Inleiding Ongeveer 7% van de Vlaamse kinderen blijft zitten in het eerste leerjaar.

Transcriptie

1 Zittenblijven in het eerste leerjaar en de effecten op de psychosociale groei van leerlingen doorheen het lager onderwijs: Vergelijkingen met leerjaar- en leeftijdsgenoten Mieke Goos, Jan Van Damme, Patrick Onghena, & Katja Petry Abstract Voor heel wat Vlaamse kinderen verloopt de overgang van het kleuteronderwijs naar het lager onderwijs (groep naar groep ) niet zonder slag of stoot. De vraag die dan ook vaak gesteld wordt, is wat te doen met deze leerlingen. Een maatregel die in Vlaanderen frequent toegepast wordt, is leerlingen laten blijven zitten in het eerste leerjaar (groep ). In deze studie gaan we na wat de gevolgen hiervan zijn op de verdere psychosociale groei van deze kinderen. We volgen hiertoe ongeveer 000 representatieve Vlaamse leerlingen (SiBO-project) van het eerste leerjaar tot het einde van de lagere school. Leerlingen die blijven zitten zijn in het eerste leerjaar, worden telkens vergeleken met zowel jongere leerjaargenoten als leeftijdsgenoten die in een hoger leerjaar zitten. Verder houden we rekening met de clustering van de gegevens (gebruik van -niveau groeicurvemodellen) en selectiebias (gebruik van propensity scores). De resultaten van de leerjaarvergelijkingen tonen dat het psychosociaal functioneren van de zittenblijvers in het bisjaar, in het algemeen, vergelijkbaar is met dat van hun jongere leerjaargenoten, rekening houdend met hun propensity om te blijven zitten (bv. ze werken even zelfstandig in de klas, hebben evenveel zelfvertrouwen). Maar, doorheen de lagere school groeien de zittenblijvers significant trager, waardoor ze zelfs met een relatieve achterstand eindigen (bv. ze vertonen minder zelfvertrouwen, gaan minder graag naar school). Uit de resultaten van de leeftijdsvergelijkingen blijkt verder dat de zittenblijvers gelijkaardig of zelfs beter hadden gefunctioneerd op psychosociaal vlak, waren ze toch overgegaan naar het tweede leerjaar, en dit zowel op korte als lange termijn (bv. ze zouden meer zelfstandig gewerkt hebben, populairder geweest zijn). Tenzij andere onderzoeksresultaten, bijvoorbeeld met betrekking tot de effecten op toetsprestaties, in een andere richting wijzen, dient deze praktijk dan ook in vraag gesteld te worden. - -

2 Inleiding Voor heel wat Vlaamse kinderen verloopt de overgang van het kleuteronderwijs naar het lager onderwijs (groep naar groep ) niet zonder slag of stoot. De vraag die dan ook vaak gesteld wordt, is wat te doen met deze leerlingen. Een maatregel die in Vlaanderen frequent toegepast wordt, is leerlingen laten blijven zitten in het eerste leerjaar (groep ). Nochtans is zittenblijven een controversiële praktijk met argumenten zowel pro (bv. Zittenblijven zorgt ervoor dat leerlingen meer tijd krijgen om de kennis en vaardigheden, nodig voor het volgende leerjaar, te verwerven ) als contra (bv. Zittenblijven komt in feite neer op loutere herhaling van een leerjaar, zonder meer ). De resultaten van internationaal onderzoek naar de effecten van zittenblijven op jonge leeftijd zijn heel inconsistent (voor een meta-analyse, zie Jimerson, 00), wat deze controverse enkel versterkt. Echter, de meeste studies vertonen heel wat methodologische tekortkomingen: () leerlingen worden enkel op korte termijn gevolgd; () leerlingen worden enkel vergeleken met ofwel hun jongere klasgenoten (i.e., leerjaarvergelijking), ofwel hun leeftijdsgenoten die in een hoger leerjaar zitten (i.e., leeftijdsvergelijking); en () er wordt geen rekening gehouden met selectiebias en de clustering van de gegevens. Deze tekortkomingen kunnen de inconsistenties in de resultaten (deels) verklaren. Bovendien heeft zittenblijven op jonge leeftijd wereldwijd een andere connotatie. In Vlaanderen, bijvoorbeeld, is zittenblijven min of meer maatschappelijk aanvaard, in tegenstelling tot, bijvoorbeeld, de VS. Daarnaast bestaan er bij ons ook geen formele regels wat betreft de beslissing om leerlingen te laten blijven zitten: elke school kiest zelf hoe zij haar leerlingen opvolgt en de beslissing tot zittenblijven is een beslissing gezamenlijk genomen door school en ouders. Ongeveer 7% van de Vlaamse kinderen blijft zitten in het eerste leerjaar. - -

3 Doelstellingen Deze studie onderzoekt de effecten van zittenblijven in het eerste leerjaar op de verdere psychosociale groei van leerlingen doorheen het lager onderwijs. Hiertoe wordt een cohorte Vlaamse leerlingen uit het eerste leerjaar gevolgd tot het einde van de lagere school. Twee onderzoeksvragen staan centraal: () Hoe ontwikkelen zittenblijvers, ten koste van één extra jaar onderwijs, in vergelijking met leerjaargenoten (i.e., punt B versus de subgroep uit A die doorstroomt naar C etc. in Figuur ), rekening houdend met hun propensity om te blijven zitten (i.e., leerjaarvergelijking)? () Hoe zou de ontwikkeling van zittenblijvers eruit hebben gezien, waren ze toch overgegaan naar het tweede leerjaar (i.e., punt B versus C etc. in Figuur ) (i.e., leeftijdsvergelijking)? (7 jaar) (8 jaar) (9 jaar) e leerjaar A Overgaan Overgaan e leerjaar C D e leerjaar Zittenblijven Overgaan B F Zittenblijven E Cohorte Cohorte (niet in SiBO-dataset) Vergelijkingen Leerjaarvergelijkingen: B vs. subgroep van A D vs. subgroep van C Leeftijdsvergelijkingen: B vs. C D vs. E Figuur. Illustratie van leerjaar- en leeftijdsvergelijkingen. Methode De gegevens zijn ontleend aan het grootschalige, longitudinale SiBO-project (Maes, Ghesquière, Onghena, & Van Damme, 00). Dit project heeft als doelstelling de ontwikkeling en schoolloopbaan van Vlaamse leerlingen doorheen het basisonderwijs te beschrijven en verklaren. Hiertoe werd een representatieve cohorte van ongeveer 000 leerlingen gerekruteerd en gevolgd van bij de aanvang van de derde kleuterklas (schooljaar 00-00) tot het einde van het zesde leerjaar (Verhaeghe, Maes, Gombeir, & Peeters, 00). In dit onderzoek worden alle leerlingen uit het eerste leerjaar (N = 707; schooljaar 00-00) gevolgd. Van deze leerlingen stroomt 90% door naar het tweede leerjaar, terwijl 8% blijft zitten. - -

4 Het psychosociaal functioneren van de SiBO-leerlingen werd jaarlijks door de leerkracht beoordeeld aan de hand van een vragenlijst (Cortois, Van Damme, & Verschueren, 009; Maes & Van Damme, 00; Maes, Van Damme, & Verschueren, 00; 007; 008a; 008b). De betreffende subschalen meten populariteit in de klas, agressief gedrag, hyperactief gedrag, asociaal gedrag, zelfstandigheid in de klas, schools welbevinden en zelfvertrouwen. De items werden beoordeeld op een -punten-schaal. De subschalen zijn afgeleid van bestaande, gevalideerde instrumenten en zijn intern consistent. De SiBO-dataset bevat verder gegevens over 7 variabelen voorafgaand aan het zittenblijven, gebruikt om de propensity om te blijven zitten in het eerste leerjaar te schatten: 8 leerlingkenmerken (bv. toetsprestaties, ouderbetrokkenheid), 9 klaskenmerken (bv. klascompositie, instructiepraktijken) en schoolkenmerken (bv. schoolcultuur, schoolbeleid). Een -staps-procedure werd toegepast, in grote mate gelijkaardig aan de procedure van Hong en Yu (008): () Identificatie van de ware confounders : de geobserveerde kenmerken prezittenblijven die samenhangen met zowel de treatment (i.e., blijven zitten in het eerste leerjaar) als de outcome (i.e., de psychosociale groei) (Brookhart et al., 00; Judkins et al., 007), met name leerlingkenmerken; () Schatting van de propensity scores (i.e., de voorwaardelijke kans om te blijven zitten in het eerste leerjaar gegeven deze confounders) door middel van een - niveau logistisch regressiemodel (leerlingen-klassen-scholen) (zie Figuur voor de verdelingen); () Stratificatie op basis van de propensity scores (zie Tabel ); en () Schatting van de gemiddelde psychosociale effecten van zittenblijven door middel van een reeks -niveau groeicurvemodellen (metingen-leerlingen-scholen). Deze procedure werd gevolgd voor zowel leerjaar- als leeftijdsvergelijkingen. - -

5 Figuur. Verdeling van propensity scores van normaalvorderende leerlingen (grafiek bovenaan) en zittenblijvers (grafiek onderaan). Tabel Propensity score balance binnen elk stratum Stratum Normaalvorderende leerlingen Zittenblijvers Totaal N M SD N M SD N M SD Totaal Resultaten De resultaten van de leerjaarvergelijkingen (zie Figuur ) tonen dat het psychosociaal functioneren van de zittenblijvers in het bisjaar, in het algemeen, vergelijkbaar is met dat van jongere leerjaargenoten die een vergelijkbare kans hebben om te blijven zitten maar toch doorstromen: ze vertonen dezelfde mate van agressiviteit, zijn even hyperactief, vertonen even weinig asociaal gedrag, werken even zelfstandig in de klas, gaan even graag naar school en hebben evenveel zelfvertrouwen. Maar, doorheen de lagere school groeien de zittenblijvers significant trager, zoals blijkt uit simple slope analyses: ze worden hyperactiever, werken minder zelfstandig in de klas, gaan minder graag naar school en vertonen minder zelfvertrouwen. Populariteit in de klas vormt de enige uitzondering: tijdens het bisjaar zijn de zittenblijvers significant minder populair dan leerjaargenoten, maar doorheen de tijd halen zij - -

6 deze achterstand in (wellicht door hun nieuwe klasgenoten beter te leren kennen en omgekeerd). Populariteit in de klas 0 Agressief gedrag 0 Hyperactief gedrag 0 Asociaal gedrag 0 - -

7 Zelfstandigheid in de klas 0 Schools welbevinden 0 Zelfvertrouwen 0 Figuur. Resultaten van leerjaarvergelijkingen. Noot. speriode 0 tot = eerste leerjaar voor normaalvorderende leerlingen versus bisjaar voor zittenblijvers; = zittenblijvers; = normaalvorderende leerlingen. Uit de resultaten van de leeftijdsvergelijkingen (zie Figuur ) blijkt verder dat de zittenblijvers gelijkaardig of zelfs beter hadden gefunctioneerd op psychosociaal vlak, waren ze toch overgegaan naar het tweede leerjaar, en dit zowel op korte als lange termijn: ze zouden populairder geweest zijn, minder hyperactief gedrag vertoond hebben, meer zelfstandig gewerkt hebben in de klas, liever naar school zijn gegaan en meer zelfvertrouwen hebben gehad

8 Populariteit in de klas 0 Agressief gedrag 0 Hyperactief gedrag 0 Asociaal gedrag 0 Zelfstandigheid in de klas 0-8 -

9 Schools welbevinden 0 Zelfvertrouwen 0 Figuur. Resultaten van leeftijdsvergelijkingen. Noot. speriode 0 tot = tweede leerjaar voor normaalvorderende leerlingen versus bisjaar voor zittenblijvers; = zittenblijvers; = normaalvorderende leerlingen. Belang van deze studie Deze studie is op twee manieren relevant voor het onderzoeks- en onderwijsveld. Ten eerste trachten we door de procedure van Hong en Yu (008) uit te breiden tegemoet te komen aan de methodologische problemen in het onderzoek naar zittenblijven tot dusver. Ten tweede hebben onze resultaten praktische implicaties. Ze wijzen erop dat zittenblijven mogelijk minder gunstige gevolgen kan hebben dan de meeste leerkrachten, directies en beleidsmakers doorgaans denken. We dienen deze praktijk dan ook in vraag te stellen, tenzij andere onderzoeksresultaten, bijvoorbeeld met betrekking tot de effecten op toetsprestaties, in een andere richting wijzen. Acknowledgement Onderzoek in opdracht van de Vlaamse minister van Onderwijs en Vorming, in het kader van het programma Steunpunten voor Beleidsrelevant Onderzoek

10 Referenties Brookhart, M.A., Schneeweiss, S., Rothman, K.J., Glynn, R.J., Avorn, J., & Sturmer, T. (00). Variable selection for propensity score models. American Journal of Epidemiology,, 9-. Cortois, L., Van Damme, J., & Verschueren, K. (009). Longitudinaal onderzoek in het basisonderwijs: Leerlingvragenlijst zesde leerjaar (schooljaar ) [A longitudinal study in elementary education: Student questionnaire sixth grade (school year )]. Leuven: Steunpunt Studie- en Schoolloopbanen. Hong, G., & Yu, B. (008). Effects of kindergarten retention on children's social-emotional development: An application of propensity score method to multivariate, multilevel data. Developmental Psychology,, 07-. Jimerson, S.R. (00). Meta-analysis of grade retention research: Implications for practice in the st century. School Psychology Review, 0, 0-7. Judkins, D.R., Morganstein, D., Zador, P., Piesse, A., Barrett, B., & Mukhopadhyay, P. (007). Variable selection and raking in propensity scoring. Statistics in Medicine,, 0-0. Maes, F., Ghesquière, P., Onghena, P., & Van Damme, J. (00). Longitudinaal onderzoek in het basisonderwijs: Van doelstellingen tot onderzoeksopzet [A longitudinal study in elementary education: Research objects and planning]. Leuven: Steunpunt Loopbanen doorheen Onderwijs naar Arbeidsmarkt. Maes, F., & Van Damme, J. (00). Longitudinaal onderzoek in het basisonderwijs: Leerlingvragenlijst eerste leerjaar (schooljaar 00-00) [A longitudinal study in elementary education: Student questionnaire first grade (school year 00-00)]. Leuven: Steunpunt Loopbanen doorheen Onderwijs naar Arbeidsmarkt. Maes, F., Van Damme, J., & Verschueren, K. (00). Longitudinaal onderzoek in het basisonderwijs: Leerlingvragenlijst tweede leerjaar (schooljaar 00-00) [A longitudinal study in elementary education: Student questionnaire second grade (school year 00-00)]. Leuven: Steunpunt Loopbanen doorheen Onderwijs naar Arbeidsmarkt

11 Maes, F., Van Damme, J., & Verschueren, K. (007). Longitudinaal onderzoek in het basisonderwijs: Leerlingvragenlijst derde leerjaar (schooljaar 00-00) [A longitudinal study in elementary education: Student questionnaire third grade (school year 00-00)]. Leuven: Steunpunt Studie- en Schoolloopbanen. Maes, F., Van Damme, J., & Verschueren, K. (008a). Longitudinaal onderzoek in het basisonderwijs: Leerlingvragenlijst vierde leerjaar (schooljaar ) [A longitudinal study in elementary education: Student questionnaire fourth grade (school year )]. Leuven: Steunpunt Studie- en Schoolloopbanen. Maes, F., Van Damme, J., & Verschueren, K. (008b). Longitudinaal onderzoek in het basisonderwijs: Leerlingvragenlijst vijfde leerjaar (schooljaar ) [A longitudinal study in elementary education: Student questionnaire fifth grade (school year )]. Leuven: Steunpunt Studie- en Schoolloopbanen. Verhaeghe, J.P., Maes, F., Gombeir, D., & Peeters, E. (00). Longitudinaal onderzoek in het basisonderwijs: Steekproeftrekking [A longitudinal study in primary education: Sample procedure]. Leuven: Steunpunt Loopbanen doorheen Onderwijs naar Arbeidsmarkt. - -