M.L., Müller R., Muller, A.C., Mungar S., Munnik B., Muñoz Fora P., Munro P.E., Muntz A.C., Muravlov M., Murphy B., Murray L., Murugadas V., Musalam Tarawneh L., Musch M., Musi I., Muskee A., Musters R.R., Mustopina A., Mutleq Aldeghemat M., Muynck N.A. de, Myers G.M., Myint W., Mykhaylychenko O., Nab S.C., Nable J.A., Nadela Diaz J. A., Nadera A.C., Nafrada V.T., Nagappan Achary A., Nagel M.R., Nagelmakers P.P., Nagrodskis R., Nagtegaal E., Nagtegaal L., Nagtegaal R., Nagy Z., Naik B.H., Nair B.M.V.G., Nair B.S., Nair S., Najas M., Nalcot M.N., Nallathamby N., Nandipeta N., Nantes R.J., Naqvi L., Narkar R., Narsinghani R., Nascimento L.L.D, Nastasie D., Nasution C.H.O., Nauzhanov A., Nawaisheh M., Nazarudin N., Nederlof A., Nederlof B., Nederlof C.A., Nederlof M.D.V., Nedumbakkaran Lonappan B.N., Needham R., Neelakandan R., Neelam Prakash N.P., Neena Radhakrishnan S., Neeteson P.A., Negash Y.H., Neggers J.J., Neijsen J.M., Neilly M.G., Nepolean C., Nepomuceno N.S.A, Neri M.L., Nesselrooij V.J. van, Netaliyeva I.B., Netley G., Neto R.R.S., Neut G. van der, Neves M., Nevolia M., Newe K., Newell V.A., Newman J., Ng A.L.X., Ngaron K., Nguyen A.D., Nicolaides-Pavlou, E.A., Nie J.J., Niedorff M., Niestroj S., Nieuwenhoven J.G., Nieuwhuis R.S.C.B., Nieuwkoop J.J. van, Nijboer H., Nijboer W.E., Nijborg H.C., Nijdam J., Nijendaal J.J. van, Nijenhuis H.P.J., Nijland M., Nijland O., Nijs M.A.J. de, Nijssen J.W.A.M., Nikolayev A.A., Nimwegen A.Y. van, Ninaber A.K., Nitschke R., Nnukwu C.C., Nodalo A.N., Nodalo E.N., Nogayev M., Nolte M., Nool N.O., Noordam R., Noordermeer H., Noordijk J., Noordijk J.G., Noordijk N.A., Noordover S.B., Noordzij J.M., Noorland J., Noorloos-Oomen, A.W.P. van, Noort M.C.J., Noppeney M.F., Norbruis J.O., Nottage G.D., Nouhuijs F. van, Novita R., Novytskiy L., Nugteren P.J.M. van, Nuijten L.J.M.P., Nunes F.D.A., Nurfauzi N., Nurgaliyev Z., Nurmukhanova R., Nurniyazov A., Nurtleuov K., Nurzhauov M., Oakes S., Obando P.G., Obebe Durotimi G., Oblina J.L., Ocampo N.D., O Carroll C.J., Ockeloen W.J., Octiza R.L., Oerlemans A.C., Oerlemans E.C.J.M., Oesen, F. von, Offringa A.A., Ogbanga J., Ogilvie J.C., Ogundeji A.I., Ojha R.K., Okhiria Oseramen M., Okpahsi T., Olanio H.P., Oliva E.M., Oliveira E.R. de, Oliveira V.D.S.L. de, Oliveira Vieira Andrade C.H., Oliver P.J., Olorode S., Olowoshoke O.A., Olowoshoke, T.O., Olst W. van, Olunwa S., Omar F., Omes P.E.C., Omirzak A., Ommen J.A.C. van, Ommeren D.E. van, Omo O.M., O Morchoe E., Omoregie S., Onink R.A., Onod R.H., Onoruikpe G., Onuoha P., Ooijen M.G. van, Oomen J.M.F., Oonk G.J., Oor W.R.B., Oord (Azn) J.G. van, Oord A.A. van, Oord G. van, Oord G.J. van, Oord J.K. van, Oord L.J.L. van, Oord M.G. van, Oord M.R. van, Oord P. van, Oord P.A.J. van, Oord T.G. van, Oort R.W., Oortgiesen G., Oortwijn H.J.G., Oostdijk A., Oostdijk J., Oosten J. van, Oosterbaan J.J.W., Oosterhout T.A.J. van, Oosting D., Oostwouder D., Op den Velde W., Opdurp J. van, Opstal B.J.H. van, Opulencia C.G., Oravs N., Ordagul M., Oreel J.H., Orgers A.J., Orle O., Ortil F.A., Ortiz J.L., Orupabo D.J., Os J.A.W. van, Os M. van, Osazuwa A.U., Oscar P., Oskam W.J., Osselaer S. van, Ossewaarde L.W., Osumah B.A., Otegenov A., Ottenheim E.S.A.P., Otter G.C. den, Otterloo S.D. van, Otto N.H.R., Oude Ophuis J.L., Ouderling J.G., Oudman R.J., Oudshoorn J., Ourives E.L, Ouseph Kariyilakuzhi Thomas T.V., Ouwehand D., Ouwehand R., Ouwerkerk M., Ouwersloot J., Ouwersloot T., Ovchinnikov S., Overdijk F.R., Overheul M., Oyam R.T., Oyes B., Oyetayo O., Paans C., Paans C., Paans C.A., Paans L., Paans R.M., Paasch L., Paauw J.J., Paauw R.F.C., Pabalan E.C., Pacao J.U., Pacardo Jr. W.C., Pacio Jr. E.D., Pacudan J.T., Padhi M., Padilla A.B., Padilla 75

76 Gonzalez D., Padmanabhan Nair R., Padmos J.C., Pagat R.M., Pagay Jr. A.V., Pagay K.J.S., Page G.C., Page S.G., Pagee J. van, Pagnas S.S., Paguirigan M.A., Pahati C.T., Pahitte S.B., Palamuttath R., Palande A.B., Palanivel R., Palhares C., Palma D.T., Paloy D.Z., Pals G.F.H., Pamen R.L., Pamittan L.M., Pamo R.M., Pampag R.G., Pampana S.M., Pandey U.S., Pandoro J.D., Pandoro J.D., Panganiban M.A., Panis J.A., Pannekeet A.J., Pannekoek M.J.G., Paoulose R.P., Papagiannakis P., Pappachan E., Paraiso W.Q., Parammel B.S., Parand-van Ooijen, B.M. du, Paranga R.T., Parankimamoottil Sadanandan S.P., Paranthan Gopinathan G., Paranthan Kesavan R.P., Paranthan Kesavan S., Paranthan Sekaran D., Parayray A.L., Parchamento E.B., Parent H.F., Parent J.M., Parent R., Parés Bayerri R., Parikh N.M., Parsons D., Pasagadugula A.R., Pascoal A.M., Pascoe L., Pascua J. T., Pasion E.B., Pason J.P., Passos A.P., Pasterkamp K., Pastukh K.A., Patel V.K., Pater P.D. de, Pater R., Pattaguan Jr. M.P., Paul J., Pavlov A., Pavlovs M., Pawlik A.O., Paypa D.A., Paypa D.A., Payusan L.D., Pearson R.A., Pecherskiy V., Pedrosa R.D., Peery- t Hoen, C.M., Peeters E.N.M., Pegel F., Peijpers E., Pelare X.L., Pellegrom E., Pellegrom W.G., Pelt S. van, Pena F.S., Pender L.A. de, Pepito D.G., Peralta E.M., Perdok U.H., Pereira A.C.A., Pereira A.R., Pereira C., Pereira G.J, Pereira T.C.S., Pereirinha Marta Dos Santos J.P., Perez D.P., Perminova A., Pernis M. van, Perry D.A., Peteba E.D., Petegem J.W. van, Peter J., Peter R.C., Peters A., Peters J.G.J., Petkuns A., Petrina G., Petrusenko A., Pettikkattil Radhakrishnan N., Pfeifer L., Philip J., Phillips R.J., Piao D., Picado M.R., Pico C.E., Piek R., Piepenbrock R.A.T., Pierik R.J.A., Pieterman M., Pieterman R., Pieters D.P., Pieters I.M., Pietruczenko A.K., Piggott W.J., Pijcke R.J., Pijkeren D.J. van, Pijpers F.W.M.M., Pikovskiy E., Pilapil Jr A.E., Pilla R., Pillora W.P., Pinheiro M.O.P.C., Pinna J.A., Pinuela A.G., Pires M., Pit E., Pitkevics S., Pizans V., Plaa W.J. de, Plaisier M., Planteijdt T.J., Plas D. van der, Plas J., Plas J. van der, Plas M.A. van der, Plas P.C. van der, Plas W. van der, Plat R.T., Platteel X.L.J.B., Plaus U.M., Plaza I., Plenos E.C., Ploeg S.A.W. van der, Plokhotniuk O., Plug J., Plukker W.P., Pluksne S., Plummer R.L., Poele W.G. van, Poelman M.W.A., Poelman P.E., Pogalin L., Pohl C., Poissonnier D., Pokhrel R., Pol H.C., Polchshikova G., Poldervaart A., Polinga J.S., Pols P., Pols, K.M., Pombo J., Pomerants M., Pompei F., Pomstra G.F.J., Ponnada L., Ponniah K., Ponsen A., Pool J., Pool J.L., Poorten J.O.A. van, Poorter C.N.T., Poots-Bijl, M.J., Poovathukaran Pavunny A., Pope R., Pope S.J., Portier R.D., Portillo J.A., Pos E.E., Posch J., Post A., Post A., Pot S., Pot W.R., Pourier U.E.B., Powell D.N., Pozdnjakov V., Poznaks J., Prakash Chandra P.C., Prasad D., Pratami M., Predel H., Preesman J., Premlal L., Preuter D.W., Prince I.J., Prins P., Prins P., Prins W., Prins-de Jong, D.A., Pritchard N., Prodhan M.A., Pronk L.N., Pronk W.C., Prudius A., Puchkov I., Puente Blom P.A., Puentenegra E.A., Pul Kuzhiyil A., Pul Kuzhiyil S., Pulagala C., Punnoli Valayanat N.P., Punzalan N.M., Purayil S.P., Purwanto D., Puthedan S.A., Putten T. van der, Putters I.S., Pyanykh S., Qiu G., Quang P.D., Quesnel S.D., Quieta J.M., Quieta R.G., Quijano E.B., Quitoriano R.M., Raafat A., Raaijmakers W.C.A., Raaphorst T., Raas P.A., Rabang E.M., Racaza N.G., Radaza C.B., Radchenko A., Radhakrishnan A., Radhakrishnan S., Raffenne G.P., Ragupathi S., Rahman S.M., Rai A., Raimov M., Raj A., Rajendran S., Rakhmanov K., Ram Krishna., Ramaiah Pillai V., Raman S.A., Ramasamy C., Ramolu A., Ramos E.J.G., Ramos J.M., Ramos J.S., Ramos M.G., Rane M.B., Raneses M.J., Rangala N.R., Rappange P., Rarity F.T., Ras J., Rathnayaka Mudalige S.P., Ratsma R.P., Ravenstijn B.F., Ravikumar R., Rawat P.S., Rayner J.H., Rayner J.S., Razo A.L., Rebel A.J., Rebergen M.J., Redert W.P., Redmer T., Reed M.J.E., Reek M.J.A. van den, Regt J.M. de, Reic A., Reiche S., Reichwein M.A.J., Reijnders J., Reijnders W.E., Reijngoudt G.A.M.P., Reijngoudt J., Reijngoudt M.C., Reilingh J.M., Reinders A., Reinert C., Reinsma T., Reit P.D., Reitsma P.W., Rem M., Remans H.W.R., Remans P.C., Renes R., Renken U., Rensch A.M., Rensen M.M.F., Renshof M., Renterghem B. van, Resende B.D.S, Reuter E.A.J., Rhee E.C. van, Rhijn R.A. van, Rhijnsburger A., Rhoul I. El, Ribeiro J.D.C, Ribeiro M.A, Richard D., Richard J., Ridder H.J. de, Ridder J. van de, Riel J.J. van, Riemens C.J.I., Riemens F.A.B., Rienmeijer M.C., Rietberg C.C.T., Rietveld P.M., Rietveld R., Rietveld S., Rieza E.A., Rijkers J., Rijkhoek J.P., Rijn D. van, Rijn G. van, Rijnberk-Franken, C., Rijneveld J., Rijnten K., Rijnveld P., Rijs R.M. van, Rikxoort P. van, Rincon Gaitan L.J., Rindertsma J., Ringlever-Dospinescu, A.M., Ris R.C., Ritsema M.W., Ritzema W.P., Rivano S., Rivera D.D., Rivers D., Riyani M., Robert J.M., Roberts J.P., Roberts S., Robins N., Rocha R.S, Rodd D., Rodd P., Rodenburg M.C., Rodenbusch L.W, Rodrigo V.A., Rodrigues A.F., Rodriguez G.M., Rodriguez J.A., Rodriguez J.G., Rodriguez J.J., Roeland A., Roelfsema R.C., Roelofs H.C., Roelofs M.W., Roelofs P.M.W.A., Roels R.H., Roelse C.J., Roelse L., Roest R. van der, Rog E., Rogas M.P., Rogenhofer M., Rogers J.M.I., Rogers L.W., Rogers S.R., Rogier W.J., Rohde D., Rohiman R., Roman R., Romeiro Casaca J.V., Romero J., Romijn E.A.L. de, Romijn P.N., Romijn R.K., Romkes J., Romkes R., Rood A.J., Roode M.H. de, Rooij C. de, Rooij E. de, Rooijen P.A. van, Roon W.J. van, Roos E.L., Roos J.A., Roos R., Roose K.M., Roosekrans F.G., Roosen R.C., Roovers P.A., Roozen N.D., Roquios E.A., Ros G., Rosal A.C., Rosal D.C., Rosales M.E., Rosales M.E., Rosario R.S. Del, Rosca P., Rosendaal J.J., Roskam B., Roth C.V., Roth F.J., Rozeboom H., Rozendaal A., Rozvadovski S., Rudenko A. A., Rudenko R., Ruijter H., Ruijter P. de, Ruijter R., Ruiter C.C. de, Ruiter L.A. de, Ruiter M.M. de, Ruiter W., Ruizendaal H.C., Ruizo J.L., Runge A.C., Runte J., Rusdianoor R., Russchenberg E., Rutgers R., Ruysscher P. de, Ruyte R.M.M. De, Ryazanova M., Rynja F.F.H., Rzambekov A., Saad B., Saalmink P.W., Sabar F., Saberon Jr. J.G., Sabitov A., Sadejevs E., Saduov A., Saed Al Almahasbeh Z., Saed Alnawaisheh M., Sah J., Sahin A., Sahin M., Said Ahmed Shah R.A.S., Sakhiyev B., Sakka S., Salameh Aleshowsh A., Salapare R.D., Salau S.A., Salem Al Jaafreh M., Sales D.V., Salgado R.A., Salij R., Salim S.A., Salles A.D.O., Salm J. van der, Salmeh Almaytaeh N., Salomon F.A., Salupan R.O., Salvador J.L., Salvador M., Samms R.E., Samontina M.D., Sampil R.L., Samplonius S.P., Sampson E., Samual A.A.M., San Juan A.Q., Sanchez R.D., Sanchez R.D., Sanda T., Sande A.W.A.M. van de, Sande D.H. im, Sanders A.H., Sanders J.T., Sanders M.J.L., Sanders P.A.M., Sanderson M., Sangual M.F., Sanochkin D., Sanor F.V., Santana A.C.P.R. de, Santen E.R. van, Santin Rodriguez C., Santome Costas G., Santos A. C. D., Santos A.L.M.P., Santos Carreira M.I. dos, Santos D.G.D, Santos F.R. dos, Santos Martins Ferreira L. dos, Santos R.F., Santoso A., Sapkota D., Sapronovs A., Saputro S., Sar R. van der, Saravia S., Sarbayev A., Sardar Ahmed S.A., Sardar B., Sargeant R.L., Sari A.G., Sarkissova T., Sasmito D., Satbayev B., Satubaldiyeva A., Satybayev M., Sauer J., Sauirov N., Saul K., Saulebayeva A., Sauranova G., Sauro M.P., Schaap J.A., Schaart J., Schaefer A., Schalkwijk M. van, Schallück C., Schaub W.J., Scheermakers R.F.G., Scheffer D.B., Scheffer, M.T., Scheffler T.A.C., Scheltens R.D., Schermers P.G., Scherrenberg K.M., Schets J., Scheurwater B.A., Schie R. van, Schie R.J.H. van, Schiele I., Schik P., Schinagl R.A.M., Schinkel A.A., Schippers W.L., Schipper-van den Broek, W.M., Schlabbers H., Schlieker B., Schmidt G., Schmidt U., Schneider H.J., Schoenmaker N.R., Schoffelmeer R.M., Schöll T. van, Schollaart R.P., Scholten-Roos, J.H., Schonenberg C., Schönfeld D.R., Schoofs W.A., Schoon C., Schoon H.T., Schoon- Boertjes, R.H., Schoor G. van der, Schooten P., Schorn D., Schot S.C., Schoten S. van, Schouten J.P., Schreuder P., Schrode L., Schröder C.B.G.J., Schroevers R.J.M., Schroten C.R., Schuit A.J.P.M., Schuit P., Schuitemaker H.P., Schulp R.M., Schulte S.A., Schulting R., Schuurman H., Schuurman K.A.D., Schuurman W.J., Seabra A.L.N., Sedano J.S., Seelen S.C.J., Seftiyana V., Segers I.E.A., Segers S.G.A.A., Seidel B., Sein M., Seitimbetova Z., Seitkhozhayeva N., Seldon A., Selimovic S., Selvamurugan R., Sendula D., Senior R.J., Septer W.F.R., Serohodskyy Y., Serzhanova A., Seumenicht L., Sewgobind W., Seymour D., Shafqat B., Shah N., Shahzad H., Shaiman Alkhanazreh M., Shaimanova S., Shakhanov T., Shakhraichuk O., Shao T.T., Sharifova V., Sharma A., Sharma B., Sharma N., Sharma R., Shenton N., Shield T.P., Shilanov A., Shine Pambungal V., Shogybayev K., Shonayev Z., Sibarani H., Siegert M., Siems U., Siepel T.J., Sijbrandij R., Sijbrands K., Sijden R.C.E. van der, Sijm J., Sijm J., Sijnke-de Ruiter, J.E., Sijstermans F.C.J., Silakov M., Silang R.C., Silins A., Silongan M.C., Silva C.A., Silva G.A. da, Silva G.B. da, Silva G.G. da, Silva J.L.N. da, Silva P.R.D, Silva R.B.D, Silva R.M, Silva R.S.G. da, Silva S.F. da, Silvanavicius D., Silvela C.S., Simaes O., Simkus R., Simon J.A., Simpelaar R., Simper C.M.M., Singh A., Singh B.P., Singh G., Singh H., Singh J., Singh M., Singh P., Singh R.P., Singh S., Singh S., Singh S., Singh S.K., Singh V., Sinio N.M., Sinke M.H., Sinke R., Sinnema A., Sinttruije M.W. van, Sison M.A., Sison R.S., Sissembaye A., Sissenbayev K., Sissenova G., Sissingh W.J.J., Sit Y.K., Sivadasan D., Sklyar A.P., Skvortsov B., Slade G.A., Slagboom T.M., Slagboom T.T., Slager M., Slaiman Aleaabasat A., Slangen R.G.B., Slatins K., Slemmer A., Slieker J.A.J., Slikke C.G. van der, Slikker H.P., Slinger A., Slingerland A., Sloot M. van der, Slooten S.J.J., Slort B., Slot I.P.B. van t, Sluijmers S., Sluijs R.C.J. van, Sluimer A., Sluis T.J. van, Sluisveld P.A.F. van, Smeding E., Smedt B. de, Smeehuijzen V.A., Smeets E.J.C., Smeets P., Smirnovs A., Smit B., Smit H., Smit J.M., Smit S., Smith D., Smith D.W., Smith G., Smith G.M., Smith S.G., Smits R.F.A., Smitsman J., Smitsman W., Smolders T.F., Smouter M., Smulders J., Snaaijer I., Snaar J.A.C., Sneddon A., Snel L., Snel P.A., Snijder A.E.L., Snijders P.J., Snijders R., Snippe R., Soares A.C.D.C., Sodhi R., Soebhag-Datadin, C.S.S., Soedhoe W.K., Soeren-Hengsdijk, L. van, Soeterboek S., Sofiati P., Sofiyanto D., Sokolov O., Sol P.M., Soldatenko S., Solfanelli A., Solleveld C., Sombilon M.C., Sombilon R.R., Sombroek J.J., Somers A.P.J., Sommandas M.S., Sommeijer W.M., Song L., Sonkamble N., Soria A., Sorrell D.J., Southwell J.E.J., Souto J.T.D.O., Souza L.B.R de, Souza T.D, Spaargaren G., Speekenbrink I., Spek C.A. van der, Spek D. van der, Spek F.S. van der, Spek M.R., Speksnijder L.H., Spelier E.J.C., Spencer J.A., Sperling A., Sperling G., Spics M., Spiering H.A., Spiering M.E., Spijk J.H., Spijkstra M.S., Spinks A., Spitters J.M.C., Spoelstra S., Spreen A.F., Sprenger O.W., Spruit P., Spruit R.M., Srivastava N., Staggars A., Stalman A.G., Stam C.J.M., Stam M.H., Stamat M.G., Stammes-de Jong, A.G., Stams J.J.H., Stams M.P.J., Stancu G.M., Stankevics A., Star J., Starre J. van der, Starzak T., Statema P.E., Stauthamer M., Steen R.L. van der, Steen S. van den, Steenbergen B., Steenbergen R., Steenis J.C.S. van, Steensma W., Steenwinkel C.H.J. de, Steevens J., Steffen E.G., Stegmann K., Steijvers M.J., Stein M.J. van, Steinbusch P.J., Steinhards G., 76

77 Steltenpool P.W., Stephen S., Stevens B.R., Stigter R., Stillman D., Stins R., Stock S., Stoelhorst J.J., Stok M.J. van der, Stolk A., Stolk-de Paauw, J., Stoop B.T.N. van der, Stout B.B., Stout M.M., Stout P.M.P., Straatman M.R., Straubel R.D., Strijbis J.D., Stroo R., Strooker M.A.J., Strutt J.D., Stumpf M.F.J.M., Sturm J.W., Sturrus M.P., Stuurman C., Stuyling de Lange C.B., Suaffield J.A., Suarez R.T., Suarez Triviño W.D., Subong A.G., Subramaniam S., Sud V.S., Sugih I.D.P., Sugiono A., Sugrue T., Suharto S., Suhhaeli E., Suijlekom A. van, Suijlekom P.C. van, Sukamto D., Sulaeman M., Sulaiman Alejaat S., Sulaiman Alijaarat B., Suma K., Sumilang J.V., Sumter-Gilds, C.N., Sundarraj R., Sunday S., Sunglao P.P., Sunil Kumar Mulavana T.B., Sunil Kumar S, Supan E., Suresh Srambikal K., Surve M., Sushil Kumar S., Suslov V., Sutarno T., Sutcliffe A., Swain N.C., Swart N.W.L., Swart R. de, Sweers K.B., Sweerts de Landas J.D.W., Sydikhova A., Syed A.M.J., Syurbayev K., T Schroots P.K., Tadlaoui M., Taeza E.F., Tagama S.C., Tagolimot G.S., Taguinod B.T., Tainkin E., Takes J.J., Talsma A.J.R., Talsma R.W., Tamang B.S., Tamis T., Tammana T., Tampekov A., Tanahatoe-Barendregt, M., Tanatov K., Tang J.C.Y., Tange B.J., Tangeres R.A., Tanis C., Tanis D.J., Tano A.N., Tanudra R.I., Ta-oy J.N., Tarawneh K., Tarimun S., Tas C., Tatangindatu J., Tawde A., Tawfic Almadhoun A., Tawjoeram I.M., Tayag L.J., Taylor A.M., Taylor K., Taylor L., Tazhibayeva G., Tazhigarayeva S., Teekman F., Teekman H.J.P., Tekwani, M., Temirbekov G., Tenorio E.E., Tepper M., Tereschenkova O., Terlouw J.A., Terry, R.J., Tesselhoff S.J., Thalakale Veetil B., Thanimalai S., Thankachan C., Thapliyal M.P., Thekkekarakayil S., Thijssen R.T.D., Thimothose A., Thiry M., Thiyanchery A., Thiyanchery M., Thomas J., Thompson D.D.M., Thompson M., Thuruvan Kuzhikalam J., Thyvalappil N., Thyvalappil S., Ticatic M.C., Tieben J.H., Tiedra R.G., Tiemessen M.W.H., Tikader N, Tileumaganbetov M., Tilman J.G., Timan T.G., Timmer A., Timmer D.J., Timmerman P., Timmermans C.L.W., Timmermans M.D., Timmermans T., Timmermans W.G.M., Timofeev N., Tkachenko J., Tleubayev A., Tobing R., Todung U., Togayev A., Togoto J.P., Tokula A., Tol R. van den, Tolenaars A., Tolentino A.D.G., Tomar V., Tomasoni Speranzini B., Tombroek J.C., Tommasino C.M., Tongeren H.P.G. van, Tongerlo W.C. van, Tönis I.E., Tonka D., Tonma J., Toornstra C.B., Torralba G.M., Torras Perarnau M., Torren, J. van der, Torres C.C., Torres Queirós N.M., Touber K.B., Tourabi K., Towell S.J., Towell S.J., Trakzel T., Tralau P., Treffers J.G., Trembevilla C.N., Tretyakov A., Treurniet O., Triebels M.J., Trikoyanto D., Trinitis - Aigars K., Tripathi S.P., Triyono U., Trommelen E.R.J., Tromp P., Troost A.P., Troost R., Trouwen W.G.M., Truita J.S., Tschi G.C., Tubobereni B., Tubobereni G., Tuchscherer C.L., Tuin B. van der, Tuin M., Tuinhof T.J., Tulekbayev A., Tulski N., Tummers W.J.M., Turingan E.C., Turkmenbayev M., Turner M., Turner P.S., Turzhanov A., Twigt M.J., Ubels J.J., Uctuk D., Uden A.L.M. van, Uden E. van, Udoh F., Udovenko A., Uelman E.F., Ugbo E., Uijterwijk A.G., Uitermark F., Uittenbogaard J.G.M., Umirbayeva A., Unaegbu D., Underwood L., Ureña E., Urk B.G. van, Usha Kumari S., Usman I.M.M., Ussengaliyeva B., Utarbayeva A., Utarova L., Utepbergenov N., Utomo A., Utomo B., Utomo M., Uunk L., Uy T.Z., Uzaman B., Uzor C.S., Vaags G.W.J., Vaal T.O. de, Vacunawa G.P., Vacunawa V.P., Vadamodula R.K., Vadamodulu S.R., Vadamodulu S.V.P., Vagesh V., Vainu V., Valentim R.P., Valenzuela F.M., Valetov A., Valiyattil A., Valk G., Valkenier J.T.R., Valliappan M., Valois R.M., Van Leeuwen J., Vanags R., Vanden Broucke X.J.M., Vandenberghe M.J.M., Vargas M.F., Varis H.C.G.A, Varley C.M., Varma A., Varma N., Vater M., Vaz D.F., Vazhakuttiyakath A.G., Veelen-Arkenbout, L. van, Veen A., Veen A.P. van der, Veen J. van der, Veen J.G.J. van der, Veen M. van, Veen M.V. van, Veen P. van, Veen P.A. van, Veen R. van der, Veen W. van der, Veen W.A. van de, Veenema S.C., Veenstra J., Veeraiyan V., Veer-Rijpma, B. van der, Veigas J., Veinbergs L., Veits G., Velagala V., Velasquez S.E.S., Velayudhan K.M., Velde C. van der, Velde C.M. van de, Velde J.H. op den, Velde M.R. van der, Velde P. van de, Velden F.R. van der, Velden, J. van der, Veldhoen S., Veldhuijzen van Zanten-Merien, V., Veldhuizen M., Veldhuizen R. van, Veldkamp W., Veldt R.P. van der, Vellat A., Veloso N.S., Velzen B.J.M. van, Velzen C.A.D. van, Ven J.M.M. van der, Ven M.E.A. van der, Venasquez L.R., Venida V.A., Veninga W.J., Vennik H.J., Venu A., Verbakel J., Verberk A.K., Verberk M.J.A., Verblackt R.H.W.B., Verbrugge R.A.M., Verbruggen H., Verburg A., Verburg M.P., Vergara T.B., Verhaar P., Verhagen R., Verheek B.W., Verheijden P.M.H., Verheul P.W., Verhoeven A., Verhoeven K., Verhoeven P., Verhulst G., Verkade J., Verlee P., Vermaat N.B., Vermeer P.W., Vermeer R., Vermeulen A.C., Vermeulen A.P., Vermeulen C., Vermeulen C.J.J., Vermeulen L.C., Vermeulen L.N., Vernimmen P.M.A., Verschoor A., Verschuuren T.A., Versinin A., Versluijs A.S., Versluis P.H., Versluis R., Verspaget S.A.F., Versteeg B., Versteeg G.J.P., Versteeg M.B.A., Versteeg-den Dekker, A.A., Verstraaten J.P.W.B., Verweij B., Verweij H.M.L., Verweij J.F., Verwijs J., Verwijs P., Verzeilberg J.R., Vessies W.C.N., Veth B., Vetsa G., Vette K.R. de, Vettukattil Valappil A.K., Victor S., Vieira V.S., Viennet P.M.R.A.C., Viersma R.H., Vijayamma Sasidharan L., Vijfhuizen A.W., Vijverda J., Villa F.V. de, Villaflores O.B., Villalobos E.C., Villanueva D.A., Villanueva R.M., Villarante F.C., Villareal R.K., Villarete E.M., Villarmino Jr. E.P., Villaruel S.M., Viloria Jr. S.G., Vilums A., Vilums K., Vincent S., Vincent V., Vink H., Vink T.H., Vinke S.O., Vinogradskis V., Vis M.C.J. van der, Vis P., Viset M.H.A., Visockis K., Visser A., Visser A., Visser A.M., Visser B.C., Visser C.H., Visser E., Visser E., Visser E.W., Visser G., Visser H.C., Visser H.J.C., Visser J., Visser J.L. van de, Visser J.R., Visser K.C., Visser M., Visser M., Visser R., Visser R.T., Visser R.W., Visser S.L., Visser S.M., Visser W.P., Visser-Lens, M.E., Vissers J.J.M., Vissers R.T.M., Vivas S.P., Viveen G.Y., Vjaceslavs V., Vladyslav B., Vlak J., Vlaspoel A.G., Vleugel A.G., Vleugel-den Hollander, E.K., Vleuten S.J.E. van der, Vliegenthart J., Vlieger S.F., Vliet L.E. van, Vliet R. van, Vliet T. van, Vliet-Steenhuisen, A.C. van, Vlot D., Vlot W.M., Vogel P., Vogelaar-van Wunnik, M.E., Vogelsang R., Volbeda W.G., Voll M.D., Volmamedov M., Vols E., Vonk W., Voogel R.J. de, Voorde J.F.J. ter, Voormolen J.R., Voorn P. van, Voorthuysen P.J. van, Vorm J. van der, Voroncovs A., Voropayev A., Vorstenbosch M.F. van de, Vos D. de, Vos D.S., Vos J., Vos J.A. de, Vos J.B.M., Vos J.L., Vos M., Vos M.M., Vos R.H.C. de, Vos S.P., Vrede O.K.A., Vredegoor S., Vreeke J.M., Vreeken A., Vrenken J.P.L., Vreugdenhil R., Vries G.B. de, Vries G.J. de, Vries H. de, Vries J. de, Vries J.J. de, Vries M. de, Vries N.J. de, Vries P.O. de, Vries R. de, Vries R. de, Vrieswijk D.J., Vrij I.J., Vrij S., Vrij S. de, Vrijhof A.J., Vringer T.C.C.M., Vroegindeweij M.A., Vrolijk L.A.C., Vugt A.T. van, Vugts J.A.A.M., Vyazovs kyy S., Waaij W.C. de, Waal A.J. de, Waal J.C.G. de, Waal M. van der, Waal R.J. van der, Waard B. de, Waard F.C.P. de, Waes P. van, Wagner L.., Wahyuni S., Wal A.K. van der, Wal R. van der, Walda-Piket, D., Walison P.M., Walkers G.T., Walter A., Wams G.J.L., Wanders J.P., Wanders R.T.B.G., Wang C., Wang F., Wang X., Warn Richman J., Warse S.R., Waslander A., Wassenaer S.J. van, Water D.A. de, Waterston N.J., Waumans E., Webber P.D., Weczerek C., Wedman N., Wee P.J. van, Weelden A. van, Weelden D. van, Weerden E.G.J. van, Weerdenburg J. van, Weerkamp-Sleurink, M., Weerman J.W., Weers H.M. de, Weijde A.F.P.M. van der, Welle D.C.A.P., Welle V.P.C.I., Wellink J.G.J., Wende B., Wens A.H. van der, Wens G. van der, Werk S., Werken N. van de, Werkhoven M. van, Werkman E.C., Wessel E.H., Wessel G.L., Wessels G.J., Westeinde C. van t, Westen B.J., Westerbeek G.G., Westerhof M., Westerhuis M., Westerlaken C., Westerlaken M.A.C., Westmeijer A., Wetering D.H. van de, Wetselaar E.H., Wetsteijn N., Whitton J.R., Wichen E. van, Wichmann J., Wiecek J., Wiechen J.J.J. van, Wiedemann F., Wiel A. van der, Wielaart E.P., Wierda C.H., Wieren A.T.N. van, Wieriks A.J., Wiersema J.H., Wiersma C.A.C., Wiersma J., Wiersma S., Wiese M., Wijers B.C., Wijgerden M.H. van, Wijk G.P.A. van, Wijk H. van, Wijk J. van, Wijk P.A.G. van, Wijk R. van, Wijland J.G. van, Wijn M. de, Wijn P.J. de, Wijnands M.P., Wijngaard I. van der, Wijngaarden M.L. van, Wijngaarden-de Waard, P.M.T. van, Wijngaert J. de, Wijnia R., Wijnker N.W., Wijtman K.G., Wijtman R., Wijtsma J., Wilcock S.E., Wilde R. de, Wildt J.J.P.W. de, Wildt W.N. de, Wilgerson G.F., Wilhelm J.C., Willems E.H., Willems G.A.J., Willems, S., Willemse F.M., Willemsen M., Willemsen S.P.M., Willemsma G.A., Willemstein A.G., Willemstein M., Willemstein N., Willetts M.A., Williams R.B., Williamson S., Wilmink J.H., Wilson M., Win T., Wind H., Windarta A., Winden P.M. van, Winter R.P. de, Winters M.J.N., Wismans C.P.E., Wisniewski T.A., Wisse S.N., Wissink H.F., Wit A., Wit A.M. de, Wit B.B. de, Wit F. de, Wit J. de, Wit M.F. de, Wit W.A. de, Withagen E.J.A., Witkam F., Witmond R.E., Witte J.G.A. de, Wittekoek C., Witteman D., Witteman R.C., Woestenburg T.J.M., Wöginger M.L.M., Wolff A.J., Woning M., Wonink M.H., Woodroffe L.A., Wormgoor H.J., Wouda P., Wout F. van t, Wouters A., Wright J.A., Wu L., Wu Z.H., Wu Z.H., Xie S., Xu J.F., Yadav A., Yadav R.G., Yadav R.S., Yadav S., Yadava H., Yahya Zarel H., Yanchelenko V., Yañez M.O., Yang Y.C., Yebelekov A., Yeldossuly N., Yeleussinov K., Yendada A.K., Yendada L.K., Yermekshov A., Yerzhanov M., Yesbossyn B., Yesbulayeva N., Yesirkepov A., Yesudasan A., Yesudasan A., Young D.R., Young M.A., Ytac A.C., Yudin S., Yuen J., Yuriy K., Yusoff Z.B., Zaalberg R.W., Zaenuri M., Zakharov O., Zalingen S.M.M. van, Zalk G. van, Zandbergen A.J. van, Zandee E.A., Zanten A. van, Zanten R. van, Zaragoza A.D., Zeeman J., Zeeuw J.W.G. de, Zeeuw L.J. de, Zeeuw T.M., Zegers M., Zevenberg M.H., Zhang H.H., Zhang N.N., Zhanzhigit M., Zhanzhigitov A., Zhapekov K., Zhaumitov B., Zhazhigit M., Zhexenbiuly N., Zholdybayev K., Zhou T., Zhuchkov I., Zhumaikhanov A., Zhumashov I., Zhumazhanov Y., Zhumazhanova A., Zhumin S., Zhylkybayev S., Ziborkins V., Ziemann N., Zijl P.M.N. van, Zijlstra J., Zijlstra M., Zimina M., Zinovkins B., Zoetemelk C.J.G.M., Zomeren A. van, Zon J. van der, Zondervan S., Zonneveld T.J., Zonneveld W.M., Zoon A., Zorge I.J., Zotov E., Zou L., Zoutewelle C., Zuiddam J., Zuiderhoek M., Zuidgeest R.F.J., Zuilekom M.A.C. van, Zundert M.F. van, Zundert V.C.A. van, Zuur R.G., Zuurmond J.S., Zvejnieks R., Zwaag B. van der, Zwaal J.R., Zwaan H., Zwaan J.D., Zwanenburg P., Zwanenburg P.D., Zwart A., Zwart J., Zwart M.P. de, Zwart W.E., Zwets M.M., Zwienen O.P. van, Zwiggelaar A.L. 77

78 Corporate Governance Kabellegger Nexus installeert een infieldkabel voor offshore windproject Gemini De Executive Board en de Raad van Commissarissen zijn verantwoordelijk voor de corporate governance-structuur van de vennootschap. Zij leggen hierover verantwoording af aan de Algemene Vergadering van Aandeelhouders. Structuur Op Van Oord nv is vrijwillig het (gemitigeerd) structuurregime van toepassing gemaakt. De leden van de Executive Board worden benoemd door de Algemene Vergadering van Aandeelhouders en niet door de Raad van Commissarissen, zoals het geval is bij het volledige structuurregime. Bij een vacature in de Executive Board doet de Raad van Commissarissen een voordracht voor de benoeming door de Algemene Vergadering van Aandeelhouders. Van Oord nv heeft een duaal bestuur (two tier board), bestaande uit de Executive Board, waarop toezicht wordt gehouden door de Raad van Commissarissen. Executive Board De Executive Board is belast met het besturen van de vennootschap, wat onder meer inhoudt dat deze verantwoordelijk is voor de realisatie van de doelstellingen van de vennootschap, de strategie met het bijbehorende risicoprofiel, de resultatenontwikkeling en de voor de onderneming relevante maatschappelijke aspecten van ondernemen. De Executive Board legt hierover verantwoording af aan de Raad van Commissarissen en aan de Algemene Vergadering 78

79 van Aandeelhouders. De Executive Board richt zich bij de vervulling van zijn taak naar het belang van de vennootschap en de daaraan verbonden onderneming en weegt daartoe de in aanmerking komende belangen van bij de vennootschap betrokkenen af. De Executive Board verschaft de Raad van Commissarissen tijdig alle informatie die nodig is voor de uitoefening van de taak van de Raad van Commissarissen. De Executive Board is verantwoordelijk voor de naleving van alle relevante wet- en regelgeving, voor het beheersen van de risico s verbonden aan de ondernemingsactiviteiten en voor de financiering van de vennootschap. Het bestuur rapporteert hierover aan en bespreekt de interne risicobeheersings- en controlesystemen met de Raad van Commissarissen en de auditcommissie. De Executive Board bestaat uit vier statutaire directeuren. De vier leden komen ten minste elke veertien dagen bijeen. Raad van Commissarissen De Raad van Commissarissen heeft tot taak toezicht te houden op het beleid van de Executive Board en op de algemene gang van zaken in de vennootschap en de daarmee verbonden onderneming, en de Raad staat de Executive Board met advies ter zijde. De Raad van Commissarissen richt zich bij de vervulling van zijn taak naar het belang van de vennootschap en de daarmee verbonden onderneming en weegt daartoe de in aanmerking komende belangen van bij de vennootschap betrokkenen af. De Raad betrekt daarbij ook de voor de onderneming relevante maatschappelijke aspecten van ondernemen. De Raad is verantwoordelijk voor de kwaliteit van zijn eigen functioneren. Elke commissaris is geschikt om de hoofdlijnen van het totale beleid te beoordelen, waarbij elke commissaris tevens beschikt over de specifieke deskundigheid die noodzakelijk is voor de vervulling van zijn taak, binnen zijn rol in het kader van de profielschets van de raad. De Raad van Commissarissen is zodanig samengesteld dat hij zijn taak naar behoren kan vervullen. De Raad van Commissarissen streeft naar een gemengde samenstelling, onder meer met betrekking tot geslacht en leeftijd. Een herbenoeming van een commissaris vindt slechts plaats na zorgvuldige overweging. Ook bij een herbenoeming wordt de hiervoor genoemde profielschets in acht genomen. De voorzitter van de Raad van Commissarissen draagt zorg voor het goed functioneren van de Raad en zijn commissies en is namens de Raad het voornaamste aanspreekpunt voor de Executive Board en voor aandeelhouders over het functioneren van de Executive Board en commissarissen. Hij draagt als voorzitter zorg voor een ordelijk en efficiënt verloop van de Algemene Vergadering van Aandeelhouders. De Raad van Commissarissen bestaat uit ten minste zes leden. De raad komt ten minste zesmaal per jaar bij elkaar. Binnen de Raad van Commissarissen bestaat een aparte Auditcommissie. De Algemene Vergadering van Aandeelhouders stelt de bezoldiging van de Raad van Commissarissen vast. De bezoldiging van een commissaris is niet afhankelijk van de resultaten van de vennootschap. Tegenstrijdige belangen Ingeval van een tegenstijdig belang bij een lid van de Executive Board en/of een commissaris wordt de procedure gevolgd zoals opgenomen in Boek 2 van het Burgerlijk Wetboek. Limiteringsregelingen Bij het voorstellen van kandidaten voor (her)benoeming als lid van de Executive Board of als commissaris wordt aandacht besteed aan de vraag of deze persoon niet te veel functies tegelijkertijd uitoefent (overboarding). De relevante regelingen worden hierbij in acht genomen. Diversiteit binnen het bestuur De regeling die een evenwichtige verdeling van mannen en vrouwen beoogt, in de zin dat binnen de Raad van Bestuur en de Raad van Commissarissen ten minste 30% van de posities bekleed worden door vrouwen en ten minste 30% door mannen, is per 1 januari 2016 vervallen. Het kabinet handhaaft echter het streefcijfer en er is een wetsvoorstel ingediend om de regeling voort te zetten tot 1 januari Met de benoeming van mevrouw M.J. Poots-Bijl tot CFO wordt thans 25% van de posities binnen de Executive Board bekleed door vrouwen. Het streefcijfer heeft ook binnen de Raad van Commissarissen de aandacht, maar op dit moment is het niet mogelijk om hier aan te voldoen. Zowel de Executive Board als de Raad van Commissarissen zal, naast geschiktheid voor de functie, bij toekomstige nominaties en benoemingen rekening blijven houden met een evenwichtige verdeling. Algemene Vergadering van Aandeelhouders De aandeelhouders zijn nauw betrokken bij de vennootschap en er is sprake van een volwaardige deelname van de aandeelhouders aan de besluitvorming in de Algemene Vergadering van Aandeelhouders. De Algemene Vergadering van Aandeelhouders oefent invloed uit op het beleid van de Executive Board en de Raad van Commissarissen van de 79

80 vennootschap en speelt een volwaardige rol speelt in het systeem van checks-and-balances in de vennootschap. Besluiten van het bestuur omtrent een belangrijke verandering van de identiteit of het karakter van de vennootschap of de onderneming, maar ook andere belangrijke besluiten, zoals investeringen groter dan EUR 100 miljoen, zijn aan de goedkeuring van de Algemene Vergadering van Aandeelhouders onderworpen. Management Committee Het Management Committee bestaat uit de leden van de Executive Board, de area directors en de staff directors en vergadert eenmaal per vier weken, onder voorzitterschap van de CEO. Tijdens deze vergaderingen wordt gesproken over bijzondere ontwikkelingen in de area s, business units en de grote stafafdelingen. Tevens komen diverse strategische zaken aan de orde. Het primaire doel van deze vergadering is ondersteuning van de besluitvorming van de Executive Board. Daarnaast vindt eenmaal per twee weken een Planning Meeting plaats, voorgezeten door de COO. Hieraan nemen deel de Executive Board, de area directors en de staff directors Engineering & Estimating en Ship Management Department. Op de agenda van deze verga dering staat met name besluitvorming over de materieelplanning. Ondernemingsraad De Ondernemingsraad van Van Oord bestaat uit 22 personen en vergadert acht keer per jaar met de bestuurder. Het Dagelijks Bestuur van de OR komt elke twee weken bijeen. De heer N.W. Hoek is in 2016 door de Algemene Vergadering van Aandeelhouders benoemd tot zesde commissaris. De heer N.W. Hoek is benoemd op grond van het versterkte aanbevelingsrecht dat aan de Ondernemingsraad toekomt. Binnen de Raad van Commissarissen zijn de heren K. Damen en N.W. Hoek op grond van het versterkte aanbevelingsrecht benoemd. Externe accountant Het is gebruikelijk dat de opdracht tot onderzoek van de jaarrekening ieder jaar door de Algemene Vergadering van Aandeelhouders wordt verleend. De benoeming van de externe accountant wordt als separaat agendapunt voor de jaarvergadering geagendeerd. 80

81 Verdieping Piaçaguera rivier, Brazilië Sleephopperzuigers HAM 316 en Geopotes 15 81

82 Risicobeheersing Kraan met door Van Oord ontwikkelde tool voor het plaatsen van betonnen golfbrekerelementen in Moín Risicomanagement essentieel voor ons bedrijf Onze markten bieden kansen, maar ondernemen brengt ook risico s met zich mee. De strategische segmentering van onze bedrijfs activiteiten zorgt enerzijds voor een spreiding van risico s, maar betekent anderzijds ook een grote diversiteit aan risico s. En omdat we een projectenorganisatie zijn, is er voor bijna iedere opdracht sprake van wisselende omstandigheden, zowel in kansen als in risico s. Risicomanagement is bij Van Oord een essentieel onderdeel van onze bedrijfsvoering. Wij streven daarbij naar een gebalanceerde verhouding tussen de (mogelijke) risico s en de kansen. De basis voor ons risicomanagement ligt in ons primaire proces: het verwerven en uitvoeren van projecten. Daarnaast dragen de ondersteunende processen, veelal vanuit hun specifieke achtergrond, actief bij aan ons risicomanagement. Vanaf het begin van onze commer ciële activiteiten van aanbestedingsfase, tot en met het afronden en opleveren van onze projecten besteden wij aandacht aan de risico s en het managen daarvan. Ook na oplevering worden risico s, zoals uit hoofde van garanties en claims, actief gemonitord. We beschrijven hierna beknopt de belangrijkste, onderkende risico s voor Van Oord. 82

83 Strategische en marktrisico s Vanwege de strategische risicospreiding in onze bedrijfssegmenten baggeren, offshore olie & gas en offshore wind is Van Oord niet volledig afhankelijk van de ontwikkelingen op één specifieke markt of van een beperkt aantal of type opdrachtgevers. In combinatie met de mondiale spreiding van activiteiten en een gebalanceerde samenstelling van onze vloot en personeelsformatie heeft Van Oord een sterke positie in zijn kernmarkten. Dit biedt kansen om in te spelen op zowel positieve als negatieve ontwikkelingen in deze individuele markten. Daarbij geldt dat de marktontwikkelingen, op korte en op (middel)lange termijn, worden beïnvloed door externe factoren die buiten onze invloedsfeer liggen. Dit vindt onder andere zijn oorzaak in de (geo)politiek en de toe nemende invloed daarvan op economieën en markten. In algemene zin heeft de hele maritieme industrie te kampen met ontwikkelingen in de wereld die zich kenmerken door onzekerheid, volatiliteit, complexiteit en dubbelzinnigheid. In dit verband spelen de energiemarkten en -prijzen, in het bijzonder de oliegerelateerde, een prominente rol. De daling van de olieprijzen heeft geleid tot een scherpe afname van activiteiten in de olie- en gasindustrie en tot neerwaartse druk op de financiële en investeringsruimte van de olie landen. In het verlengde van de afgenomen marktvraag in onze sector is sprake van een, in algemene zin, overcapaciteit van schepen van onze sector en daardoor een verscherpte concurrentie en grote druk op bezettingsgraden. Dit heeft gevolgen voor onze bestaande vloot alsook voor de (des)investeringen in de nabije toekomst. Voor de langere termijn kennen wij een meerjaren investeringsplan, dat een strategisch aspect van onze bedrijfsvoering is. De gevoeligheden van de markt vertalen zich ook in onzekerheden met betrekking tot toegezegde dan wel gegunde opdrachten. Wijzigingen, vertragingen en zelfs annuleringen van contracten kunnen niet worden uitgesloten. In dit verband kan ook sprake zijn van kosten met betrekking tot het afwikkelen van reeds aangegane verplichtingen, zoals op het gebied van valuta en brandstoffen. Het prijsniveau in offshore windenergie heeft zich versneld ontwikkeld, waardoor dit een competitief energiealternatief begint te worden. Dat biedt uitstekende kansen voor de uitbreiding van onze offshore windactiviteiten. Van Oord is in deze groeiende markt al een sterke marktpartij en kan nieuwe uitdagende projecten succesvol aannemen en uitvoeren. We verwachten daarbij wel dat de snel dalende windenergieprijzen een neerwaarts effect zullen hebben op de marges in dit segment. Daarnaast leidt de snelle professionalisering van deze markt naar verwachting tot een kleiner maar sterker concurrentieveld van overwegend krachtige spelers, met in het verlengde daarvan effecten zoals verdere verscherping van contractvormen. Wij hebben onze strategie hierop afgestemd. Onze traditionele baggermarkt kenmerkt zich door een nog altijd hoog tendervolume, maar we hebben tegelijkertijd te maken met uitstel van investeringen bij onze opdrachtgevers en overcapaciteit van beschikbaar baggermaterieel. Dit veroorzaakt druk op projectresultaten en leidt ook tot uitdagingen voor de dekking van materieel- en algemene kosten. In dit marktperspectief zien wij ook een duidelijke toename van de doorlooptijden van tenders, onder meer in verband met discussies over (wijzigingen in) projectscope en -prijs. In de offshore markt is sprake van een laag vraagvolume vanuit opdrachtgevers in combinatie met een forse over capaciteit van de zijde van de aanbieders, met name ten aanzien van het veelal gespecialiseerde equipment. Dit geeft druk op de prijsniveaus, zowel voor de project resultaten als voor de dekking van materieel- en algemene kosten. Wij verwachten op korte termijn geen verbetering van deze markt. Operationele risico s Onze operationele risico s verschillen van aard, complexiteit en omvang vanwege de segmentering van onze business portfolio en door de geografische spreiding van onze activiteiten. De navolgende beschrijvingen zijn in beginsel generiek zonder de genoemde diversiteit uitdrukkelijk uit te werken. Onze kernactiviteit, het verwerven en uitvoeren van projecten, brengt van nature risico s met zich mee. De trend die we eerder al constateerden, is dat opdrachtgevers inclusief overheden een steeds groter deel van de projectgerelateerde risico s willen neerleggen bij marktpartijen. Deze ontwikkeling zet zich in de praktijk voort en vertaalt zich onder andere in contractvormen die zijn gebaseerd op lumpsum/vaste prijscondities. Het overgrote deel van de operationele risico s is dan voor rekening en risico van de opdrachtnemer. Dit geldt ook voor risico s van hiermee samenhangende zaken, zoals inkoop van materialen en diensten van onderaannemers, inclusief onze ketenaan sprakelijkheid. Voor ons is het belangrijk om deze risico s te onderkennen, te mitigeren en adequaat te beheersen. Het restrisico wordt zoveel mogelijk geprijsd en zal in samenhang met de resultaatpotentie van een project worden beoordeeld. Voor Van Oord biedt dit alles ook kansen: opdrachtgevers vragen om zekerheden, zoals een bewezen track record, een sterke financiële basis en een spreiding van activiteiten en risico s. Als vooraanstaande onderneming met een solide financiële positie is Van Oord voor opdrachtgevers en overheden een interessante partner. 83

84 Andere direct project-gerelateerde risico s betreffen aspecten zoals bodemgesteldheid, milieu- en weersomstandigheden, sociale omgeving, de vloot en de specifieke omstandigheden van de projectlocatie. Voor deze soorten risico s treffen we passende beheersmaatregelen. Grondonderzoek geeft aanvullende zekerheid over de bodemgesteldheid en het risico van een afwijkende bodemgesteldheid kan contractueel worden geconditioneerd. In het ontwerp en de planning brengen we flexibiliteit in om de beoogde uitvoeringsmethodiek aan te passen of technische aanpassingen te doen, rekening houdend met de milieu- en wisselende weersomstandigheden en in aanvulling op gedegen stakeholderengagement de sociale omgeving. De vloot wordt technisch goed onderhouden volgens een planningsschema. De projectlocatie wordt in kaart gebracht en beoordeeld op werkbaarheid aan de hand van statistieken, eventueel aangevuld met contractuele (prijs)condities. Compliance risico s Wij werken over de hele wereld en moeten voldoen aan zowel de vigerende Nederlandse wet- en regelgeving als ook aan een variëteit van lokale en internationale wet- en regelgeving. Wij maken op vele plaatsen in de wereld gebruik van eigen management maar werken ook met agenten om contracten te mogen en te kunnen winnen en/of te kunnen uitvoeren. Dit kan leiden tot een verhoogd risico op niet naleving van wet- en regelgeving. Van Oord spant zich in om eventuele risico s die met deze omstandigheden gepaard gaan, robuust te mitigeren. Van Oord zet zich in voor volwaardige compliance. Wij hebben bijvoorbeeld een recent aangescherpte Code of Conduct en een regeling melding misstanden. Specifiek zullen wij ook het agenten protocol verder aanscherpen zodat naast een eventuele succes fee er altijd een duidelijk beeld is wat de agent doet voor de vergoeding die hij ontvangt. Maar bovenal werken we aan een transparante bedrijfscultuur waarin dilemma s bespreekbaar zijn. Het onderhouden van goede relaties met instituten (zoals vakbonden, NGO s, OESO) is eveneens van groot belang, zowel inhoudelijk als met betrekking tot reputatie. Krediet Acceptatie- en afdekkingsprocedure, (export)kredietverzekering of, indien niet mogelijk, positieve project cashflow Valuta Hedge op projectbasis, toewijzing aan opdrachtgever Rente Hedge Financiering Krediet- en bankgarantiefaciliteiten, en liquiditeit strikte beheersing financieringsconvenanten, cashmanagement Brandstofprijs Termijncontracten, toewijzing aan opdrachtgever Op projectniveau wordt gebruikgemaakt van financiële derivaten voor het afdekken van valuta-, rente- en brandstofprijsrisico s. Desondanks blijft het risico bestaan dat, als gevolg van gewijzigde projectomstandigheden, verliezen kunnen ontstaan op het afwikkelen of tegensluiten van deze financiële afdekkingsinstrumenten. Financiële risico s Onze bedrijfsactiviteiten vinden plaats in een grote en wisselende variëteit van landen. In het verlengde daarvan is onze fiscale werkomgeving divers en complex. Belastingen waarmee wij te maken hebben, omvatten onder meer inkomstenbelasting, omzetbelasting, loonheffingen en sociale premies en invoerrechten. Deze zijn veelal gebaseerd op de (inter)nationale wet- en regelgeving en daarnaast kan er sprake zijn van specifieke toepassingen per project en/of land. Het managen van dit aandachtsgebied vindt op diverse niveau s binnen ons bedrijf plaats: op projectniveau, in de betreffende landen alsook vanuit onze centrale belastingafdeling. Financiële risico s kunnen ook ontstaan vanuit onze eventuele aansprakelijkheden richting derden, bijvoorbeeld ten gevolge van materiële en/of gevolgschade bij het uitvoeren van onze projecten. Deze risico s zijn ten dele verzekerd. 84

85 Beheersmaatregelen Zoals eerder aangegeven, ligt ons risicomanagement besloten in ons primaire proces en in de ondersteunde processen. Als zodanig maakt het deel uit van ons geïntegreerde Van Oord Management Systeem (VOMS). Het risicomanagementproces is gebaseerd op het identificeren van externe en interne risicofactoren die van invloed kunnen zijn op het behalen van onze operationele doelen, de continuïteit van onze onderneming en de financiële positie. Het bestaat onder meer uit het beoordelen, monitoren en rapporteren van projectrisico s. De Executive Board is verantwoordelijk voor de opzet en de effectieve werking van risicomanagement binnen de onderneming. Voor het behoud en de verdere verbetering van onze marktpositie identificeert en rapporteert iedere area/business unit en stafafdeling periodiek de belangrijkste kansen en risico s en key performance indicators (KPI s). Elk kwartaal bespreekt en evalueert de Executive Board deze informatie met de verantwoordelijke directeuren en stafmanagers. In dit overleg wordt ook gesproken over marktontwikkelingen, inschrijvingen en gunningen, financiële resultaten en belangrijke risico s en beheersmaatregelen. De Raad van Commissarissen houdt toezicht op onze benadering van risicomanagement en op commerciële en financiële ontwikkelingen. Hiertoe ontvangt de Raad van Commissarissen per kwartaal een uitgebreid geconsolideerd managementrapport. Dit rapport wordt ook uitgebreid besproken in de auditcommissie. Het operationele risicomanagement dat zich richt op de verwervings- en uitvoeringsfase van projecten is geïmple menteerd volgens de uitgangspunten van het Complex Projects-programma. Dit betekent een verdere optimalisatie in het systematisch en gestructureerd identificeren en beoordelen van de projectgerelateerde risico s en kansen. Potentiële opdrachten worden geclassificeerd op basis van hun risicoprofiel. Het ingeschatte risicoprofiel bepaalt de intensiteit van het te doorlopen tenderproces en de uitkomsten zijn richtinggevend voor het bepalen van de aanbiedingsprijs en de bijbehorende voorwaarden. Afhankelijk van het risicoprofiel, de omvang in termen van omzet en resultaatverwachting, de verwachte financiering en kasstroomontwikkeling en de verplichtingen verbonden aan een tender of een combinatie van deze factoren zal een aanbieding vooraf autorisatie behoeven van de Executive Board. Vanaf een bepaald niveau geldt daarnaast de noodzaak van autorisatie door de Raad van Commissarissen. Outlook Mede met het oog op de snelheid waarmee de wereld in verandering is en de invloed daarvan op onze marktsegmenten verwachten we dat ons risicoprofiel in de nabije toekomst verder zal toenemen. Het optimaliseren van ons interne risicomanagementsysteem blijft daarom een belangrijk aandachtsgebied. De benadering en systematiek van ons risicomanagement zullen op hun effectiviteit worden beoordeeld en geëvalueerd, mede in de context van onze aan verandering onderhevig zijnde bedrijfsomgeving. Indien noodzakelijk ontwerpen en implementeren wij aanpassingen en verdere verbeteringen. Het recentelijk intensiveren van het managementproces rond projectrisico s (Complex Projects Programma) is hiervan een goed voorbeeld. Hefschip Svanen aan het werk op project Burbo Bank Extension, Verenigd Koninkrijk 85

86 Over dit verslag Voor de Cubaanse stranden werkte sleephopperzuiger Dravo Costa Dorada Verantwoording jaarverslag Uitgangspunten van het financiële beleid van Van Oord zijn borging van de continuïteit van de onderneming en een adequate winstgevendheid. Hierbij wordt naast het reguliere risicomanagement sterk gestuurd op meerjarige scenario s en de daarbij behorende bandbreedtes. De Executive Board bespreekt de rapportages periodiek met de verant woordelijke directors en met de Raad van Commissarissen. Van Oord rapporteert over de gang van zaken binnen de onderneming en de dochterondernemingen in het jaarverslag Kijk voor een overzicht in de toelichting op de geconsolideerde jaarrekening. Het jaarverslag is bedoeld voor alle belanghebbenden. Hierin rapporteren wij over de prestaties van de onderneming, de maatschappelijke toegevoegde waarde en de financiële resultaten. Dit verslag, waarvan de jaarrekening is voorzien van een goedkeurende controleverklaring door Ernst & Young Accountants LLP, is goedgekeurd door de Raad van Commissarissen en zal worden vastgesteld door de aandeelhouders op 20 april Onze financiële rapportage geschiedt volgens de richtlijnen van Dutch GAAP, de in Nederland algemeen aanvaarde grondslagen voor financiële verslaggeving en de wettelijke bepalingen betreffende de jaarrekening, zoals opgenomen in het Burgerlijk Wetboek, Titel 9, Boek 2. 86

87 De niet-financiële informatie in dit verslag is beschreven aan de hand van eigen verslaggevingsrichtlijnen en relevante onderdelen van de Sustainability Reporting Guidelines (G4) van Global Reporting Initiative (GRI). Met het oog op de leesbaarheid van het verslag is de paragraafindeling van de GRI-richtlijnen niet overgenomen. Om de geïnteresseerde lezer snel inzicht te bieden in waar de verschillende duurzaamheidsindicatoren worden behandeld, hebben we in de materialiteitsmatrix op pagina 61 aangegeven op welke pagina van het verslag over welke indicator wordt gerapporteerd. Voor een aantal geselecteerde duurzaamheidsindicatoren is assurance met een beperkte mate van zekerheid gevraagd. Het gaat hierbij om de indicatoren: - CO 2 -footprint (hoeveelheid emissie uitgedrukt in tonnen CO 2, gebaseerd op de brandstofdatabase voor materieel, emissies gerelateerd aan vliegreizen en wagenpark zoals opgegeven door reisbureaus en leasemaatschappijen, en het energieverbruik van kantoren en werven zoals opgegeven door energiebedrijven) - het aantal commercieel toepasbare Marine ingenuity-innovaties (het aantal door Van Oord al dan niet met partners ontwikkelde eco engineering-innovaties die gereed zijn voor toepassing in projecten; gebaseerd op informatie van de afdeling Environmental Engineering) - het aantal offertes waarin deze Marine ingenuity-innovaties zijn aangeboden aan opdrachtgevers (gebaseerd op informatie van onze area s en business units) - aantal leveranciers waarover informatie is verzameld ten aanzien van duurzaamheids- en QHSE-aspecten (energiemanagement, veiligheid en arbeidsomstandigheden) - ongevalsfrequentie - Lost Time Injury Frequency Rate (het aantal ongevallen leidend tot afwezigheid van meer dan 1 dag bij medewerkers op de Van Oord-payroll en inhuur per gewerkte uren uitgaande van werkbare uren per jaar per fte; gebaseerd op verplicht gestelde meldingen vanaf projecten en de vloot aan de afdeling QHSE) - aantal deelnemers aan trainingen (Nederlandse loonlijst; gebaseerd op informatie van de afdeling P&O) - de man-vrouwratio (Nederlandse en Niet-Nederlandse loonlijst; gebaseerd op informatie van de afdeling P&O) - ziekteverzuim (het aantal dagen van afwezigheid in verband met ziekteverzuim (Nederlandse loonlijst) gedeeld door het aantal beschikbare dagen, maal het aantal medewerkers op de Nederlandse loonlijst (maal 100%); gebaseerd op informatie van de afdeling P&O). De informatie over deze geselecteerde indicatoren heeft betrekking op Van Oord nv en zijn 100% groepsmaatschappijen. Met uitzondering van de indicatoren aantal deelnemers aan trainingen en ziekte verzuim, welke alleen betrekking hebben op de Nederlandse loonlijst. In de grafieken en toelichting in het verslag wordt aange geven op welk jaar de informatie betrekking heeft. Dit verslag is in de Nederlandse en Engelse taal digitaal beschikbaar via onze website en de Van Oord App (App Store en Google Play). In geval van een interpretatieverschil prevaleert de Nederlandstalige versie. 87

88 Jaarrekening 88

89 Geconsolideerde balans (vóór winstbestemming) (x EUR 1.000) De cijfers achter de betreffende posten verwijzen naar de toelichting. 31 december december 2015 Vaste activa Immateriële vaste activa Materiële vaste activa Financiële vaste activa Vlottende activa Voorraden Vorderingen Liquide middelen Totaal activa Eigen vermogen Voorzieningen Langlopende schulden Kortlopende schulden Schulden aan kredietinstellingen Werken in uitvoering Overige schulden Totaal passiva

90 Geconsolideerde winst-en-verliesrekening (x EUR 1.000) De cijfers achter de betreffende posten verwijzen naar de toelichting Netto-omzet Kosten van werken Afschrijvingen materiële vaste activa Bijzondere waardeverminderingen materiële vaste activa Amortisatie goodwill Brutomarge Algemene beheerskosten Bedrijfsresultaat Saldo rente Resultaat uit gewone bedrijfs uitoefening vóór belastingen Belastingen Resultaat niet-geconsolideerde deelnemingen Resultaat na belastingen

91 Geconsolideerd kasstroomoverzicht (x EUR 1.000) Liquiditeitspositie per 1 januari Kasstroom uit operationele activiteiten Kasstroom uit investeringsactiviteiten Saldo Kasstroom uit financieringsactiviteiten Netto kasstroom Omrekeningsverschillen Mutatie liquide middelen Liquiditeitspositie per 31 december Bedrijfsresultaat Afschrijvingen materiële vaste activa Bijzondere waardeverminderingen materiële vaste activa Amortisatie goodwill Mutaties in werkkapitaal - Mutaties in voorraad Mutaties in vorderingen Mutaties in werk in uitvoering Mutaties in overige schulden Mutaties in voorzieningen Kasstroom uit bedrijfsoperaties Betaalde rente Betaalde winstbelastingen Kasstroom uit operationele activiteiten Netto-investeringen in materiële vaste activa Netto-investeringen in financiële vaste activa Kasstroom uit investeringsactiviteiten Betaald dividend Mutaties in schulden aan kredietinstellingen Mutaties in langlopende schulden Kasstroom uit financieringsactiviteiten

92 Toelichting op de geconsolideerde jaarrekening Grondslagen voor financiële verslaggeving Algemeen Grondslagen voor consolidatie Van Oord nv (KvK-nummer ) is statutair gevestigd te Rotterdam en dient als houdstermaatschappij van de aandelen van de Van Oord groepsmaatschappijen. De jaarrekening is opgesteld in overeenstemming met de in Nederland algemeen aanvaarde grondslagen voor financiële verslaggeving (Richtlijnen voor de Jaarverslaggeving) en voldoet aan de wettelijke bepalingen inzake de jaarrekening zoals opgenomen in Titel 9, Boek 2 BW. De financiële gegevens van Van Oord nv en haar 100% groepsmaatschappijen worden volgens de integrale methode geconsolideerd. Het aandeel van deelnemingen en aannemerscombinaties wordt proportioneel geconsolideerd als Van Oord nv tenminste evenveel zeggenschap heeft als de andere participanten. Met hoofdelijke aansprakelijkheid voor deze combinaties wordt rekening gehouden als hiervoor aanleiding is. Bij de vennootschappelijke cijfers wordt volstaan met een verkorte winst-en-verliesrekening, conform artikel 402, Titel 9, Boek 2 BW. Overzicht deelnemingen Overzicht van de in de consolidatie opgenomen deelnemingen en aan nemerscombinaties, overeenkomstig artikel 414, Titel 9, Boek 2 BW. Groepsmaatschappij % Plaats, land Groepsmaatschappij % Plaats, land Buda B.V. 100 Bolsward, Nederland Aeolus B.V. 100 Gorinchem, Nederland Ballast Nedam Bagger- en 100 Gorinchem, Nederland Expoitatiemaatschappij B.V. CSD Artemis B.V. 100 Gorinchem, Nederland CSD Athena B.V. 100 Gorinchem, Nederland Cutterzuiger Noordzee B.V. 100 Gorinchem, Nederland Cutterzuigers I B.V. 100 Gorinchem, Nederland Nederlandsche Overzee 100 Gorinchem, Nederland Baggermaatschappij B.V. Overseas Dredging B.V. 100 Gorinchem, Nederland Sleephopperzuiger HAM 318 B.V. 100 Gorinchem, Nederland Sleephopperzuiger Rotterdam B.V. 100 Gorinchem, Nederland Sleephopperzuiger Utrecht B.V. 100 Gorinchem, Nederland Sleephopperzuigers I B.V. 100 Gorinchem, Nederland Sleephopperzuigers II B.V. 100 Gorinchem, Nederland SRI I B.V. 100 Gorinchem, Nederland Van Oord Duurzame Energie B.V. 100 Gorinchem, Nederland Van Oord Equipment B.V. 100 Gorinchem, Nederland Van Oord Groep N.V. 100 Gorinchem, Nederland Van Oord Marine Services B.V. 100 Gorinchem, Nederland Van Oord Offshore B.V. 100 Gorinchem, Nederland Van Oord Offshore Wind Projects B.V. 100 Gorinchem, Nederland Van Oord Overig Materieel I B.V. 100 Gorinchem, Nederland Van Oord Overig Materieel II B.V. 100 Gorinchem, Nederland Van Oord Overig Materieel III B.V. 100 Gorinchem, Nederland Van Oord Overig Materieel IV B.V. 100 Gorinchem, Nederland Van Oord Waterbouw B.V. 100 Gorinchem, Nederland Van Oord Waterbouw Nederland B.V. 100 Gorinchem, Nederland Van Oord-International B.V. 100 Gorinchem, Nederland Volvox Beheer B.V. 100 Gorinchem, Nederland Vox Máxima B.V. 100 Gorinchem, Nederland Water Injection Dredging B.V. 100 Gorinchem, Nederland Wicks B.V. 100 Gorinchem, Nederland Wavewalker B.V. 50 Leidschendam, Nederland Ballast Nedam Baggeren B.V. 100 Rotterdam, Nederland Borssele Devex B.V. 100 Rotterdam, Nederland Broekhoven Overseas B.V. 100 Rotterdam, Nederland Castor IV B.V. 100 Rotterdam, Nederland Integrated Marine Solutions B.V. 100 Rotterdam, Nederland Mijnster Beheer B.V. 100 Rotterdam, Nederland Mijnster Personeel B.V. 100 Rotterdam, Nederland Mijnster Zand- en Grinthandel B.V. 100 Rotterdam, Nederland Paans Van Oord B.V. 100 Rotterdam, Nederland 92

93 Groepsmaatschappij % Plaats, land Groepsmaatschappij % Plaats, land Pollux IV B.V. 100 Rotterdam, Nederland Van Oord ACZ Marine Contractors B.V. 100 Rotterdam, Nederland Van Oord Dredging and Marine 100 Rotterdam, Nederland Contractors B.V. Van Oord Finance B.V. 100 Rotterdam, Nederland Van Oord Grondstoffen B.V. 100 Rotterdam, Nederland Van Oord Marine B.V. 100 Rotterdam, Nederland Van Oord Nederland B.V. 100 Rotterdam, Nederland Van Oord Nieuwe Maas B.V. 100 Rotterdam, Nederland Van Oord Personeels B.V. 100 Rotterdam, Nederland Van Oord PPP B.V. 100 Rotterdam, Nederland Van Oord PPP International B.V. 100 Rotterdam, Nederland Van Oord Renewable Finance B.V. 100 Rotterdam, Nederland Van Oord Renewable Finance II B.V. 100 Rotterdam, Nederland Van Oord Ship Management B.V. 100 Rotterdam, Nederland Van Oord Australia Pty Ltd 100 Brisbane, Australië Van Oord Offshore Australia Pty Ltd 100 Perth, Australië WA Shell Sands Pty. Ltd. 100 Perth, Australië Van Oord Bahamas Ltd. 100 Nassau, Bahamas Rock Transport Middle East S.P.C. 100 Manama, Bahrein Van Oord Bahrain S.P.C. 100 Manama, Bahrein Van Oord Belgium N.V. 100 Zele, België Van Oord België B.V.B.A. 100 Zele, België Van Oord SOMAR Ltda. 100 Rio de Janeiro, Brazilië Van Oord Marine Contractors 100 Ontario, Canada Canada Ltd. Van Oord (Shanghai) Dredging Co. Ltd. 100 Shanghai, China Van Oord Curaçao N.V. 100 Willemstad, Curaçao Emservis (Projects) Ltd 100 Nicosia, Cyprus Emservis (Management Services) Ltd 100 Nicosia, Cyprus Van Oord Marine Services Ltd. 100 Nicosia, Cyprus Van Oord Middle East Ltd. 100 Nicosia, Cyprus Van Oord Personnel (Cyprus) Ltd. 100 Nicosia, Cyprus Van Oord Denmark A/S 100 Kopenhagen, Denemarken Van Oord Deutschland GmbH 100 Bremen, Duitsland Van Oord OWP Germany GmbH 100 Frankfurt, Duitsland Société de dragage du Nord "SODRANORD" S.A.R.L. 100 Le Blanc Mesnil, Frankrijk Van Oord (Gibraltar) Ltd. 100 Gibraltar Loughmane Ltd 100 Dublin, Ierland Van Oord Ireland Ltd 100 Dublin, Ierland Van Oord ACZ India Pte Ltd. 100 Mumbai, India Van Oord India Private Limited 100 Mumbai, India PT Pelayaran Dan Pengerukan Indonesia 49 Jakarta, Indonesië PT Van Oord Indonesia 60 Jakarta, Indonesië Caspian Dredging and Marine 100 Aktau, Kazachstan Contractors LLP Baltic Marine Contractors SIA 100 Riga, Letland Van Oord (Malaysia) Sdn Bhd 49 Ehsan, Maleisië Ballast Ham Dredging (Malaysia) 100 Johor, Maleisië Sdn. Bhd. Marine Equipment Charter Co. 100 Labuan, Maleisië Asia Inc. Van Oord de México, S.A. de C.V. 100 Mexico-City, Mexico VODMC de México Personal S.A. 100 Mexico-City, Mexico de C.V. Van Oord Mozambique Ltda 100 Maputo, Mozambique NZ Dredging & General Works Ltd. 100 Auckland, Nieuw-Zeeland Van Oord Nigeria FZE 100 Calabar, Nigeria Van Oord Nigeria Ltd 100 Lagos, Nigeria Van Oord Norway AS 100 Oslo, Noorwegen Van Oord Oman LLC 100 Sohar, Oman Van Oord Panama S.A. 100 Panama City, Panama Atreus Shipping Company S.A. 100 Panama City, Panama Ballast Ham Dredging OOO 100 St. Petersburg, Rusland Russian Dredging and Marine 100 St. Petersburg, Rusland Contractors LLC HAM Saudi Arabia Company Ltd 75 Damman City, Saudi-Arabië Van Oord Far East Pte. Ltd. 100 Singapore Dravo S.A. 100 Madrid, Spanje Van Oord Ibero America S.L. 100 Madrid, Spanje Thai holding Marine Contractors Ltd. 100 Bangkok, Thailand Van Oord Thai Ltd. 49 Bangkok, Thailand Van Oord Gulf FZE 100 Dubai, Ver. Arabische Emiraten Van Oord RMC FZE 100 Ras Al Khaimah, Ver. Arab. Emiraten Volker Dredging Ltd 50 Londen, Verenigd Koninkrijk Anglo-Dutch Dredging Co. 100 Small Dole, Verenigd Koninkrijk J.T. Mackley & Co. Ltd. 100 Small Dole, Verenigd Koninkrijk Mackley Construction Ltd. 100 Small Dole, Verenigd Koninkrijk Van Oord UK Ltd. 100 Small Dole, Verenigd Koninkrijk Van Oord Offshore (USA) LLC 100 Houston, Verenigde Staten 93

94 Aannemerscombinaties % Plaats, land Aannemerscombinaties % Plaats, land Combinatie Besix - Van Oord 50 Barendrecht, Nederland Amazonehaven V.O.F. C.V. Projectbureau Grensmaas 19,09 Born, Nederland Combinatie A4 Burgerveen-Leiden 50 Den Haag, Nederland Grond V.O.F. Combinatie A4 Burgerveen-Leiden 16,67 Den Haag, Nederland Grond en Wegen V.O.F. V.O.F. Zandexploitatiemaatschappij 25 Den Ham, Nederland Echten Zandwinning Oshaar B.V. 25 Den Ham, Nederland Combinatie OLMV2 V.O.F. 33,33 Dordrecht, Nederland Combinatie De Hollandsche Waard - 40 Gorinchem, Nederland Overdiep V.O.F. Pluit PVD Joint Venture V.O.F. 50 Gorinchem, Nederland Rock Braz B.V. 50 Gorinchem, Nederland South Asia Dredging C.V. 50 Gorinchem, Nederland Combinatie A4 Burgerveen-Leiden 9 Gouda, Nederland V.O.F. Combinatie Hoevelaken V.O.F. 15 Gouda, Nederland Combinatie A1/A28 V.O.F. 15 Gouda, Nederland Meerzand V.O.F. 16,67 Hattemerbroek, Nederland Houtrib V.O.F. 16,67 Hattemerbroek, Nederland Ballast Van Oord Grondstoffen V.O.F. 50 Nieuwegein, Nederland Zandwinning Noord Nederland B.V. 50 Nieuwegein, Nederland Combinatie Plas van Heenvliet V.O.F. 16,6 Oosterhout, Nederland Combinatie Meinerswijk 50 Opheusden, Nederland Boskalis Van Oord Pluit City JV V.O.F. 50 Papendrecht, Nederland Combinatie Aan Den Oever V.O.F. 60 Rotterdam, Nederland Combinatie BaggerIJ V.O.F. 50 Rotterdam, Nederland Combinatie Dijkverbetering HOP V.O.F. 50 Rotterdam, Nederland Combinatie Eiland van Dordrecht V.O.F. 50 Rotterdam, Nederland Combinatie Regenboog V.O.F. 38,25 Rotterdam, Nederland Combinatie Openbare Ligplaatsen 50 Rotterdam, Nederland V.O.F. Combinatie Van Oord - Hakkers V.O.F. 50 Rotterdam, Nederland Combinatie Van Oord / GMB Civiel V.O.F. 50 Rotterdam, Nederland Combinatie Volkerak - Zoommeer V.O.F. 33 Rotterdam, Nederland Combinatie WVZ Van Oord - KWS V.O.F. 50 Rotterdam, Nederland ZSNH Combinatie Van Oord / Boskalis V.O.F. 50 Rotterdam, Nederland Projectorganisatie Uitbreiding Maasvlakte (PUMA) V.O.F. Combinatie Strukton Betonbouw Van Oord ACZ V.O.F. Volkerinfra/Van Oord Limburg Nat V.O.F. 33,3 VolkerInfra/Van Oord Vaarwegen Zuid-Holland V.O.F. 50 Rotterdam-Maasvlakte, Nederland 25 Utrecht, Nederland Vianen, Nederland 33,3 Vianen, Nederland Zeezand IJmuiden V.O.F. 50 IJmuiden, Nederland THV Smet-Drain 50 Dessel, België TV CEI-De Meijer - Ghent Dredging 50 Zele, België Van Oord - BAM Ltda. 50 San José, Costa Rica JV VOSCF Ltd. 50 Nicosia, Cyprus Arbeitsgemeinschaft Weserunterhaltung 2015/ Bremen, Duitsland WI Elbe 2016/ Bremen, Duitsland WI NOK 2016/ Bremen, Duitsland Tollerort Hamburg 32,4 Rastede, Duitsland Arbeitsgemeinschaft NOVO Weserunterhaltung 2017/ Bremen, Duitsland Wassertiefeninst. Ausseneste 44,4 Bremen, Duitsland NBVJ Consortium for Suez Canal Project 25 Ismailia, Egypte JV SDI - Sodranord 50 La Réunion, Frankrijk Boskalis Van Oord 50 Jakarta, Indonesië JV Sidra - Dravo 49 Gioia Tauro, Italië Pahang Dredging Sdn. Bhd. 49 Pahang, Maleisië Travaux Maritimes Tanger Med S.A.R.L. 50 J.V. Reclamation of Jurong Island phase 4 & Tuas View Extension - Option 1-1 Penta-Ocean/Koon-Dredging International-Boskalis-Ham J.V. Penta-Ocean/Koon-Ham-Dredging International-Boskalis J.V. Penta-Ocean/Koon-Hyundai-Van Oord J.V. Tanger, Marokko 50 Singapore 17 Singapore 22 Singapore 25 Singapore Mejora Calados, Puerto Valencia J.V. 35 Valencia, Spanje Liverpool 2 Work Package 2 JV 45 Camberley, Verenigd Koninkrijk Harwich Port J.V. 50 Fareham, Verenigd Koninkrijk 94

95 Grondslagen voor overnames Grondslagen voor waardering Verwerking van overnames vindt plaats met toepassing van de purchase accounting -methode, waarbij Van Oord de identificeerbare activa en verplichtingen van de overgenomen partij op overnamedatum tegen reële waarde volgens Van Oord nv-grondslagen opneemt in de geconsolideerde balans. Het verschil tussen de verkrijgingsprijs en de reële waarde van alle identificeerbare activa en verplichtingen van de overgenomen partij verwerkt Van Oord als goodwill in de geconsolideerde balans. Grondslagen voor valuta-omrekening De in vreemde valuta opgenomen balansbedragen van buitenlandse groepsmaatschappijen zijn omgerekend tegen de koersen per balansdatum. Opbrengsten en kosten in vreemde valuta zijn, voorzover deze gedekt worden door valutatermijntransacties, omgerekend tegen de vastgestelde termijnkoers. In alle andere gevallen heeft omrekening plaatsgevonden tegen de gemiddelde koers, dan wel tegen de koers ten tijde van de transacties. Overige valutawinsten of -verliezen worden rechtstreeks ten gunste of ten laste van de resultatenrekening gebracht. Omrekeningsverschillen uit hoofde van omrekening van buitenlandse deelnemingen worden ten gunste of ten laste van het eigen vermogen gebracht. Immateriële vaste activa Goodwill betreft het verschil tussen de prijs die betaald is voor nieuw verworven deelnemingen en de waarde van het aandeel in hun reële waarde volgens Van Oord nv-grondslagen en wordt lineair afgeschreven. Materiële vaste activa De materiële vaste activa worden gewaardeerd tegen aanschaffingswaarde of lagere realiseerbare waarde, verminderd met jaarlijkse lineaire afschrijvingen en/of bijzondere waardeverminderingen op basis van de economische levensduur zoals vermeld in de toelichting op de geconsolideerde balans. Op investeringen in de loop van het jaar wordt afgeschreven naar evenredigheid van tijd. Financiële vaste activa Deelnemingen zijn gewaardeerd op een evenredig deel van de nettovermogenswaarde volgens Van Oord nv-grondslagen of tegen lagere realiseerbare waarde. Langlopende vorderingen zijn gewaardeerd tegen geamortiseerde kostprijs. Voorraden Grond- en hulpstoffen worden gewaardeerd tegen kostprijs of lagere realiseerbare waarde. Hierbij wordt het first-in/first-out systeem van waardering toegepast. Pensioenen De belangrijkste pensioenregeling is een collectieve defined contribution-regeling (CDC). Van Oord stelt op basis van deze regeling jaarlijks een vaste bijdrage beschikbaar, waarbij de deelnemers, als collectief, vanuit deze beschikbare middelen een toegezegd-pensioenregeling trachten te financieren. Indien de middelen voor de uitvoering van de regeling tekortschieten geldt dat niet de werkgever aangesproken zal worden, maar dat het tekort door de deelnemers collectief wordt gedragen door een lagere pensioenaanspraak. De collectieve defined contribution-regeling is ondergebracht bij een pensioenverzekeraar. Uitgangspunt is dat de jaarlijkse pensioenlast gelijk is aan de aan de pensioenuitvoerder verschuldigde bijdrage. Vorderingen Vorderingen zijn gewaardeerd tegen geamortiseerde kostprijs, onder aftrek van noodzakelijk geachte voorzieningen. Liquide middelen Liquide middelen zijn gewaardeerd tegen nominale waarde. Voorzieningen De voorzieningen zijn opgenomen tegen nominale waarde. Langlopende schulden Langlopende schulden zijn gewaardeerd tegen geamortiseerde kostprijs. Schulden aan kredietinstellingen Schulden aan kredietinstellingen zijn gewaardeerd tegen geamortiseerde kostprijs. 95

96 Werken in uitvoering Aangenomen werken worden gewaardeerd tegen kostprijs, verhoogd met de toegerekende winst verminderd met de opbrengstwaarde verricht werk. De winst wordt bepaald op basis van de technische voortgangvan het werk, zodra deze winst voldoende betrouwbaar kan worden bepaald en het werk minimaal 35% gereedheid heeft bereikt. Onder opbrengstwaarde verricht werk wordt verstaan het totaal van de in rekening gebrachte termijnen op de onderhanden werken, verhoogd met de nog te factureren, reeds gerealiseerde productie op werken in uitvoering. Een voorziening voor eventueel te verwachten verliezen wordt rechtstreeks in mindering gebracht. Algemene kosten worden niet geactiveerd. Grondslagen voor resultaatbepaling Omzet Onder de netto-omzet is begrepen de waarde van de productie in het boekjaar vermeerderd met de in het boekjaar gerealiseerde winst op werken, alsook de opbrengst van enige handelsactiviteiten. Kosten De kosten worden bepaald met inachtneming van de hiervoor vermelde grondslagen voor waardering en toegekend aan het verslagjaar waarop zij betrekking hebben. Voor te verwachten verliezen op onderhanden werken worden voorzieningen getroffen. Overige schulden Overige schulden zijn gewaardeerd tegen geamortiseerde kostprijs. Pensioenen Voor zover de verschuldigde bijdrage aan de pensioenuitvoerder op balansdatum nog niet zijn voldaan, wordt hiervoor een verplichting opgenomen. Belastingen De post belastingen wordt berekend op basis van het verantwoorde resultaat, met inachtneming van de fiscale bepalingen. Daarnaast wordt rekening gehouden met de vorming van belastinglatenties. Kasstroomoverzicht Derivaten en hedge accounting Op basis van een door de Executive Board vastgesteld beleid maakt Van Oord nv in de normale bedrijfsuitoefening gebruik van afgeleide financiële instrumenten (derivaten) zoals valutatermijncontracten en (cross currency) interest rate swaps ter afdekking van de risico s voor wat betreft valuta- en renteschommelingen. Van Oord waardeert deze instrumenten tegen kostprijs en past kostprijshedge-accounting toe. De hedge-relaties zijn gedocumenteerd en worden vooraf getoetst op verwachte effectiviteit. De effectiviteit wordt periodiek opnieuw getoetst. Indien de kritische kenmerken van het derivaat en de afgedekte positie niet overeenkomen, wordt enige mate van ineffectiviteit verondersteld en is een kwantitatieve ineffectiviteitsmeting vereist. Indien uit de kwantitatieve ineffectiviteitsmeting blijkt dat de cumulatieve negatieve reëlewaardeverandering van het hedge-instrument in absolute termen groter is dan de tegenovergestelde reëlewaardeverandering van de afgedekte positie, dan is sprake van ineffectiviteit die direct als verlies in de winst- en verliesrekening wordt verwerkt. Het kasstroomoverzicht is opgesteld op basis van de indirecte methode. Bij deze methode wordt het resultaat aangepast voor posten van de winst-en-verliesrekening die geen invloed hebben op ontvangsten en uitgaven in het verslagjaar, mutaties in balansposten en posten van de winsten verliesrekening waarvan de ontvangsten en uitgaven niet worden beschouwd als behorende tot de operationele activiteiten. 96

97 Toelichting op de geconsolideerde balans (x EUR 1.000) De tussen haakjes vermelde cijfers betreffen de overeenkomstige cijfers van het vorige boekjaar. Activa 1. Immateriële vaste activa Boekwaarde per 1 januari Amortisatie Boekwaarde per 31 december Aanschaffingswaarde Cumulatieve amortisatie De goodwill wordt lineair afgeschreven over de periode waarin de economische voordelen van het actiefworden geacht toe te vloeien aan Van Oord nv. De maximale afschrijvingstermijn is 20 jaar. Op 27 juli 2016 heeft Van Oord de offshore windactiviteiten van Bilfinger Marine and Offshore Systems GmbH overgenomen voor een koopsom van EUR 5 miljoen. De overname omvat de activa en medewerkers met betrekking tot de offshore windactiviteiten. De verkrijgingsprijs is gelijk aan de reële waarde van de identificeerbare activa en verplichtingen van de overgenomen partij. 2. Materiële vaste activa 2016 bedrijfs- aannemers- andere vaste activa in totaal gebouwen materieel bedrijfs- aanbouw en -terreinen middelen Boekwaarde per 1 januari Investeringen Verwerving via overname Ingebruikname en overige mutaties Desinvesteringen Afschrijvingen Bijzondere waardeverminderingen Boekwaarde per 31 december Aanschafwaarde Cumulatieve afschrijvingen Afschrijvingstermijn in jaren

98 Materiële vaste activa 2015 bedrijfs- aannemers- andere vaste activa in totaal gebouwen materieel bedrijfs- aanbouw en -terreinen middelen Boekwaarde per 1 januari Investeringen Ingebruikname en overige mutaties Desinvesteringen Afschrijvingen Boekwaarde per 31 december Aanschafwaarde Cumulatieve afschrijvingen Op activa in aanbouw wordt in principe niet afgeschreven, tenzij de realiseerbare waarde lager is dan de aanschaffingswaarde, dit heeft zich in 2016 niet voorgedaan. Na ingebruikname worden deze activa gerubriceerd in de toepasselijke categorie en afgeschreven conform de grondslagen zoals eerder vermeld. De materiële vaste activa zijn aan het einde van het verslagjaar voor EUR 2,8 miljard (EUR 2,8 miljard) verzekerd. Op specifieke activa voor installatie van offshore constructies in ondiep water van het segment offshore olie & gas is in 2016 een bijzondere waardevermindering van toepassing, gezien het verschil tussen de boekwaarde en lagere realiseerbare waarde. Dit is het gevolg van de (structureel) gewijzigde marktverwachtingen in de olieen gasindustrie. 3. Financiële vaste activa Saldi per 1 januari Acquisities Aandeel in resultaten Desinvesteringen Overige mutaties Saldi per 31 december

99 4. Vorderingen Debiteuren Overige vorderingen Overlopende activa Het bedrag van de debiteuren is onder aftrek van een voorziening voor oninbaarheid van EUR 21 miljoen (EUR 40 miljoen). De overlopende activa bestaan overwegend uit de opbrengstwaarde verricht werk met betrekking tot projecten waarvan de facturen nog niet zijn verzonden. 5. Liquide middelen Kassen, banken en giro Deposito s Van de liquide middelen heeft EUR 47 miljoen (EUR 99 miljoen) betrekking op proportioneel geconsolideerde aannemingscombinaties en deelnemingen. Dit bedrag staat niet ter vrije beschikking van de vennootschap. 99

100 Passiva 6. Eigen vermogen Mutatie-overzicht van het eigen vermogen van Van Oord nv: Eigen vermogen van Van Oord nv begin van het jaar Geconsolideerd nettoresultaat na belastingen toekomend aan Van Oord nv Omrekenverschillen buitenlandse deelnemingen Totaal van de rechtstreekse mutaties in het eigen vermogen van Van Oord nv Totaalresultaat van de rechtspersoon Dividend Totaal van de mutaties in het eigen vermogen van Van Oord nv in relatie met de aandeelhouders Eigen vermogen van Van Oord nv ultimo het jaar Voor nadere toelichting wordt verwezen naar punt c. van de toelichting bij de vennootschappelijke balans 7. Voorzieningen 1 januari 2016 Toevoeging Onttrekking Vrijval 31 december 2016 Periodiek onderhoud duurzame productiemiddelen Belastingverplichtingen De voorziening periodiek onderhoud duurzame productiemiddelen is getroffen voor het planmatig onderhoud van het materieel. De belastingvoorziening is met name een voorziening voor lopende belastingdisputen in binnen- en buitenland. De genoemde voorzieningen hebben overwegend een langlopend karakter. 100

101 8. Langlopende schulden Met betrekking tot de in april 2015 afgesloten Revolving Credit Facility ter grootte van EUR 400 miljoen is per april 2016 gebruik gemaakt van de optie voor extensie. Daarmee bedraagt de looptijd vanaf april 2016 opnieuw 5 jaar. Een nadere uiteenzetting van de effectieve rentepercentages, resterende looptijden en de valuta waarin de rentedragende leningen luiden is opgenomen in de toelichting op financiële instrumenten onder renterisico s. In 2011 is een US Private Placement ter grootte van het equivalent van USD 501 miljoen aangetrokken voor uitbreiding/ gedeeltelijke vervanging van bestaande kredietlijnen. De US Private Placement uit 2011 bestaat uit vier tranches met een looptijd van respectievelijk 8, 10, 12 en 15 jaar en is door middel van een cross currency swap omgewisseld in EUR 359 miljoen. Het gemiddelde rentepercentage in 2016 met betrekking tot de langlopende leningen bedraagt 6,70% (4,72%). Het bedrag met een looptijd langer dan vijf jaar bedraagt EUR 150 miljoen (EUR 419 miljoen). Er zijn geen directe zakelijke zekerheden gesteld. Per ultimo 2016 wordt ruimschoots voldaan aan de voor de kredietfaciliteiten afgesproken financieringsvoorwaarden. 9. Schulden aan kredietinstellingen De schulden aan kredietinstellingen hebben betrekking op kortlopende kredietfaciliteiten, waarvan ultimo 2015 voor EUR 2,4 miljoen was opgenomen en deze eind 2016 nihil is. 10. Werken in uitvoering Kostprijs werken in uitvoering, toegerekende winst,voorziening verwachte verliezen Opbrengstwaarde verricht werk In de post werken in uitvoering zijn contracten opgenomen waarvan de kostprijs werken de opbrengstwaarde verricht werk overtreft. Het totaal van deze kostprijs werken en de opbrengstwaarde verricht werk bedraagt ultimo 2016 respectievelijk EUR 979 miljoen en EUR 907 miljoen. 101

102 11. Overige schulden Aflossingsverplichtingen binnen één jaar Schulden aan leveranciers Belastingverplichtingen en premies sociale verzekeringen Overige schulden Overlopende passiva De overlopende passiva bestaan overwegend uit reeds gemaakte kosten met betrekking tot projecten waarvan de facturen nog niet zijn ontvangen. 102

103 Financiële instrumenten Algemeen Van Oord nv en haar groepsmaatschappijen maken in de normale bedrijfsuitoefening gebruik van uiteenlopende financiële instrumenten, die ofwel onder de activa en passiva zijn verantwoord, ofwel niet in de balans zijn opgenomen. Kredietrisico s In principe worden betalingsrisico s door middel van bankgaranties, verzekeringen e.d. afgedekt, tenzij sprake is van kredietwaardige debiteuren. Deze procedures en de geografische spreiding van de activiteiten van groepsmaatschappijen beperken de blootstelling aan het risico verbonden aan kredietconcentraties en marktrisico s. Liquiditeitsrisico Het uitgangspunt voor het managen van het liquiditeitsrisico is dat er voldoende liquiditeiten worden aangehouden dan wel kredietfaciliteiten beschikbaar zijn om te kunnen voldoen aan de huidige en toekomstige financiële verplichtingen, onder zowel normale als bijzondere omstandigheden. Liquiditeitsprognoses, inclusief beschikbare kredietfaciliteiten, vormen onderdeel van de reguliere managementinformatie ten behoeve van de Executive Board. Gezien de aard van de activiteiten en de daarmee samenhangende sterk fluctuerende cashflows worden de beschikbare liquide middelen doorgaans niet langer vastgelegd dan voor periodes van maximaal een jaar. Vreemde valuta risico s Een groot deel van de opdrachten wordt gecontracteerd in vreemde valuta s. Posities in vreemde valuta s worden nagenoeg volledig afgedekt door middel van termijncontracten. Valutatermijncontracten ter afdekking van de risico s voor wat betreft valutaschommelingen worden gewaardeerd tegen kostprijs met toepassing van kostprijshedge-accounting. Verschillen in termijnkoersen, ontstaan als gevolg van het doorzetten van termijncontracten, worden op de balans verantwoord als kortlopend passief danwel actief. Termijncontracten zijn afgesloten voor toekomstige kasstromen in met name Amerikaanse Dollar. Hiervoor is ultimo 2016 onder de overige vorderingen een bedrag verantwoord van EUR 43 miljoen, dat vrijvalt op het moment dat de ingedekte toekomstige kasstroom plaatsvindt. In 2015 was hiervoor EUR 60 miljoen onder de overige vorderingen opgenomen. Het gedeelte van de langlopende lening dat in Amerikaanse Dollar uitstaat, is ingedekt tegen valutarisico s middels een cross currency swap. Hiervoor is per einde 2016 EUR 109 miljoen onder de overige vorderingen opgenomen. In 2015 was hiervoor EUR 94 miljoen onder de overige vorderingen opgenomen. Renterisico s De verplichtingen kennen zowel variabele als vaste rentevoeten. Het uitgangspunt bij het beheersen van renterisico s is dat de rentes met betrekking tot opgenomen leningen in beginsel voor de gehele looptijd worden gefixeerd. Dit wordt gerealiseerd door gebruik te maken van (cross currency) interest rate swaps. Van Oord waardeert deze (cross currency) interest rate swaps tegen kostprijs en past kostprijshedgeaccounting toe. De effectieve rentevoet en looptijd van de liquide middelen en langlopende schulden zijn als volgt: Per 31 december 2016 Effectieve Minder 1-2 jaar 2-3 jaar 3-4 jaar 4-5 jaar Meer dan Totaal (x EUR 1.000) rentevoet dan een 5 jaar jaar Liquide middelen 0,7% Revolving Credit Facility (euro s) 4,8% US Private Placements 2011 (US dollars) 5,5% Totaal langlopende schulden

104 Brandstofprijsrisico s Prijsrisico s op brandstof worden grotendeels afgedekt door termijncontracten en contractuele afspraken met de opdrachtgevers. In de balans opgenomen financiële instrumenten en reële waarde De reële waarde van de in de balans opgenomen financiële instrumenten, waaronder financiële vaste activa, liquide middelen, vorderingen en kort- en langlopende schulden, is nagenoeg gelijk aan de boekwaarde. Niet in de balans opgenomen financiële instrumenten en reële waarde Per 31 december 2016 bedraagt de waarde van de valutatermijncontracten tegen termijnkoers EUR 353 miljoen (EUR 671 miljoen). De waarde van de onder deze contracten te ontvangen valuta tegen de koers per balansdatum bedraagt EUR 369 miljoen (EUR 747 miljoen). De reële waarde van de (cross currency) interest rate swaps bedraagt ultimo 2016 EUR 67 miljoen positief (EUR 57 miljoen positief). De reële waarde is gebaseerd op door onafhankelijke partijen getaxeerde marktwaarden op basis van netto contante waarde berekeningen. Niet in de balans opgenomen vorderingen en verplichtingen Energie Investerings aftrek (EIA) Van Oord heeft uit hoofde van de Energie Investerings Aftrek (EIA) een vordering van EUR 2 miljoen. Garantieverplichtingen De garantieverplichtingen, voor zover niet in de balans opgenomen, bedragen per einde 2016 EUR 688 miljoen (EUR 706 miljoen). Het overgrote deel betreft in de aannemerij gebruikelijke uitvoeringsgaranties ( performance bonds ) ten gunste van opdrachtgevers. (ca. 5 miljoen) vergoedingen betaald waarvan de onderbouwing beperkt is. Hierdoor zou een risico kunnen bestaan op niet na leving van wet- en regelgeving, hetgeen mogelijk materiële gevolgen zou kunnen hebben op de jaarrekening. Deze eventuele gevolgen kunnen niet betrouwbaar worden ingeschat, op grond waarvan geen voorziening is opgenomen. Wij verwijzen graag naar pagina 84 voor een verdere toelichting omtrent de (aanscherping) van de aanpak en beheersing van compliance risico s. Verplichtingen uit hoofde van claims, procedures en onderzoeken Uit hoofde van onze bedrijfsuitoefening is (respectievelijk kan) Van Oord betrokken (worden) bij claims, procedures en onderzoeken met mogelijk financiële en/of andere gevolgen. Van Oord verwacht, gebaseerd op beschikbare informatie, dat mogelijke negatieve financiële ontwikkelingen toereikend zijn voorzien ultimo Huur- en leaseverplichtingen De verplichtingen op basis van meerjarige huur- en leaseovereenkomsten bedragen in totaal EUR 15 miljoen (EUR 16 miljoen), waarvan in 2017 EUR 7 miljoen wordt voldaan. Voor operationele leasing van het wagenpark is hieronder respectievelijk EUR 9 miljoen en EUR 4 miljoen begrepen. De verplichtingen met een looptijd langer dan vijf jaar bedraagt EUR 0,4 miljoen. Agenten vergoedingen Van Oord maakt (in voorkomende gevallen) gebruik van agenten om contracten te mogen en te kunnen winnen en/of te kunnen uitvoeren. Hiervoor worden vergoedingen betaald die mede bepaald worden door de prestaties van de agenten, mogelijk in combinatie met succes fees. In 2016 is in een beperkt aantal gevallen en voor een beperkt bedrag Investeringsverplichtingen De verplichtingen voor investeringen in materiële vaste activa bedragen per balansdatum EUR 269 miljoen (EUR 327 miljoen), waarvan naar verwachting in 2017 EUR 197 miljoen wordt voldaan. Er zijn géén verplichtingen met een looptijd langer dan vijf jaar. Verbonden partijen Van Oord onderscheidt de navolgende verbonden partijen: groepsmaatschappijen, Executive Board, Raad van Commissarissen en aandeelhouders. Transacties met verbonden partijen geschieden tegen prijzen welke ook worden toegepast bij transacties met derden. 104

105 Toelichting op de geconsolideerde winst-en-verliesrekening (x EUR 1.000) 12. Algemeen De omzet in 2016 bedraagt inclusief ons aandeel in de omzet van de geconsolideerde combinatiewerken (exclusief omzetbelasting) EUR miljoen (EUR miljoen). Omzetverdeling naar geografisch gebied Binnenland % % Overig Europa % % Buiten Europa % % % % Omzetverdeling naar activiteit Baggeren % % Offshore olie & gas % % Offshore wind % % % % Lonen en salarissen In het jaar 2016 is aan lonen en salarissen, inclusief de hierover verschuldigde sociale lasten, ten behoeve van medewerk(st)ers in dienst bij Van Oord nv en haar groepsmaatschappijen, een bedrag van EUR 288 miljoen (EUR 272 miljoen) besteed. Dit bedrag heeft betrekking op een gemiddelde van (3.740) medewerk(st)ers (in full time equivalents) en is als volgt gespecificeerd: Lonen en salarissen Sociale lasten Pensioenlasten Bovenstaande cijfers betreffen alleen medewerk(st)ers in eigen dienst. In de cijfers zijn mede begrepen de lonen en salarissen, sociale lasten en pensioenlasten van de naar evenredigheid in de consolidatie betrokken maatschappijen ten bedrage van EUR 47 miljoen (EUR 41 miljoen). De beloningen aan de commissarissen en de Executive Board bedroegen EUR 3,5 miljoen (EUR 2,6 miljoen). Hiervan ontvingen commissarissen EUR 0,2 miljoen (EUR 0,2 miljoen) en de Executive Board EUR 3,3 miljoen (EUR 2,4 miljoen). De jaarlijkse pensioenlast is gelijk aan de aan de pensioenuitvoerder verschuldigde bijdrage. 105

106 Verdeling gemiddeld aantal medewerk(st)ers (in fulltime equivalents) Nederlandse loonlijst % % Niet-Nederlandse loonlijst % % % % Ingehuurd personeel % % % % 12 en 13. Brutomarge 14. Algemene beheerskosten Dit resultaat is het saldo van de netto-omzet en de kosten van de werken plus het verantwoorde resultaat op werken in uitvoering. In het resultaat zijn tevens begrepen: - de dotatie aan, respectievelijk de vrijval van voorzieningen voor te verwachten verliezen op werken; - nagekomen baten en lasten op reeds in voorgaande jaren beëindigde werken; - de opbrengsten van duurzame productiemiddelen die als huur aan de werken en aan derden werden door-, berekend onder aftrek van de exploitatiekosten, waarin begrepen kosten van periodiek onderhoud, exclusief de afschrijvingen; - diverse baten en lasten zoals boekwinst op verkochte materiële vaste activa, valutaverschillen en schadevergoedingen; - afschrijvingen en/of bijzondere waardeverminderingen op materiële vaste activa; - amortisatie goodwill. De algemene beheerskosten zijn de kosten die niet ten laste van de werken worden gebracht, zoals de kosten van het hoofdkantoor, de stafafdelingen en de kantoorkosten van buitenlandse vestigingen. Conform BW 2 artikel 2:382a delen wij mee dat in de algemene beheerskosten een bedrag ad EUR 0,6 miljoen (0,6 miljoen) is begrepen voor kosten van onderzoek van de jaarrekeningen van de in de consolidatie van Van Oord nv opgenomen entiteiten. Dit betreft de kosten die ten laste van het resultaat 2016 zijn gebracht en door Ernst & Young Accountants LLP Nederland in rekening gebracht. De kosten voor andere controlewerkzaamheden van Ernst & Young bedragen in 2016 EUR 0,1 miljoen (0,1 miljoen). Voor niet controle opdrachten is EUR 0,1 miljoen (0,1 miljoen) door Ernst & Young in rekening gebracht. 15. Rente Rentebaten Rentelasten Indien de rente van leningen door middel van een (cross currency) interest rate swap is gefixeerd, wordt naast deze rente tevens de waardemutatie van de gerelateerde (cross currency) interest rate swap in de winst- en verlies rekening verantwoord. Hierdoor is sprake van een gefixeerde (financierings)last. tussen de cumulatieve negatieve reële-waardeverandering van de (cross currency) interest rate swaps en de tegenovergestelde reële-waarde-verandering van de afgedekte positie is toegenomen. Derhalve is in de winst- en verliesrekening een rentelast verwerkt van EUR 2,8 miljoen. Op basis van toetsing van de effectiviteit van de hedgerelaties per ultimo 2016 met toepassing van RJ 290 Financiële instrumenten is vastgesteld dat in het boekjaar 2016 het verschil 106

107 16. Belastingen De post belastingen omvat zowel Nederlandse als buitenlandse belastingen. Het effectieve en het nominale belastingpercentage verschilt per land. De aansluiting tussen het gewogen gemiddelde nominale belasting tarief en de effectieve belastingdruk is als volgt (in procenten): Gewogen gemiddelde nominale belastingtarief 16,1% 24,6% Belastingeffect van: Gebruikmaking van niet-gewaardeerde verliescompensaties -6,7% -1,8% Niet-gewaardeerde, toekomstige verliescompensaties 8,6% 4,6% Resultaten vrij van belasting en niet-aftrekbare kosten 4,1% -7,9% Amortisatie goodwill 2,2% 1,2% Effectieve belastingdruk 24,3% 20,7% Van Oord beschikt over circa EUR 73 miljoen (EUR 58 miljoen) aan niet-gewaardeerde belastingvoordelen. De benutting van de compensabele verliezen is afhankelijk van ondermeer eventuele toekomstige belastbare winsten. 107

108 Vennootschappelijke balans (vóór winstbestemming) (x EUR 1.000) De letters achter de betreffende posten verwijzen naar de toelichting. 31 december december 2015 Vaste activa Immateriële vaste activa a Financiële vaste activa groepsmaatschappijen b Vlottende activa Vorderingen - 33 Vorderingen op groepsmaatschappijen Liquide middelen Totaal activa Eigen vermogen c. Gestort en opgevraagd kapitaal Agioreserves Wettelijke reserves Overige reserves Resultaat boekjaar Kortlopende schulden Overige schulden Totaal passiva

109 Vennootschappelijke winst-en-verliesrekening (x EUR 1.000) Resultaat uit deelnemingen na belastingen Diverse baten en lasten na belastingen Resultaat na belastingen

110 Toelichting op de vennootschappelijke balans (x EUR 1.000) De tussen haakjes vermelde cijfers betreffen de overeenkomstige cijfers van het vorige boekjaar. Voor zover hierna niet vermeld, wordt verwezen naar de toelichting bij de geconsolideerde jaarrekening. Activa a. Immateriële vaste activa goodwill Boekwaarde per 1 januari Amortisatie Boekwaarde per 31 december Aanschaffingswaarde Cumulatieve amortisatie Amortisatietermijn in jaren 20 b. Financiële vaste activa De hieronder opgenomen groepsmaatschappijen zijn vermeld in de toelichting op de geconsolideerde jaarrekening. groepsmaatschappijen Boekwaarde per 1 januari Inbreng Agio Ontvangen dividend Resultaat deelnemingen Omrekenverschillen deelnemingen Boekwaarde per 31 december

111 Passiva c. Eigen vermogen Het statutaire maatschappelijk kapitaal bedraagt EUR Dit is verdeeld in gewone aandelen van nominaal EUR Het geplaatste kapitaal is EUR , namelijk gewone aandelen. Geplaatst Agio- Wettelijke Overige Onverdeeld Totaal en gestort reserves reserves reserves resultaat kapitaal boekjaar 2015 Saldi per 1 januari Toevoeging aan reserves Betaald dividend Omrekenverschillen en overige mutaties deelnemingen Resultaat boekjaar Saldi per 31 december Toevoeging aan reserves Betaald dividend Omrekenverschillen en overige mutaties deelnemingen Resultaat boekjaar Saldi per 31 december De agioreserves zijn zogenaamde belastingvrije agioreserves. De wettelijke reserves bestaan voor EUR -28,1 miljoen (EUR -20,2 miljoen) uit een reserve omrekeningsverschillen deelnemingen en voor EUR 1,2 miljoen (EUR 1,1 miljoen) uit een reserve niet uitkeerbare reserves deelnemingen. Niet uit de balans blijkende verplichtingen De vennootschap is hoofdelijk aansprakelijk voor de belastingverplichtingen van de groepsmaatschappijen die deel uitmaken van de fiscale eenheid Van Oord N.V. Voorgestelde winstverdeling De voorgestelde winstverdeling is als volgt: Voorstel uit te keren dividend op gewone aandelen Toevoeging aan de reserves Resultaat boekjaar

112 Overige gegevens Winstverdeling De winstverdeling geschiedt overeenkomstig artikel 14, lid 1 van de statuten. Dit artikel luidt als volgt: De winst, blijkende uit de door de algemene vergadering goedgekeurde winst- en verliesrekening, staat ter beschikking van de algemene vergadering. Rotterdam, 14 april 2017 Raad van Commissarissen Drs. C.J. van den Driest, voorzitter Ing. K. Damen J.M.J.A.P. Laurent Josi Ing. Jac.G. van Oord MBA Drs. J.M.M. van der Ven Drs. N.W. Hoek Executive Board Drs. P. van Oord, voorzitter Drs. M.J. Poots-Bijl RC Ir. P.W. Verheul Ir. C.A. de Bruijn 112

113 Controleverklaring van de onafhankelijke accountant Aan: de aandeelhouders en de raad van commissarissen van Van Oord N.V. Verklaring over de in het jaarverslag opgenomen jaarrekening 2016 Verklaring over de in het jaarverslag opgenomen andere informatie Ons oordeel Wij hebben de jaarrekening 2016 van Van Oord N.V. te Rotterdam gecontroleerd. Naar ons oordeel geeft de in dit jaarverslag opgenomen jaarrekening een getrouw beeld van de grootte en de samenstelling van het vermogen van Van Oord N.V. op 31 december 2016 en van het resultaat over 2016 overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW. De jaarrekening bestaat uit: - de geconsolideerde en enkelvoudige balans per 31 december 2016; - de geconsolideerde en enkelvoudige winst-en-verliesrekening over 2016; - het geconsolideerd kasstroomoverzicht over 2016; - de toelichting met een overzicht van de gehanteerde grondslagen voor financiële verslaggeving en andere toelichtingen. De basis voor ons oordeel Wij hebben onze controle uitgevoerd volgens het Nederlands recht, waaronder ook de Nederlandse controlestandaarden vallen. Onze verantwoordelijkheden op grond hiervan zijn beschreven in de sectie Onze verantwoordelijkheden voor de controle van de jaarrekening. Wij zijn onafhankelijk van Van Oord N.V. zoals vereist in de Verordening inzake de onafhankelijkheid van accountants bij assurance-opdrachten (ViO) en andere voor de opdracht relevante onafhankelijkheidsregels in Nederland. Verder hebben wij voldaan aan de Verordening gedrags- en beroepsregels accountants (VGBA). Wij vinden dat de door ons verkregen controle-informatie voldoende en geschikt is als basis voor ons oordeel. Naast de jaarrekening en onze controleverklaring daarbij, omvat het jaarverslag andere informatie, die bestaat uit: - kengetallen; - het bestuursverslag; - verslag van de Raad van Commissarissen; - de overige gegevens; - begrippenlijst. Op grond van onderstaande werkzaamheden zijn wij van mening dat de andere informatie: - met de jaarrekening verenigbaar is en geen materiële afwijkingen bevat; - alle informatie bevat die op grond van Titel 9 Boek 2 BW is vereist. Wij hebben de andere informatie gelezen en hebben op basis van onze kennis en ons begrip, verkregen vanuit de jaarrekeningcontrole of anderszins, overwogen of de andere informatie materiële afwijkingen bevat. Met onze werkzaamheden hebben wij voldaan aan de vereisten in Titel 9 Boek 2 BW en de Nederlandse Standaard 720. Deze werkzaamheden hebben niet dezelfde diepgang als onze controlewerkzaamheden bij de jaarrekening. Het bestuur is verantwoordelijk voor het opstellen van de andere informatie, waaronder het bestuursverslag en de overige gegevens in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW. Beschrijving van verantwoordelijkheden voor de jaarrekening Verantwoordelijkheden van het bestuur voor de jaarrekening Het bestuur is verantwoordelijk voor het opmaken en getrouw weergeven van de jaarrekening in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW. In dit kader is het bestuur verantwoordelijk voor een zodanige interne beheersing die het bestuur noodzakelijk acht om het opmaken van de jaarrekening mogelijk te maken zonder afwijkingen van materieel belang als gevolg van fouten of fraude. Bij het opmaken van de jaarrekening moet het bestuur afwegen of de onderneming in staat is om haar werkzaamheden in continuïteit voort te zetten. Op grond van genoemd verslaggevingsstelsel moet het bestuur de jaarrekening opmaken op 113

114 basis van de continuïteitsveronderstelling, tenzij het bestuur het voornemen heeft om de vennootschap te liquideren of de bedrijfsactiviteiten te beëindigen of als beëindiging het enige realistische alternatief is. Het bestuur moet gebeurtenissen en omstandigheden waardoor gerede twijfel zou kunnen bestaan of de onderneming haar bedrijfsactiviteiten in continuïteit kan voortzetten, toelichten in de jaarrekening. Onze verantwoordelijkheden voor de controle van de jaarrekening Onze verantwoordelijkheid is het zodanig plannen en uitvoeren van een controleopdracht dat wij daarmee voldoende en geschikte controle-informatie verkrijgen voor het door ons af te geven oordeel. Onze controle is uitgevoerd met een hoge mate maar geen absolute mate van zekerheid waardoor het mogelijk is dat wij tijdens onze controle niet alle materiële fouten en fraude ontdekken. Afwijkingen kunnen ontstaan als gevolg van fraude of fouten en zijn materieel indien redelijkerwijs kan worden verwacht dat deze, afzonderlijk of gezamenlijk, van invloed kunnen zijn op de economische beslissingen die gebruikers op basis van deze jaarrekening nemen. De materialiteit beïnvloedt de aard, timing en omvang van onze controlewerkzaamheden en de evaluatie van het effect van onderkende afwijkingen op ons oordeel. Wij hebben deze accountantscontrole professioneel kritisch uitgevoerd en hebben waar relevant professionele oordeelsvorming toegepast in overeenstemming met de Nederlandse controlestandaarden, ethische voorschriften en de onafhankelijkheidseisen. Onze controle bestond onder andere uit: - het identificeren en inschatten van de risico s dat de jaarrekening afwijkingen van materieel belang bevat als gevolg van fouten of fraude, het in reactie op deze risico s bepalen en uitvoeren van controlewerkzaamheden en het verkrijgen van controle-informatie die voldoende en geschikt is als basis voor ons oordeel. Bij fraude is het risico dat een afwijking van materieel belang niet ontdekt wordt groter dan bij fouten. Bij fraude kan sprake zijn van samenspanning, valsheid in geschrifte, het opzettelijk nalaten transacties vast te leggen, het opzettelijk verkeerd voorstellen van zaken of het doorbreken van de interne beheersing; - het verkrijgen van inzicht in de interne beheersing die relevant is voor de controle met als doel controlewerkzaamheden te selecteren die passend zijn in de omstandigheden. Deze werkzaamheden hebben niet als doel om een oordeel uit te spreken over de effectiviteit van de interne beheersing van de entiteit; - het evalueren van de geschiktheid van de gebruikte grondslagen voor financiële verslaggeving en het evalueren van de redelijkheid van schattingen door het bestuur en de toelichtingen die daarover in de jaarrekening staan; - het vaststellen dat de door het bestuur gehanteerde continuïteitsveronderstelling aanvaardbaar is. Tevens het op basis van de verkregen controle-informatie vaststellen of er gebeurtenissen en omstandigheden zijn waardoor gerede twijfel zou kunnen bestaan of de onderneming haar bedrijfsactiviteiten in continuïteit kan voortzetten. Als wij concluderen dat er een onzekerheid van materieel belang bestaat, zijn wij verplicht om aandacht in onze controleverklaring te vestigen op de relevante gerelateerde toelichtingen in de jaarrekening. Als de toelichtingen inadequaat zijn, moeten wij onze verklaring aanpassen. Onze conclusies zijn gebaseerd op de controle-informatie die verkregen is tot de datum van onze controleverklaring. Toekomstige gebeurtenissen of omstandigheden kunnen er echter toe leiden dat een onderneming haar continuïteit niet langer kan handhaven; - het evalueren van de presentatie, structuur en inhoud van de jaarrekening en de daarin opgenomen toelichtingen; - het evalueren of de jaarrekening een getrouw beeld geeft van de onderliggende transacties en gebeurtenissen. Gegeven onze eindverantwoordelijkheid voor het oordeel zijn wij verantwoordelijk voor de aansturing van, het toezicht op en de uitvoering van de groepscontrole. In dit kader hebben wij de aard en omvang bepaald van de uit te voeren werkzaamheden voor de groepsonderdelen. Bepalend hierbij zijn de omvang en/of het risicoprofiel van de groepsonderdelen of de activiteiten. Op grond hiervan hebben wij de groepsonderdelen geselecteerd waarbij een controle of beoordeling van de volledige financiële informatie of specifieke posten noodzakelijk was. Wij communiceren met het bestuur onder andere over de geplande reikwijdte en timing van de controle en over de significante bevindingen die uit onze controle naar voren zijn gekomen, waaronder eventuele significante tekortkomingen in de interne beheersing. Rotterdam, 14 april 2017 Ernst & Young Accountants LLP w.g. drs. M. Bangma-Tjaden RA 114

115 Assurance-rapport van de onafhankelijke accountant Aan: de Aandeelhouders van Van Oord N.V. Onze conclusie Wij hebben een assurance-opdracht met een beperkte mate van zekerheid uitgevoerd op geselecteerde niet-financiële indicatoren in het Jaarverslag 2016 (hierna: Geselecteerde Indicatoren) van Van Oord N.V. te Rotterdam (hierna: Van Oord). De reikwijdte van onze assurance-opdracht is beschreven in de sectie Onze Scope. Op grond van onze werkzaamheden en met inachtneming van de beperkingen die in de sectie Beperkingen in onze scope zijn weergegeven is ons niets gebleken op basis waarvan wij zouden moeten concluderen dat de Geselecteerde Indicatoren niet, in alle van materieel belang zijnde aspecten, zijn opgesteld in overeenstemming met de verslaggevingscriteria van Van Oord, welke zijn gebaseerd op de relevante secties van de Sustainability Reporting Guidelines versie G4 van Global Reporting Initiative (GRI). Wij zijn van mening dat deze criteria geschikt zijn voor het doel van onze assurance-opdracht. De basis voor onze conclusie Wij hebben onze assurance-opdracht met betrekking tot de Geselecteerde Indicatoren verricht in overeenstemming met Nederlands recht, waaronder de Nederlandse Standaard 3000, Assurance-opdrachten anders dan opdrachten tot controle of beoordeling van historische financiële informatie. Onze verantwoordelijkheden op grond hiervan zijn beschreven in de sectie Onze verantwoordelijkheden. Wij vinden dat de door ons verkregen assurance-informatie voldoende en geschikt is als basis voor onze conclusie. Onze onafhankelijkheid Wij zijn onafhankelijk van Van Oord zoals vereist in de Verordening inzake de onafhankelijkheid van accountants bij assurance-opdrachten (ViO) en andere relevante onafhankelijkheidsregels in Nederland. Dit houdt onder meer in dat wij geen activiteiten ondernemen die conflicterend kunnen zijn met onze onafhankelijke assurance-opdracht. Daarnaast hebben wij voldaan aan de Verordening gedrags- en beroepsregels accountants (VGBA). Onze scope De Geselecteerde Indicatoren omvat de volgende indicatoren: man/vrouw-ratio (in %, Nederlandse en Niet-Nederlandse loonlijst) zoals opgenomen op pagina 51; aantal deelnemers aan trainingen, ziekteverzuim (in % van de Nederlandse loonlijst) en ongevalsfrequentie in LTIFR zoals opgenomen op pagina 53; de CO 2 -voetafdruk (ton), het aantal commercieel toepasbare marine ingenuity-innovaties, het aantal offertes waarin deze marine ingenuity-innovaties zijn aangeboden aan opdrachtgevers en het aantal leveranciers waarover duurzaamheidsinformatie is verzameld zoals opgenomen op pagina 63 van het Jaarverslag Beperkingen in onze scope Wij hebben geen assurance-werkzaamheden verricht met betrekking tot de overige informatie in het Jaarverslag in het kader van deze assurance-opdracht. Verder verstrekken wij geen assurance bij de ter vergelijking opgenomen cijfers in het Jaarverslag over de jaren voor Verantwoordelijkheden Verantwoordelijkheden van het bestuur Het bestuur is verantwoordelijk voor het opstellen van de Geselecteerde Indicatoren in overeenstemming met de intern gehanteerde verslaggevingscriteria van Van Oord, welke gebaseerd zijn op de relevante secties van de Sustainability Reporting Guidelines versie G4 van GRI, zoals toegelicht op pagina 86 van het Jaarverslag, inclusief het identificeren van de beoogde gebruikers, het bepalen van materiële onderwerpen en het toepasbaar zijn van de gehanteerde criteria voor de doelstellingen van de beoogde gebruikers. De door het bestuur gemaakte keuzes ten aanzien van de reikwijdte van de Geselecteerde Indicatoren en het verslaggevingsbeleid zijn uiteengezet in het hoofdstuk Over dit verslag. Het bestuur is ook verantwoordelijk voor een zodanige interne beheersing als het noodzakelijk acht om het opstellen van de Geselecteerde Indicatoren mogelijk te maken zonder afwijkingen van materieel belang als gevolg van fraude of fouten. 115

116 Onze verantwoordelijkheden Onze verantwoordelijkheid is het zodanig plannen en uitvoeren van een assurance-opdracht dat wij daarmee voldoende en geschikte assurance-informatie verkrijgen voor de door ons af te geven conclusie. Wij passen de Nadere voorschriften accountantskantoren ter zake van assurance-opdrachten (RA) toe. Op grond daarvan beschikken wij over een samenhangend stelsel van kwaliteitsbeheersing inclusief vastgelegde richtlijnen en procedures inzake de naleving van ethische voorschriften, accountantsstandaarden en andere van toepassing zijnde wet- en regelgeving. Afwijkingen kunnen ontstaan als gevolg van fraude of fouten en zijn materieel indien redelijkerwijs kan worden verwacht dat deze, afzonderlijk of gezamenlijk, van invloed kunnen zijn op de beslissingen die gebruikers op basis van de Geselecteerde Indicatoren nemen. De materialiteit beïnvloedt de aard, timing en omvang van onze werkzaamheden en de evaluatie van het effect van onderkende afwijkingen op onze conclusie. De assurance-opdracht is gericht op het verkrijgen van een beperkte mate van zekerheid. De werkzaamheden die bij een opdracht met een beperkte mate van zekerheid worden uitgevoerd zijn verschillend in aard en timing en geringer van omvang dan voor opdrachten tot het verkrijgen van een redelijke mate van zekerheid. Daardoor is het niveau van zekerheid dat is verkregen bij een opdracht met een beperkte mate van zekerheid aanzienlijk lager dan wanneer een opdracht met een redelijke mate van zekerheid was uitgevoerd. Onze belangrijkste werkzaamheden bestonden uit: - Het evalueren van de aanvaardbaarheid van de verslaggevingscriteria en de consistente toepassing hiervan, waaronder het evalueren van de redelijkheid van schattingen gemaakt door het management. - Het evalueren van de opzet en implementatie van de systemen en processen voor informatieverzameling en verwerking voor de Geselecteerde Indicatoren. - Het afnemen van interviews met management en relevante medewerkers verantwoordelijk voor het aanleveren van informatie voor de Geselecteerde Indicatoren en de consolidatie ervan. - Het analytisch evalueren van data en trends voor de Geselecteerde Indicatoren aangeleverd ter consolidatie op groepsniveau. Rotterdam, 14 april 2017 Ernst & Young Accountants LLP w.g. dr. A.E.M. Kamp-Roelands RA Wij hebben deze beoordeling professioneel kritisch uitgevoerd en hebben waar relevant professionele oordeelsvorming toegepast in overeenstemming met de Nederlandse Standaard 3000, ethische voorschriften en de onafhankelijkheidseisen. 116

117 Begrippenlijst Financiële begrippen Algemene begrippen Amortisatie: afwaardering van immateriële activa zoals goodwill. Backhoe: een hydraulische graafkraan die op een baggerponton staat. Auditcommissie: commissie die gevormd wordt door leden van een Raad van Commissarissen (RvC) en die als belangrijkste taak heeft de RvC te adviseren over de toezichthoudende rol op financiële aangelegenheden en verslaglegging van de onderneming. Dutch GAAP: de in Nederland algemeen aanvaarde grondslagen voor financiële verslaggeving (Richtlijnen voor de Jaarverslaggeving) en de wettelijke bepalingen voor de jaarrekening, zoals opgenomen in Titel 9, Boek 2 BW. EBIT: winst vóór interest en belastingen. EBITDA: winst vóór interest, belastingen, afschrijvingen en amortisatie. Hedging: het geheel of gedeeltelijk afdekken van een financieel risico van een investering door middel van een andere investering. Non-recourse financed project: een project dat grotendeels wordt gefinancierd door banken. Orderportefeuille: de omzetwaarde van het nog uit te voeren deel van verworven opdrachten. Rendement op eigen vermogen: nettowinst gedeeld door gemiddeld eigen vermogen. Rendement op totaal vermogen: EBIT plus rentebaten gedeeld door gemiddeld totaal vermogen. Solvabiliteit: eigen vermogen in een percentage van het balanstotaal (vaste activa + vlottende activa). Balance of Plant: het geheel van werken dat moet worden uitgevoerd voordat een windturbine kan worden geplaatst, zoals het aanleggen van het fundament en de basis voor de bekabeling. Cutterzuiger: een werktuig dat met behulp van een roterende snijkop materiaal op de bodem losmaakt. CO 2 -footprint: hoeveelheid emissie uitgedrukt in tonnen CO 2. Het gaat om de emissies van al het materieel, de vliegreizen, het wagenpark en de kantoren en werven. Deze emissies vallen onder de scope 1, 2 en 3-emissies zoals gedefinieerd in het Handboek CO 2 -Prestatieladder 2.2 van de Stichting Klimaatvriendelijk Aanbesteden en Ondernemen (SKAO) d.d. 4 april De conversiefactoren die Van Oord hanteert zijn afkomstig van de website Dijkdeuvel: een stalen buis met een kunststof omhulsel. Als deuvels verticaal in een dijk worden gestoken, versterken ze de dijk. Energietransitie: een structurele verandering naar een duurzame energiehuishouding. EPC: een contractvorm waarin verantwoordelijkheid voor ontwerp (engineering), inkoop (procurement) en bouw (construction) opgenomen zijn. FaunaGuard: een innovatieve methode om zeedieren te beschermen tegen (vooral) het lawaai van het werken op de zeebodem. De FaunaGuard is door Van Oord Ontwikkeld in samenwerking met SEAMARCO (Sea Mammal Research Company). Global Reporting Initiative (GRI): internationale organisatie die richtlijnen opstelt voor duurzaamheidsverslaggeving. IMO: International Maritime Organization. 117

118 Ketenverantwoordelijkheid: het stimuleren van duurzaamheid in de inkoopketens. Van Oord brengt dit in de praktijk door in kaart te brengen aan welke duurzaamheidsthema s onze toeleveranciers en onderaannemers aandacht besteden in hun bedrijfsvoering, hierover de dialoog aan te gaan en deze thema s op te nemen in de inkoopvoorwaarden. KPI s: key performance indicators ofwel kritische prestatieindicatoren zijn variabelen waaraan valt af te lezen of een organisatie op koers ligt wat betreft doelstellingen. Man-vrouwratio: de verhouding tussen het aantal mannen en vrouwen op de loonlijst. Marine ingenuity-innovatie: een door Van Oord al dan niet met partners ontwikkelde eco-engineering-innovatie (Fauna- Guard, PlumeGuard, ReefGuard, eco design en OpenEarth) die in projecten kan worden toegepast en kan worden aangeboden in offertes. Maritime Labour Convention: internationaal verdrag voor de werk- en leefomstandigheden aan boord van zeeschepen. ReefGuard: een innovatief mobiel laboratorium, door Van Oord ontwikkeld in samenwerking met koraal experts om beschadigd koraalrif te herstellen. Ruimte voor de Rivier: rijksprogramma om de waterveiligheid te vergroten en het rivierengebied te beschermen tegen overstromingen. Sleephopperzuiger: een schip dat zand, klei, slib en zelfs grind van de waterbodem kan zuigen door middel van grote, sterke pompen en motoren. Strategic Workforce Planning (SWP): strategische personeelsplanning; de verschillen tussen het huidige personeelsbestand en de gewenste toekomstige samenstelling daarvan vaststellen en oplossen. Het is een van de belangrijkste HR-instrumenten om de continuïteit van de organisatie te waarborgen. Valpijpschip: een schip dat stenen stort op de waterbodem door middel van een pijp om bescherming te bieden aan constructies onder water of de bodem te egaliseren. NGO: niet-gouvernementele organisatie die onafhankelijk is van de overheid en zich richt op een maatschappelijk belang. Offshore Gravity-based platforms (GBO): een techniek die gebruikt wordt in de offshore. Een GBP is een grote, betonnen constructie die dient als fundament voor een offshoreinstallatie. Dit kunnen allerlei platforms zijn: van productieplatforms tot windturbines. Ongevalsfrequentie (Lost Time Injury Frequency Rate): het aantal ongevallen die leiden tot afwezigheid van meer dan 1 dag bij medewerkers op de Van Oord-payroll en inhuur per gewerkte uren. Waterinjectievaartuig: een special, innovatief baggervaartuig dat onder hoge druk water in de bodem spuit om het te baggeren materiaal los te spoelen, dat op natuurlijke wijze met de stroom van het water wordt afgevoerd. Het is zeer wendbaar en kan dicht bij kades komen, wat het geschikt maakt voor het uitdiepen van havens. Ziekteverzuim: het aantal dagen van afwezigheid in verband met ziekteverzuim (Nederlandse loonlijst) gedeeld door het aantal beschikbare dagen, maal het aantal medewerkers op de Nederlandse loonlijst (maal 100%). Operational excellence: de overtuiging van een organisatie om te willen excelleren in de dienstverlening naar haar klanten. Dit betekent dat alles binnen de organisatie in één keer goed moet: het is op tijd en wordt tegen een uitstekende prijs geleverd. Procurement: afdeling binnen Van Oord verantwoordelijk voor de inkoop van menskracht en materieel. 118

119 Colofon Van Oord Schaardijk 211, Postbus 8574, 3009 AN Rotterdam T E info@vanoord.com I A Van Oord app (App Store en Google Play) Tekst Domani B.V., Weesp Vormgeving Boulogne Jonkers, Zoetermeer Drukwerk Veenman+, Rotterdam Contact Wij nodigen u van harte uit om op dit jaarverslag te reageren. Heeft u vragen over de inhoud of over onze wijze van rapporteren? Ook dat kunt u kenbaar maken. Stuur een naar info@vanoord.com of neem contact op met de heer R. de Bruin, T U ontvangt binnen tien werkdagen een reactie. 119

120