Harderwijk, Markt 1 Oude Stadhuis

Transcriptie

1 Harderwijk, Markt 1 Oude Stadhuis bouwhistorische waarnemingen: bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve Acaciastraat 12 bis A, 3551 BG Utrecht / jvanderhoeve@outlook.com

2

3 Harderwijk, Markt 1 Oude Stadhuis bouwhistorische waarnemingen: Opdrachtgever: Gemeente Harderwijk Uitvoering: bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve. Onderzoeker: Jan van der Hoeve Onderzoeksperiode: augustus 2016.

4

5 1. Inhoud pag. hoofdstuk 1 1. Inhoud 3 2. Voorwoord 5 3. Balklaag boven de Raadzaal Beschrijving Losse vondsten Enige conclusies Balklaag boven de achterkamer van de Raadzaal Balklaag boven de entreehal op de begane grond Beschrijving Enige conclusies Trap tussen begane grond en eerste verdieping - 1 -

6 - 2 -

7 2. Voorwoord In verband met de voorgenomen herbestemming van het oude stadhuis (Markt 1 te Harderwijk) heeft de gemeente Harderwijk opdracht gegeven aan het bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve uit Utrecht tot nadere documentatie van (twee vrijgelegde gedeelten van de) balklagen boven de begane grond en van de trap in de entreehal. Aanleiding hiervoor was de vraag van de betrokken architect Claudia Schmidt van MIR architecten om meer bouwtechnische en bouwhistorische informatie over deze te verkrijgen. Ten behoeve van dit onderzoek is de balklaag boven de raadzaal in het zicht gebracht door verwijdering van enkele vloerplaten in de twee voorkamers op de eerste verdieping. Het achterste deel van de balklaag was zichtbaar via een luikje in het verlaagde plafond van de achterkamer van de raadzaal, toegankelijk via een rolsteiger. In de bovenvestibule op de eerste verdieping zijn enkele vloerdelen opgenomen om de balklaag boven de vestibule op de begane grond te kunnen bestuderen. Verder is de betimmering van de bovenste trede van de statietrap tussen de begane grond en eerste verdieping verwijderd, dus bij de aanlanding op de eerste verdieping. Tevens is de ruimte onder de onderste vlucht van deze trap toegankelijk gemaakt. Dit onderzoek vormt een vervolg op de eerder dit jaar opgestelde bouwhistorische verkenning: Bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve, Harderwijk, Markt 1, Oude stadhuis, bouwhistorische verkenning, Utrecht 2016 (rapport). Het veldwerk voor dit onderzoek is uitgevoerd op 4 augustus, het rapport is opgesteld op 10 en 11 augustus De opmaak is gebaseerd op dubbelzijdig afdrukken. Alle werk is uitgevoerd volgens de richtlijnen bouwhistorisch onderzoek (2009). Utrecht, 11 augustus 2016 J.A. van der Hoeve - 3 -

8 Plattegronden van het oude stadhuis te Harderwijk, volgens de ontwerptekening van Jonkman en Klinkhamer uit 2005 (gemeente Harderwijk, semistatisch archief)

9 3. Balklaag boven de Raadzaal Ten behoeve van inspectie van de balklaag boven de raadzaal zijn in de twee voorste kamers op de eerste verdieping stroken uit de vloerplaten gezaagd. Er was al bekend van eerder onderzoek dat alle vloerdelen waren vervangen door plaatmateriaal (2005) Plattegrond van de eerste verdieping van de linkerbeuk volgens de ontwerptekening van Jonkman en Klinkhamer uit Ingetekend zijn de oude balken boven de raadzaal (op de begane grond). De maatvoering van de onderlegger stemt niet geheel overeen met de daadwerkelijk gemeten maten van de kamers. De ingetekende maatbalken geven de hartmaten van de balken in cm. De eikenhouten balken zijn in zwart weergegeven (nummers 1, 3, 5, 6, 8), grenenhouten balken in geel nummers (2, 4, 7 en 9). De tussenbalken uit 2005 zijn niet ingetekend. Wel is de versterkingsconstructie aan de voorzijde ingetekend in rood (11, 12). De nummering verwijst naar de beschrijving Beschrijving Onder verwijzing naar de plattegrond worden de balken per stuk beschreven, te beginnen bij de strijkbalk aan de voorgevel. De gelamineerde en stalen balken uit 2005 worden niet benoemd, wel de oudere versterkingen. De maatvoering wordt steeds gegeven in centimeters. Bij de balken wordt steeds eerste de hoogte, dan de breedte genoemd. Strijkbalk 1 in de balklaag boven de raadzaal is een eikenhouten balk van 20 x 25½ cm, die aan de onderzijde enkelzijdig is voorzien van inkepingen of voorloeven voor kinderbinten (hart-op-hartmaat cm). De plaats van deze inkepingen maakt duidelijk dat de balk een kwartslag naar achteren is gedraaid. De inkepingen hebben een breedte van ca. 9½ cm, een hoogte van 3-4 cm en een diepte 8 cm. Bij deze geringe hoogte van de inkepingen lagen de kinderbinten slechts deels in de balk en dus voornamelijk op de balk. Aan twee kanten van de balk is een transparante donkerbruine afwerking herkenbaar. Vermoedelijk was sprake van een geoliede afwerking met kleurpigment. Deze balk hoort tot de middeleeuwse balklaag van moer- en kinderbinten boven de zaal op de begane grond. Na verwijdering van de kinderbinten in 1727 is de balk een kwartslag gedraaid en onderdeel geworden van de nieuwe enkelvoudige balklaag. Men heeft de balk waarschijnlijk gedraaid omdat de balk in zijn oorspronkelijke positie gezakt was (gekropen). Door de balk te draaien was het bovenvlak weer horizontaal

10 De balk ligt tegen de voorgevel. De begane grond van de voorgevel is veel dikker dan de verdieping, bovendien (aan de binnenzijde) opgetrokken uit middeleeuwse baksteen. Boven de vensters zijn forse houten lateien zichtbaar. Links: balk 1 van de balklaag boven de raadzaal. Dit is een eikenhouten strijkbalk tegen de voorgevel. Links is het metselwerk van de voorgevel zichtbaar. Uit de inkepingen voor kinderbalken valt op te maken dat de balk een kwartslag is gedraaid ten opzichte van zijn oorspronkelijke positie. De op de foto zichtbare kant (huidige onderzijde) is transparant bruin gekleurd. Rechts: deeloverzicht van het middeleeuwse metselwerk van de voorgevel. Onder op de foto is een houten latei van een vensteropening in de voorgevel zichtbaar. Links: balk 2 van de balklaag boven de raadzaal. Dit is een grenenhouten tussenbalk, die de oorspronkelijke kinderbalken tussen twee eikenhouten moerbalken vervangt. Links op de zijkant zijn klossen herkenbaar voor het ophangen van het houten plafond van de raadzaal. Rechts: balk 3 van de balklaag boven de raadzaal. Dit is een middeleeuwse eikenhouten balk, zonder inkepingen voor kinderbinten of consoles. Wel is de transparante bruine afwerking herkenbaar. Opvallend is wel de bescheiden maatvoering van deze balk ten opzichte van de andere balken. Mogelijk is hij bijgezaagd in

11 Balk 2 in de balklaag boven de raadzaal is een grenenhouten balk van 23 x 20 cm. De balk is onbeschilderd en vertoont geen bijzonderheden, afgezien van een inkeping voor een tussenbalkje. Dit tussenbalkje (voor de ophanging van het plafond?) is vermoedelijk verwijderd bij de aanleg van versterkingen tussen de balken (1920 of 2005). Deze balk hoort bij de aanpassingen uit 1727, toen de kinderbinten zijn vervangen door tussenbalken. Balk 3 in de balklaag boven de raadzaal is eikenhouten balk van 26 x 23 cm. Er zijn geen inkepingen voor kinderbinten gevonden. Evenmin zijn er consoles bij de opleggingen in de zijgevels. Wel valt op dat slechts één zijkant van de balk een transparante bruine afwerking vertoont, de bovenzijde en andere zijkant niet. De onderkant was niet zichtbaar. Op basis van de waarneming lijkt sprake van een middeleeuwse moerbalk. Deze is herlegd op nagenoeg de oorspronkelijke plaats. Vermoedelijk is deze balk met de zaag bijgewerkt ten behoeve van herplaatsing. Dat zou ook de afwijkende maat verklaren. Wellicht heeft men de balk opnieuw recht gemaakt. Links: balk 4 van de balklaag boven de raadzaal. Dit is een grenenhouten tussenbalk, die de oorspronkelijke kinderbalken tussen twee eikenhouten balken vervangt. Rechts van deze balk is een versterking uit circa 1920 of 1952 zichtbaar (11). Rechts: balk 5 van de balklaag boven de raadzaal. Dit is een eikenhouten balk, die niet goed valt te documenteren vanwege de opgetimmerde lat en de plaats van de tussenwand (boven op deze balk). Duidelijk zichtbaar op de foto is de transparante bruine afwerkingslaag. Balk 4 in de balklaag boven de raadzaal is een grenenhouten balk van 24 x 19 cm. De balk is onbeschilderd en vertoont geen bijzonderheden. Deze balk hoort bij de aanpassingen uit 1727, toen de kinderbinten zijn vervangen door tussenbalken. Balk 5 in de balklaag boven de raadzaal is eikenhouten balk van circa 30 x 30 cm. Tegen de zijkant van deze balk is een vloerdrager getimmerd (2005), die een precieze opmeting van de hoogte onmogelijk maakt. De breedte van 30 cm viel nog wel vast te leggen. Vermoedelijk heeft deze balk op de bovenzijde inkepingen voor kinderbinten. Het viel niet vast te stellen of er sprake is van consoles

12 Op basis van de waarneming lijkt sprake van een middeleeuwse moerbalk. Mogelijk ligt deze nog op zijn plaats. Opvallend is de duidelijk herkenbare transparante donkerbruine kleurafwerking. Links: balk 6 van de balklaag boven de raadzaal. Dit is een eikenhouten moerbalk met inkepingen voor de oplegging van kinderbalken. Aan elke zijde heeft één van deze opleggingen een zwaluwstaartvormige verlenging. In de balk is bovendien een inkeping van een jongere dwarsbalk zichtbaar, vermoedelijk onderdeel van de draagconstructie van het plafond (1727). Deze is afgezaagd bij het leggen van versterkingsbalken (2005?). De oplegging is op de foto omcirkeld. Rechts: balk 6 van de balklaag boven de raadzaal. Bij de oplegging in de muur tussen de linker- en middenbeuk is een laatgotische peerkraalconsole zichtbaar. Deze valt op grond van de vorm te dateren omstreeks Balk 6 in de balklaag boven de raadzaal is eikenhouten balk van circa 31 x 29½ cm. Op de bovenzijde van deze balk zijn inkepingen of voorloeven voor kinderbinten zichtbaar. De breedte van de kinderbinten valt vast te stellen op circa 8½-10 cm. De hoogte van de kinderbinten is onduidelijk, omdat deze niet gelijk hoeft te liggen met de bovenzijde van de moerbalk. Op basis van de voorloeven kan worden vastgesteld dat de hoogte in elk geval groter was dan 7 cm. Normaal is een hoogte van circa 9-10 cm. De gemeten hart-op-hartmaat voor de kinderbinten is 36-39½ cm. De inkepingen voor de kinderbinten zijn opvallend ondiep, de aansluitende kinderbinten hadden slechts een oplegging van 3-3½ cm. Afschuiven werd voorkomen door per moerbalk een aantal kinderbinten te voorzien van zwaluwstaarten. Binnen het gat in de vloer is aan elke zijde precies één kinderbint met een zwaluwstaartverbinding herkenbaar. Niet ongebruikelijk is dat één op de vijf kinderbinten zo n zwaluwstaartverbinding had. Bij de opleggingen in de muren zijn laatgotische peerkraalconsoles zichtbaar. De zijkanten en onderkant van de balk en de peerkraalconsoles hebben een transparante bruine afwerkingskleur, mogelijk een olieafwerking. Na verwijdering van de kinderbinten zijn vermoedelijk niet alleen tussenbalken aangebarcht, maar ook diverse dwars- of koppelbalken. Deze dienden mogelijk (mede) voor de bevestiging van het plafond van de raadzaal (1727). In deze moerbalk bevindt zich een keep voor een dwarsbalk, waarin de afgezaagde balkkop nog aanwezig is. De hoogte van de balk is onbekend, zeker is hij gelijk of hoger dan de maat van de oplegging (7 cm). De breedte van de balk bedraagt 15 cm. De diepte van de oplegging is 14 cm. Deze middeleeuwse eikenhouten moerbalk ligt op zijn oorspronkelijke plaats. Hij is ongewijzigd behouden na de sloop van de kinderbinten en toevoeging van tussenbalken. De peerkraalconsoles doen een datering omstreeks 1500 vermoeden

13 Balk 7 in de balklaag boven de raadzaal is een grenenhouten balk van 24 x 21 cm. De balk is onbeschilderd en vertoont geen bijzonderheden. Deze balk hoort bij de aanpassingen uit 1727, toen de kinderbinten zijn vervangen door tussenbalken. Balk 8 in de balklaag boven de raadzaal is eikenhouten balk van 32 x 28½ cm. Op de bovenzijde van deze balk zijn inkepingen of voorloeven voor kinderbinten zichtbaar. De breedte van de kinderbinten valt vast te stellen op circa 7½-11 cm. De hoogte is niet met zekerheid vast te stellen, omdat deze niet gelijk hoeft te liggen met de bovenzijde van de moerbalk. Normaal is een hoogte van circa 9-10 cm. De gemeten hart-op-hartmaat voor de kinderbinten is cm. Eén hart-op-hartmaat wijkt sterk af, namelijk 28 cm. De inkepingen voor de kinderbinten zijn relatief ondiep. Afschuiven wordt voorkomen door per balk een aantal kinderbinten te voorzien van zwaluwstaarten. Binnen het gat in de vloer is aan elke zijde precies één kinderbint met een zwaluwstaartverbinding herkenbaar. Niet ongebruikelijk is dat één op de vijf kinderbinten zo n zwaluwstaartverbinding heeft. Bij de oplegging in de muur tussen de midden- en linkerbeuk is een laatgotische peerkraalconsole zichtbaar, die op grond van de vorm omstreeks 1500 te dateren is. De zijkanten en onderkant van de balk en peerkraalconsole hebben een transparante bruine afwerkingskleur, mogelijk een olieafwerking. Deze middeleeuwse moerbalk ligt op zijn oorspronkelijke plaats. Hij is ongewijzigd behouden na de sloop van de kinderbinten en toevoeging van tussenbalken. Links: balk 7 van de balklaag boven de raadzaal. Deze grenenhouten balk is een van de tussenbalken, die de oorspronkelijke kinderbalken tussen twee eikenhouten moerbalken vervangt. Rechts: balk 8 van de balklaag boven de raadzaal. Dit is een eikenhouten moerbalk met inkepingen voor de oplegging van kinderbalken. Aan elke zijde heeft één van deze opleggingen een zwaluwstaartvormige verlenging. Balk 8 van de balklaag boven de raadzaal. Bij de oplegging in de muur tussen de linker- en middenbeuk is een laatgotische console zichtbaar. Op grond van de vorm zal hij uit circa 1500 dateren

14 Balk 9 in de balklaag boven de raadzaal is een grenenhouten balk van 28 x 20 cm. Deze balk is zwaarder uitgevoerd dan de andere grenenhouten tussenbalken, omdat hierop ook de raveelbalken ter weerszijden van de schouw aansluiten. Deze balk en de beide raveelbalken zijn onbeschilderd. Ze horen bij de aanpassingen uit 1727, toen de kinderbinten zijn vervangen door grenenhouten tussenbalken. raveelbalk Links: balk 9 van de balklaag boven de raadzaal. Dit is een grenenhouten tussenbalk, die in plaats is gekomen van de oorspronkelijke kinderbalken tussen twee eikenhouten balken. De zwaardere uitvoering heeft te maken met de aansluiting van (grenenhouten) raveelbalken naast het rookkanaal. Rechts: het gemetselde rookkanaal van de schouw in de raadzaal, gezien vanaf de bovenzijde. Links: de zijpaneelbetimmering van de boezem van de schouw in de raadzaal (1727), gezien vanaf de binnenzijde. De panelen zijn van eikenhout. Links valt de gepleisterde afwerking van de dwarswand op de begane grond van de linkerbeuk te zien. Deze behoort bij de middeleeuwse stadswijnzaal. Op deze foto valt ook op dat de voorzetwand (bekleed met goudleer) ruime afstand heeft van de bakstenen dwarswand. Rechts: binnenzijde van het voorpaneel van de boezembetimmering van de schouw in de raadzaal (1727), gezien vanaf de bovenzijde. Deze betimmering bestaat uit verticale delen tegen een raamwerk

15 Overzicht van de dwarswand op de begane grond van de linkerbeuk (rechts), voorzien van een houten voorzetwand (achtergrond van goudleerbehang). Op deze foto valt ook het plafond van de raadzaal te zien, dat doorloopt tot tegen de dwarswand. Linksonder is de paneelbetimmering van de schoorsteenboezem zichtbaar. Balk 10 in de balklaag boven de raadzaal is de twee delen van de strijkbalk tegen de dwarsgevel in de linkerbeuk. Deze strijkbalken waren nauwelijks zichtbaar vanuit het gat in de vloer, zodat houtsoort en ouderdom niet met zekerheid zijn vast te stellen. Vermoedelijk is sprake van een eikenhouten balk, dus ook onderdeel van de middeleeuwse balklaag. De beide raveelbalken ter weerszijden van het rookkanaal zijn in elk geval van grenenhout. Deze horen bij de modernisering van de balklaag in De dwarsmuur zelf is opgetrokken uit middeleeuwse baksteen. De afwerking bestaat uit pleisterwerk met kalkwitsel. Dat moet dus ook de wandafwerking van de oude zaal zijn, het voormalige stadswijnhuis. Het rookkanaal van de schouw in de raadzaal is nieuw opgetrokken in 1837 (volgens het bestek uit 1837). Herkenbaar is de omtimmering van het rookkanaal, de schoorsteenboezem in de raadzaal. De beide zijkanten bestaan uit een paneelbetimmering, de voorzijde uit een vlakke houten betimmering (als ondergrond voor het schilderij) op een raamwerk. Ook valt via dit gat in de vloer te zien dat de middeleeuwse dwarswand in de raadzaal een voorzetwand van stijl- en regelwerk met houten delen heeft. Deze wand vormt de achtergrond voor het goudleerbehang. De ruime afstand tussen baksteenwand en voorzetwand maakt het mogelijk om vaste kasten in de wand op te nemen. Het voorste deel van de balklaag van de raadzaal heeft een oude versterkingsconstructie (met de balken 11 en 12), bestaande uit een onderslagbalk midden onder een aantal balken. Deze onderslagbalk is op twee punten opgehangen aan een ondersteuningsconstructie, elk bestaande uit twee schuingeplaatste schoorbalken. Deze schoorbalken zijn opgelegd in de beide zijgevels en sluiten in het midden koud op elkaar. Bij de voorste is deze constructie ge

16 combineerd met een vloerbalk. Klossen zorgen voor onderlinge ondersteuning van vloerbalk en ondersteuningsconstructie. De balken zijn gemaakt van machinaal gezaagd naaldhout. Opmerkelijk is het maatverschil. De voorste ondersteuningsconstructie bestaat uit twee balken van 16½ x 6½ cm, de achterste uit twee balken van 17 x 12 cm. De onderslagbalk meet 16½ x 11½ cm. De versterkingsconstructie dateert uit de 20 ste eeuw. Op basis van de balken en constructie valt niet duidelijk op te maken of de constructie uit 1920 of 1952 dateert. Uit de eerdere bouwhistorische verkenning blijkt dat de vloer bij beide verbouwingen open is geweest. muur vloer schoorbalk (17 x 12) balk aan beugels Schema van balk 11 in de balklaag boven de raadzaal. Links: middenaansluiting van de beide schoorbalken van balk 11 in de balklaag boven de raadzaal. Door middel van twee ijzeren beugels is hieronder een onderslagbalk opgehangen. Deze onderslagbalk ondersteunt vermoedelijk enkele balken in de balklaag boven de raadzaal. Links: de onderslag balk die is opgehangen aan de versterkingsconstructie 11 en 12 in de balklaag boven de raadzaal. Op deze foto zijn ook de gelamineerde balken uit 2005 te zien

17 vloerbalk schoorbalk Links: balk 12 in de balklaag boven de raadzaal (pijlen). Deze balk bestaat uit twee schoorbalken (waaraan de onderslagbalk is opgehangen) en een vloerbalk. Deze zijn onderling gekoppeld door klossen en latjes. Links: balk 12 in de balklaag boven de raadzaal. Op deze foto zijn de vloerbalk (boven) en schoorbalk (onder) te zien, onderling gekoppeld door middel van een klos (omcirkeld). De machineslag op het hout toont zich duidelijk. muur vloer vloerbalk (16½ x 6½ ) schoorbalk (16½ x 6½) balk aan beugels Schema van balk 12 in de balklaag boven de raadzaal. Tussen de schoorbalken en vloerbalk bevinden zich klossen. 3.2 Losse vondsten De balklaag boven de raadzaal is al vele malen open geweest voor versterking of restauratie, zodat bijzondere vondsten of verloren materialen niet of nauwelijks zijn te verwachten. Des te verrassender was de vondst van een behangfragment opgeplakt op karton (maximale hoogte: 25 cm, maximale breedte: 16 cm). Het fragment was sterk vervuild en craquelé. Het moet van een van de kamers op de eerste verdieping afkomstig zijn. De datering lijkt laat- 19 de -eeuws/ vroeg-20 ste -eeuws

18 Behangfragment, gevonden boven het plafond van de raadzaal. De datering lijkt laat-19 de - of vroeg- 20 ste -eeuws

19 3.3. Enige conclusies Uit het overzicht van de balklaag valt op te maken dat er boven de raadzaal vijf eikenhouten balken liggen, waarvan de voorste een (gekantelde) strijkbalk. Vermoedelijk is er ook nog een zesde eikenhouten balk aanwezig, namelijk de strijkbalk tegen de dwarsmuur op de begane grond (achterwand van de raadzaal). Deze balk kon niet goed bekeken worden. Slechts twee moerbalken liggen aantoonbaar op de oorspronkelijke plek, namelijk de nummers 6 en 8. Deze hebben als enige nog de oorspronkelijke consoles met laatgotische peerkraalprofielen. Deze dateren uit circa 1500, te oordelen naar het profiel. Voor balk 5 kon niet worden vastgesteld of deze nog consoles heeft. Balk 3 heeft zeker geen consoles. Deze is namelijk herlegd in 1727, wellicht nadat men de balk recht heeft gezaagd. Ook de strijkbalk aan de voorzijde is herlegd, namelijk 90 graden naar achteren gedraaid. Er zijn voldoende aanwijzingen om te concluderen dat de zaal van het stadswijnhuis een samengestelde balklaag (moer- en kinderbinten) van vijf vakken had. Bij de opleggingen van de moerbalken bevonden zich rijk gedecoreerde consoles met peerkraalprofielen. Aan voor- en achterzijde was sprake van strijkbalken. Oorspronkelijk was sprake van kinderbinten, haaks op de moerbalken. De inkepingen in de balken 1, 6 en 8 getuigen hiervan. De kinderbinten varieerden in maat. De breedte valt te herleiden uit de inkepingen in de moerbalken, namelijk 7½ -11 cm. De hoogte valt niet te herleiden uit kleine inkepingen. Deze hoogte van deze inkepingen is variabel, maar de maximale gemeten maat in de opengelegde delen van de balklaag is slechts 7 cm. Normaal zijn kinderbalken bijna vierkant. De hart-op-hartmaat van de kinderbinten is cm. Opvallend is de geringe oplegging in de inkepingen, namelijk veelal slechts 3-3½ cm. Dat hoeft niet onmiddellijk tot problemen te leiden, want een aantal kinderbalken was voorzien van langere zwaluwstaartoplegging. De kinderbinten met zwaluwstaarten stabiliseren de constructie in hoge mate. Bij moerbalk 3 zijn geen inkepingen voor kinderbalken gevonden. Deze balk is ook minder fors. Deze kan zijn bijgezaagd voorafgaande aan het herleggen ervan. Balklaag 5 was onvoldoende zichtbaar voor een conclusie. Jean Penders heeft in 2005 aangegeven dat de balken niet beschilderd zijn. 1 Dat is op zich juist, maar er valt wel een fors verschil te zien in de drie balkkanten die zichtbaar waren in het interieur van de onderliggende zaal en de bovenkant (bovenzijde van de balk, onttrokken aan het zicht). De zichtbare kanten zijn egaal transparant donkerbruin geschilderd, vermoedelijk geolied. De houtnerven blijven spreken bij deze afwerking. Bij de waarneming van 2005 kon tussen de opleggingen van de balken een oude wandafwerking met pleisterwerk en kalkwitsel worden vastgelegd (de gevel aan de Hondegatstraat en de muur tussen de linker- en middenbeuk). Met het leggen van de nieuwe tussenbalken op stalen schoenen is dat veel minder duidelijk geworden. Op de dwarsmuur is de gepleisterde afwerking over vrijwel de volle hoogte van de muur behouden gebleven. De zaal van het stadswijnhuis was dus ongetwijfeld gepleisterd en gekalkt. Er zijn op eerste gezicht geen decoratieve beschilderingen gevonden. Wellicht hingen er schilderijen of tapijten in deze zaal. Het middeleeuwse muurwerk op de begane grond van de voorgevel is nog duidelijk herkenbaar achter de voorste strijkbalk. De haksporen in dit muurwerk kunnen uit 1837 dateren. Toen is dit metselwerk namelijk bijgewerkt in verband met de nieuwe opbouw en klamp (voorgevel). 1 J. Penders (Gelders Genootschap), Quick-scan, het oude Stadhuis Markt 1, Harderwijk, Arnhem 2005 (rapport), pag

20 Tussen de moerbalken in liggen nog slechts naaldhouten balken, steeds één per veld. Dat zijn de nummers 2, 4, 7 en 9). Eén ontbreekt in deze waarneming, omdat deze buiten het opengemaakte gat in de vloer viel (tussen de balken 5 en 6). Deze balken zijn ongetwijfeld aangebracht na het verwijderen van de kinderbinten (1727). Het houten plafond van de raadzaal hangt aan de moerbalken en de tussenbalken. Uit de beschrijving van Jean Penders in blijkt dat er toentertijd veel meer tussenbalken aanwezig waren, waaronder de vermeende (hergebruikte) stijlen van een dakruiter. Deze zijn kennelijk verwijderd voor het aanbrengen van de nieuwe gelamineerde tussenbalken. Op grond van het voorgaande valt dus aan te nemen dat de kinderbinten zijn verwijderd in 1727, toen de raadzaal een nieuw (houten) plafond kreeg. Ten aanzien van het houten plafond zijn nu geen nadere waarnemingen gedaan, omdat er slechts een zeer klein deel hiervan in het zicht was. Wel zijn enkele plafonddelen aan de bovenzijde met een stofzuiger schoongemaakt om te zien of er sprake was van bijvoorbeeld telmerken. Er zijn vooralsnog geen telmerken gevonden op de plafonddelen, de verdiepte velden of kaderlijst van het schilderstuk. Voorlopig lijkt de conclusie dat de planken van dit plafond ter plekke zijn gezaagd en getimmerd. Ook de ophanging van het plafond aan klossen vertoont geen duidelijk systeem. 2 Penders 2005, pag

21 4. Balklaag boven de achterkamer van de Raadzaal Via een luikje in het verlaagde plafond viel de balklaag boven de achterkamer van de raadzaal te zien. Dit is een enkelvoudige naaldhouten balklaag tussen dwarsgevel en achtergevel, vermoedelijk uit de 18 de eeuw. Alle balken zijn zijdelings voorzien van opgetimmerde balken, die tevens de drager zijn van de nieuwe vloerplaten (2005). De balklaag is in het midden versterkt door middel van een stalen onderslagbalk, omkleed met nobranda-platen Tegen de dwarsgevel tussen raadzaal en achterkamer bevindt zich een raveling in de balklaag, recht boven de schouw in de achterkamer. Het rookkanaal van de schouw in de achterkamer is verwijderd en dichtgemetseld in het vlak van de dwarsmuur. Ook in de achterkamer op de begane grond heeft de dwarsmuur een gepleisterde afwerking, voorzien van kalkwitsel. Links: de enkelvoudige naaldhouten balklaag in de achterkamer van de raadzaal, vermoedelijk uit de 18 de eeuw. De balklaag is in het midden versterkt door middel van een stalen balk, omkleed met nobranda-platen (2005). De oude balken worden geflankeerd door balkjes die de dragers zijn van de vloerplaten van de verdieping (2005). Links: overzicht van de middeleeuwse dwarsmuur in de linkerbeuk, gezien boven het verlaagde plafond in de achterkamer van de raadzaal. Deze muur is voorzien van een gepleisterde afwerking met kalkwitsel. In het midden van de muur is een dichtgezet rookkanaal herkenbaar, aansluitende op een schouwraveling in de balklaag. Beide zijn aangeduid met een rood kader

22 - 18 -

23 5. Balklaag boven de entreehal op de begane grond Ten behoeve van inspectie van de balklaag boven de entreehal op de begane grond is op de eerste verdieping een aantal vloerdelen opgenomen Plattegrond van de eerste verdieping van de middenbeuk volgens de ontwerptekening van Jonkman en Klinkhamer uit 2005.Ingetekend zijn de balken boven het voorste deel van de entreehal, gezien vanaf de bovenzijde. De ingetekende maatbalken geven de hartmaten van de balken in cm. De eikenhouten balken zijn in zwart weergegeven, grenenhouten balken in geel nummers. De nummering verwijst naar de beschrijving Beschrijving Onder verwijzing naar onderstaande plattegrond worden de aangetroffen balken per stuk beschreven, te beginnen bij de strijkbalk aan de voorgevel. De maatvoering wordt steeds gegeven in centimeters, tenzij andere genoemd. Bij de balken wordt steeds eerste de hoogte, dan de breedte genoemd. Strijkbalk 1 gaat grotendeel schuil achter een vloerdeel dat tegen de zijkant van de balk is getimmerd. Er is sprake van een oud vloerdeel, voorzien van een rechthoekige inkeping ten behoeve van een halfhouts verbinding met het volgende vloerdeel (dikte 3 cm). Balk 2 is een hergebruikte eikenhouten moerbalk, die bij de herplaatsing in deze balklaag een kwartslag naar voren is gedraaid. De herkomst van deze balk is onbekend. In zijn huidige (gedraaide) positie meet de balk 27 x 29 ½ cm. De zijkant aan de zijde van de voorgevel is voorzien van inkepingen voor kinderbalken. Deze inkepingen hebben een zeer bescheiden formaat, namelijk 2½ cm diep en 2½ cm hoog. De breedte bedraagt 11 cm. Het is daarmee duidelijk dat de kinderbinten oorspronkelijk boven op de moerbalk lagen, slechts op de randen ingekeept (2½ x 2½ cm). Op de voormalige bovenzijde (nu dus de zijkant aan de zijde van de voorgevel) tekenen zich de kinderbinten af aan de hand van een verkleuring op het hout en de aanwezigheid van nagels. De breedte van de kinderbinten valt op basis van de inkepingen te reconstrueren op 11 cm. De kinderbinten lagen

24 circa 70 cm hart-op-hart. Aftekeningen van consoles of sleutelstukken waren niet zichtbaar, maar kunnen op de uiteinden van de balk wel aanwezig zijn. Op de balk lijken aftekeningen van een drager voor een stucplafond aanwezig, bestaande uit smalle latjes. Links: bovenzijde van balk 2 in de balklaag boven de entreehal. Dit is een hergebruikte moerbalk, die een kwartslag naar voren is gedraaid. Links: zijkant van balk 2 in de balklaag boven de entreehal, gezien vanaf de voorgevel. Dit is de oorspronkelijke bovenzijde van de moerbalk, herkenbaar aan de inkepingen voor kinderbinten (hart-ophartmaat: 70 cm). De kinderbinten waren alleen aan de randen ingekeept, zo valt te zien aan de doorlopende aftekeningen op het vlak van de balk. 2 3 IJzeren koker in de vloerdelen van de bovenvestibule, oorspronkelijk een geleiding voor een luidtouw voor de torenklokken (1837). Herkenbaar zijn de balken 2 en 3. Links: bovenzijde van balk 3 in de balklaag boven de entreehal. Op deze (herplaatste eiken) balk is secondair een regel getimmerd om de vloer uit te vlakken. Rechts: zijkant van balk 3 in de balklaag boven de entreehal. Op deze foto is de opgetimmerde regel op de balk goed te zien. Deze verloopt in dikte om de vloer te kunnen uitvlakken

25 Links: zijkant van balk 4 in de balklaag boven de entreehal, gezien vanaf de voorgevel. Er is sprake van een hergebruikte eikenhouten balk, deels met een rechthoekige doorsnede (links op de foto) en deels met een vijfzijdige doorsnede (rechts op de foto). Afschuiningen zorgen voor een overgang tussen beide delen van de balk. Links: zijkant van balk 4 in de balklaag boven de entreehal, gezien vanaf de voorgevel. Dit is het afgeschuinde deel van de balk (vijfzijdige doorsnede). Links: zijkant van balk 4 in de balklaag boven de entreehal, gezien vanaf de achtergevel. In het vlakke deel van de vijfzijdige balk bevinden zich pengaten voor aansluiting van een haaks aansluitende balk en schoren. Op deze foto is het pengat van een schuine schoor zichtbaar. In dit pengat zijn ook de gaten voor toognagels herkenbaar. Rechts: detail van de voorgaande foto. Balk 3 is een smalle eikenhouten balk (23 x 10 cm), waarvan één zijkant een sterke verwering vertoont. Dergelijke verwering is vaak herkenbaar onder een vloer. De oorspronkelijke herkomst is onduidelijk. Wellicht is een grote balk verzaagd. De balk is in de loop van de 19 de / 20 ste eeuw sterk doorgezakt (kruip door belasting). Vermoedelijk in de jaren vijftig van de 20 ste eeuw heeft men op de balk een spijkerregel geplaatst, die op de juiste hoogte is gesteld door middel van klossen. Op die wijze was het mogelijk om de vloer te egaliseren. Balk 4 is een hergebruikte eikenhouten balk, waarvan de herkomst onduidelijk is. Er is zeker geen sprake van een vloerbalk. Voor ongeveer de helft heeft de balk een rechthoekige doorsnede (21½ x 21½ cm). Over de andere helft is de balk aan één zijde tweezijdig afgeschuind, zodat er sprake is van de vijfhoekige doorsnede. De hier tegenoverliggende vlakke zijde van de balk vertoont drie pengaten, vermoedelijk van een haaks aansluitende stijl en twee diagonale schoren. Dit deel van de balk was onvoldoende zichtbaar om meer precieze waarnemingen te doen. Wel is duidelijk dat deze pengaten bestemd waren voor de pennen van de aansluitende constructie-onderdelen, gezekerd door middel van toognagels

26 Balk 5 is een eikenhouten balk van bescheiden maatvoering ( 12 x 23 cm). Op deze balk waren geen vloerdelen (meer) getimmerd. Balk 6 is een grenenhouten balk van 25 x 20 cm. Er zijn geen bijzonderheden gesignaleerd. Balk 7 is een eikenhouten balk (22 x 30 cm). Alleen al op grond van de maatvoering valt te concluderen dat er sprake is van een naar voren toe gekantelde moerbalk. In de zijkant aan de zijde van de voorgevel (de voormalige bovenzijde) zijn inkepingen van kinderbinten zichtbaar. Deze inkepingen hebben een zeer bescheiden hoogte (2 cm), waaruit geconcludeerd kan worden dat de kinderbalken hoofdzakelijk op de bovenzijde van de moerbalken rusten. Op grond van de breedte van de inkepingen is de breedtemaat van de kinderbinten te reconstrueren op circa 10½ cm. De hart-op-hartafstand viel niet vast te stellen, vanwege het ontbreken van voldoende sporen. De balk heeft aan drie zijden een doorzichtige bruinige kleurafwerking, vermoedelijk een geoliede afwerking. Balk 8 is een smalle grenenhouten balk (24 x 9 cm). Mogelijk is dit een nieuwe balk uit Deze balk is in de loop der tijd doorgezakt (kruip door belasting). Vermoedelijk in de jaren vijftig van de 20 ste eeuw heeft men op de balk een regel geplaatst, die op de juiste hoogte is gesteld door middel van klossen. Op die wijze was het mogelijk om de vloer te egaliseren Balk 9 is een eikenhouten balk van 20 x 24 cm. Vermoedelijk is sprake van een hergebruikte, kwartslag gedraaide moerbalk. De oorspronkelijke bovenzijde is naar de achtergevel gericht, bovendien afgetimmerd door middel van een naaldhouten balk (20 x 10 cm). Er valt daarom niet (meer) te zien of er sprake is van inkepingen voor kinderbinten. Wel is op tenminste twee zijden een doorzichtige donkerbruine kleurafwerking herkenbaar, vermoedelijk een restant van de oorspronkelijke kleurafwerking met (donkerbruine) olie. Balk 10 is een eikenhouten balk van circa x 26 cm, gelegen langs de voorzijde van het schalmgat van de trap. De maatvoering valt niet vast testellen, omdat er een vloerdeel tegen de zijkant is gespijkerd (3 x 17 cm). Er is sprake van een oud vloerdeel, voorzien van halfhouts inkepingen aan weerszijden voor de aansluiting op de volgende vloerdelen. Op de oude onderzijde van dit vloerdeel tekenen zich de plaatsen van de kinderbinten af. Dit vloerdeel hoort dus bij een vloer op moer- en kinderbinten. Links: bovenzijde van balk 7 in de balklaag boven de entreehal. Dit is een herplaatste eikenhouten moerbalk, herkenbaar aan de inkepingen voor kinderbinten. Op de foto is één inkeping te zien. Rechts: balk 8 in de balklaag boven de entreehal. Er is sprake van een grenenhouten balk met een opgetimmerde regel voor het uitvlakken van de vloer. Deze regel is gesteld op klossen en latjes

27 Links: zijkant van balk 9 in de balklaag boven de entreehal, gezien op de zijde gericht naar de achtergevel. Er is sprake van een herplaatste (en vermoedelijk gekantelde) eikenhouten moerbalk. Deze balk vertoont een doorzichtige bruine kleurafwerking. Rechts: zijkant van balk 9 in de balklaag boven de entreehal, gezien vanaf de zijde van de voorgevel. Er is sprake van een herplaatste eikenhouten moerbalk. Ook deze balk vertoont een doorzichtige bruine afwerking. Tegen de voorzijde van de balk is een lat getimmerd, dit is een oud vloerdeel behorend bij een moer- en kinderbintenvloer Enige conclusie De balklaag boven de begane grond van de middenbeuk dateert in zijn huidige vorm uit 1837, zo blijkt duidelijk uit het bestek. Deze vloer is toen op dezelfde hoogte gelegd als de vloer boven de raadzaal. Anders dan aanvankelijk de bedoeling was, heeft men gebruik gemaakt van oude balken. In de opengemaakte sleuf van de vloer zijn inderdaad diverse hergebruikte (moer)balken te herkennen. De herkomst van de oude balken in deze vloer is niet duidelijk, hoewel een hergebruik van vrijgekomen balken uit het oude stadhuis het meest voor de hand ligt. De hergebruikte balken vertonen resten van transparante beschildering, inkepingen voor kinderbinten en andere bouwsporen. Ook zijn dunne, verzaagde balken aanwezig en incidenteel een nieuwe balk, herkenbaar aan de bescheiden maatvoering. Deze dunne balken zijn in de loop van de 19 de en 20 ste eeuw doorgezakt. Deze zijn in vermoedelijk 1952 uitgevlakt door het toevoegen van regels, gesteld op latjes, plankjes en klossen. Toen moet de hele vloer open zijn geweest. Het stucplafond van de entreehal is vervangen in De drager van het stucwerk bestaat uit gipsplaten op metalstudprofielen

28 - 24 -

29 6. Trap tussen begane grond en eerste verdieping In de middenbeuk staat de statietrap tussen begane grond en eerste verdieping, een brede bordestrap met tussenbordes. Deze trap dateert uit 1837, maar is in 1952 voorzien van nieuwe leuningen en dektreden. Bij deze vernieuwing is vermoedelijk de oude handlijst herplaatst. Vorm en afwerking daarvan doen een 19 de -eeuwse datering vermoeden. Overzicht van de trap tussen begane grond en eerste verdieping

30 2 cm Links: aansluiting van de bovenste trede van de statietrap op de vrije trapboom bij het schalmgat, na verwijdering van de dektrede. De contour van de dektrede is nog afleesbaar aan het kleurverschil op de trapboom. Op deze foto s valt te zien dat de trap vervormd is door zakking. Daarbij is deze trede enige millimeters losgetrokken uit de boom. Rechts: afgetekend profiel van de bovenste trede met aanduiding van de naden. Herkenbaar is de opbouw met een stootbord, tweedelige trede en een wellat. De trede is ingekroosd in de beide trapbomen. Profiel van de bovenste trede van de statietrap bij de aansluiting op de vaste trapboom tegen de muur (eerste verdieping)

31 Na verwijdering van de bovenste dektrede kwam de oude traptrede te voorschijn, bestaande uit een stootbord, tweedelige trede en wellat. Deze zijn ingekroosd in de beide trapbomen. Op grond van de vorm lijkt een datering in het tweede kwart van de 19 de eeuw aannemelijk. De ruimte onder de onderste vlucht van de statietrap tussen begane grond en eerste verdieping is dichtgezet met wanden, deels van baksteen en deels van stijl- en regelwerk met platen. Deze ruimte was tot voor kort ontoegankelijk. Om de onderzijde van de trap te kunnen bestuderen is een gat gemaakt in de achterwand, de wand van stijl- en regelwerk met plaatmateriaal. De bouwgeschiedenis van dit muurwerk onder de trap blijkt complexer dan in eerste instantie gedacht. Onder de trap bevindt zich muurwerk van een (verdwenen) kamer. Op de bijgevoegde schetstekening is deze muur aangeduid in rood (baksteendikte: circa 6 cm). 3 Deze muur is in 1837 grotendeels gesloopt en verlaagd om de onderste vlucht van de trap op respectievelijk over heen te kunnen plaatsen. Er bleven van de oude muur slechts twee haaks op elkaar staande delen over, voorzien van een bekleding van witjes : wit geglazuurde witte tegeltjes (12½ x 12½ à 13 x 13 cm). De onderruimte van de trap is vervolgens dichtgezet met een nieuwe muur (baksteendikte: circa 3½ cm). Deze nieuwe muur sluit koud aan op het tegelwerk van de oude muur. Opmerkelijk is ook de klamp of lage voetmuur die tegen de oude muur is geplaatst en de tegelafwerking afdekt. Deze muur moet met een 19 de -eeuws gebruik van de onderruimte van de trap te maken hebben. Het is vooralsnog niet duidelijk wat dit gebruik was, wel dat er een gebruik was. Immers, men heeft de onderzijde van de trap gekalkt. En ook de muur uit 1837 is gepleisterd en gewitkalkt. De vloerafwerking is vernieuwd in de 20 ste eeuw. De onderruimte van de trap was kennelijk van meet af aan toegankelijk. De bakstenen achterwand van de onderruimte onder de trap is in de 20 ste eeuw gesloopt en uiteindelijk vervangen door een stijl- en regelwerk met plaatmateriaal (2005). De trapbomen van de onderste steek van de trap zijn dus geplaatst op twee muren van verschillende dikte, ouderdom en opbouw. Op deze wijze zijn meer onregelmatigheden in de plaatsing van de trap te herkennen, ongetwijfeld eveneens gevolg van de aansluiting op bestaand muurwerk. Helaas bevat het bestek uit 1837 weinig gegevens over de precieze plaatsing van de trap. Het muurwerk wordt te algemeen beschreven voor een precieze duiding. En de bijbehorende bouwtekeningen zijn verloren gegaan. Over het timmerwerk van de trap zelf staat in artikel 16 het volgende beschreven: Achter deze kolommen zal de aannemer moeten maken, leveren en stellen, de groote Trap bestaande uit 32 treden en een bordes en zulks wat aangaat de treden en buitenboomen van Greenen 0,052 Els, de binnenboomen van Greenen 0,078 Els het kuipstuk van dito wagenschot, de stootborden van 0,019 Els wagenschot, de Latjes onder de treden van 0,026 Els dito, het bordes van 0,039 Els greenen, rustende op twee daartoe in de muren gelegde Dennen Ribben zwaar 0,156 bij 0,21 lang 4,8 Ellen; verder tot deze Trap te maken, leveren en aan te brengen de leuningen van greenen 0,105 bij 0,13 Els, welke op IJzeren spijltjes, welke op de binnen boomen en boven rond het trapgat komen, en overigens langs de muren behoorlijk moeten bevestigd worden. 3 Het baksteenformaat viel niet op te nemen, wel kon de baksteendikte worden opgemeten bij beschadigingen in het pleisterwerk. Datering op basis van het baksteenformaat is vooralsnog niet mogelijk, omdat daarvoor onvoldoende gegevens voorhanden zijn

32 muur 1837? oude muur met witjes muur 1837? Gesloopt. muur 1837? gesloopt muurdeel Uitsnede van de plattegrond van de begane grond van de middenbeuk volgens de ontwerptekening van Jonkman en Klinkhamer uit Ingetekend zijn de muren onder de eerste vlucht van de statietrap tussen begane grond en eerste verdieping. De trap is in 1837 op deels bestaand muurwerk geplaatst (rood). De ruimte onder de trap is vervolgens dichtgemetseld (blauw). Onderbroken lijnen geven gesloopte muren weer

33 oude muur muur 1837 klamp 1837 Links: overzicht van de ruimte onder de onderste steek van de statietrap tussen begane grond en eerste verdieping. Het op deze foto zichtbare muurwerk is van oude datum en is afgebroken tot op het niveau van de trap. De bekleding bestaat uit wit geglazuurde tegels ( witjes ). Rechts: overzicht van de ruimte onder de onderste steek van de statietrap tussen begane grond en eerste verdieping. Op deze foto is de aansluiting van het nieuwe muurwerk uit 1837 (rechts) op het oude muurwerk (achtergrond) te zien. Deze nieuwe muur staat koud tegen de oude muur. In de bouwnaad lopen zelfs de tegels door. Aan de voet van de muur staat een klamp. Ook deze staat tegen de tegels aan. Detail van de voorgaande afbeelding. De klamp staat tegen de tegelbekleding van de achterwand aan. Ook valt de bouwnaad tussen het muurwerk van 1837 (rechts) en het oude muurwerk (links) te zien. De tegels lopen achter de bouwnaad door