Er is in de laatste veertig jaar een heropleving van filosofische

Transcriptie

1 Argumenteren voor het bestaan van God Debat Jeroen de Ridder Het bestaan van God is een serieuze optie voor een weldenkend mens. Voor deze stelling vindt Jeroen de Ridder minder medestanders dan hij dacht. Naast steun krijgt hij van medegelovigen ook kritiek na publicatie van En dus bestaat God. In een tweedelig essay reageert hij op deze kritiek en verklaart hij zich nader. Er is in de laatste veertig jaar een heropleving van filosofische interesse in godsargumenten binnen de Angelsaksische analytische filosofie. Met behulp van geavanceerd filosofisch denkgereedschap, zoals bijvoorbeeld de modale logica of bayesiaanse kansrekening, zijn oude bezwaren tegen deze argumenten weerlegd en zijn er nieuwe verbeterde versies van sommige argumenten ontwikkeld, die niet vatbaar zijn voor bestaande bezwaren. Weinig of niets daarvan was tot nu toe doorgedrongen in Nederland. Daarom publiceerde ik er samen met Emanuel Rutten een boekje over, En dus bestaat God. Wij vonden het belangrijk om daaraan aandacht te geven vanuit historisch oogpunt. Het ontwikkelen van argumenten voor Gods bestaan is een essentieel onderdeel van de christelijke traditie. Christelijke theologen en filosofen en later natuurfilosofen en -wetenschappers hebben dit altijd gedaan, zowel de vroege kerkvaders, als de ontwikkelaars van de moderne wetenschappen. In de middeleeuwen behoorde het zelfs tot de hoofdstroom van de christelijke filosofie. Deze traditie willen we voortzetten. Daarnaast willen we met ons boek gelovigen helpen. Het bestaan van God kan op redelijke, argumentatieve wijze aannemelijk worden gemaakt door uit te gaan van min of meer oncontroversiële aannamen om vandaar via redelijke en transparante stappen te redeneren naar de conclusie dat er een persoonlijke eerste oorzaak bestaat. Geloof is dus niet slechts een sprong in het diepe, een blind vertrouwen, een onof buitenredelijke aangelegenheid. Dat lijkt me winst in een intellectueel klimaat waarin veel mensen waarde hechten aan een wetenschappelijke of evidence-based benadering van vragen en problemen. Ten slotte kunnen argumenten voor het bestaan van God ook nuttig zijn in apologetische discussies of gesprekken met agnosten die interesse hebben in geloof. We willen laten zien dat het bestaan van God een serieuze optie is voor een weldenkend mens. Reacties Ik was dan ook oprecht verbaasd over sommige negatieve reacties op ons boekje. Natuurlijk snap ik dat overtuigde atheisten er niets in zien en er daarom negatief op reageren. Ik snap verder ook dat niet iedereen zin en tijd heeft om kennis te nemen van godsargumenten, laat staan om er zelf actief over na te denken. Mensen hebben nu eenmaal verschillende karakters en verschillende interesses. Professionele filosofie is soms een taaie onderneming die niet voor iedereen is weggelegd. We kunnen onze tijd maar één keer besteden en er zijn tal van andere belangrijke en interessante zaken om je mee bezig te houden. Allemaal waar, maar dit levert geen redenen op om tegen godsargumenten te zijn. Persoonlijk heb ik maar weinig interesse in en tijd voor zaken als ornithologie en waterballet, maar ik ben er daarom niet tegen. Medegelovigen Verbazingwekkender vond ik de reacties van sommige medegelovigen of collega s uit theologische faculteiten. Met abstract filosofisch geredeneer over God help je niemand, zo vonden zij. Bovendien zeggen filosofische argumenten voor Gods bestaan niets over de God die we in de christelijke Bijbel tegenkomen. Die laat zich niet vangen in kleinmenselijke concepten en argumenten. Debatten over de rationele houdbaarheid van theïsme en atheïsme zijn op z n best zinloos. Erger nog: ze leiden alleen maar af van waar het in het christelijk geloof werkelijk om draait. Gelovigen kunnen zich er dus maar beter niet mee bezig houden. Voordat ik op deze bezwaren inga, wil ik iets zeggen over de stijl of methode van argumenteren. Het is lastig om een brede en veelzijdige beweging zoals de analytische filosofie kort te karakteriseren, maar ik wil hier toch proberen om enkele kenmerken te noemen die typerend zijn voor de analytische wijze van filosofiebeoefening en die derhalve ook terugkomen in Debat

2 het debat over het bestaan van God. 1 Eerst iets over de ambities van analytische filosofie. a. Analytische filosofie wil objectief correcte analyses van concepten geven en objectief ware verklarende theorieën ontwikkelen op de gebieden waar de natuurwetenschappen geen vat op hebben, bijvoorbeeld metafysica en (meta)ethiek. Het effect hiervan is dat analytische filosofen meer dan sommige andere geesteswetenschappers het als hun core business zien om expliciete waarheidsclaims te maken over de onderwerpen waar ze over schrijven. Ze geven niet zomaar een mogelijke interpretatie of interessant perspectief, maar claimen dat hun analyse of positie de juiste is. Hoewel dit misschien overambitieus lijkt wie wil nu serieus volhouden dat hij de waarheid gevonden heeft als er al eeuwenlang zoveel onenigheid over is? valt dat mee als je je realiseert dat analytische filosofen vaak heel kleine en bescheiden waarheidsclaims maken. Ze zeggen niet zomaar dat ze nu hebben bewezen dat mensen wel (of geen) vrije wil hebben, maar beweren dingen als: Het bezwaar van filosoof X tegen het argument voor vrije wil van filosoof Y is niet overtuigend. Of: Dit argument laat zien dat theorie T van filosoof Z niet goed kan verklaren waarom fenomeen F zich voordoet. Zelfs wanneer ze wel grotere waarheidsclaims maken, zijn die gebaseerd op een bouwwerk van zorgvuldig afgewogen kleinere waarheidsclaims. Persoonlijk heb ik maar weinig interesse in ornithologie, maar ik ben er daarom niet tegen b. Analytische filosofie wil de reikwijdte en grenzen van onze kennis over de wereld in kaart brengen. Hoewel dit op allerlei manieren gebeurt, valt het op dat er veel werk is gemaakt van het weerleggen van radicaal sceptische argumenten: argumenten die concluderen dat we zo goed als geen kennis hebben. Niet omdat er zoveel echte sceptici zijn onder analytische filosofen, maar omdat de denkbeeldige scepticus een belangrijke methodologische uitdaging vormt. Hij bedreigt immers specifieke alledaagse kennisclaims op bepaalde gebieden (lokaal scepticisme) of kennisclaims in het algemeen (radicaal scepticisme). Door de scepticus van repliek te dienen, laat je zien dat en hoe we kennis kunnen hebben. Veel analytische filosofen zijn hierbij optimistisch: ze gaan er vanuit dat we wel degelijk kennis hebben en dat de uitdaging dus is om te laten zien wat er mis is met sceptische argumenten. Stijl van filosoferen Waarschijnlijk is de analytische stijl van filosofiebeoefening nog meer kenmerkend dan de inhoudelijke ambities. Analytische filosofen proberen veelal de volgende stelregels in acht te nemen. a. Druk filosofische ideeën uit in beweerzinnen die je bij voorkeur kunt formaliseren en met behulp van logica manipuleren. Analytische filosofen proberen filosofische ideeën op formule te brengen. Eén effect hiervan is dat analytische filosofen de historische en sociale contexten van ideeën niet als allesbepalend zien voor de inhoud ervan. Je kunt een idee (soms met de nodige moeite) losweken uit zijn context en het dan op zich beschouwen. b. Prioriteer altijd precisie, helderheid en logische coherentie. Deze regel is misschien wel het meest kenmerkend voor analytische filosofie. Analytische filosofen proberen wat ze zeggen altijd heel precies te zeggen. Eén effect hiervan is dat ze zich vaak druk maken om hele kleine claims. Ze kijken of één bepaald argument voor of tegen een premisse van een ander argument steekhoudend is. Dat doen ze niet omdat ze het grote plaatje onbelangrijk vinden, maar omdat ze van mening zijn dat je het grote plaatje alleen op orde kunt krijgen door de details eerst helder te krijgen. Ze proberen hun argumenten ook zo helder mogelijk op te schrijven. Dat betekent overigens lang niet altijd dat hun werk erg toegankelijk is. Juist omdat precisie en helderheid hoog in het vaandel staan, is het nodig om onderscheidingen en technische termen te gebruiken en dat komt de leesbaarheid niet altijd ten goede. Je moet je vaak het nodige jargon eigen maken om te begrijpen wat een analytisch filosofisch betoog wil zeggen. Het streven naar helderheid vertaalt zich ook in het zo transparant mogelijk maken van argumentatiestructuren. Hoewel filosofen dat niet altijd expliciet doen, is het ideaal op de achtergrond vaak een quasi-formeel argument dat bestaat uit een aantal premissen en een conclusie. Logische coherentie hangt hiermee samen: ideeën precies en helder verwoorden kan alleen door logisch consistent te zijn (want formeel-logisch gezien kun je uit een tegenspraak alles concluderen) en door de structuur van je argument zo transparant mogelijk te maken en daarbij uiteraard drogredenen te vermijden. (Formele) logica is normatief; je kunt alleen goed redeneren als je logisch correct redeneert. c. Vermijd metaforen, beeldspraak en ander niet-letterlijk taalgebruik waarvan de betekenis veel meer omvat dan alleen de letterlijke inhoud. Hier is de gedachte dat als je iets kunt zeggen, je het ook letterlijk moet kunnen zeggen. Misschien niet zo fraai, compact of sprekend als met beeldspraak of metaforen, maar dat is, mede gezien a en b, ook niet de bedoeling. Analytische filosofen streven behalve naar precisie en helderheid ook naar begrijpelijkheid en dat brengt met zich mee dat je misverstanden zoveel mogelijk voorkomt en expliciet maakt wat je bedoelt. Het gebruik van metaforen en beeldspraak verdraagt zich niet met dit streven. d. Definieer concepten waar mogelijk in termen van primitieve concepten die we goed begrijpen. Deze regel heeft ook te maken met het streven naar begrijpelijkheid. Je mag best nieuwe termen introduceren en gebruiken, maar die moet je dan verankeren in andere termen die we beter begrijpen. Iedereen moet uitgaan van bepaalde primitieve of basale termen, maar een analytische filosoof wil ervoor zorgen dat die primitieve termen dan tenminste goed begrepen zijn. Debat

3 e. Gebruik conceptuele analyse als een bron van data of bewijsmateriaal. Veel analytische filosofen gaan ervan uit dat grondig nadenken over concepten vanuit de spreekwoordelijke leunstoel echt iets oplevert. Door na te denken wat een concept betekent, in welke gevallen je het wel en niet kunt toepassen, wat de kern en grenzen ervan zijn en hoe het verschilt van andere aanverwante concepten, kom je iets te weten over hoe de wereld in elkaar zit. Een precieze analyse en de resulterende definitie van een concept maken dat je de wereld nauwkeurig en adequaat kunt beschrijven. Het cruciale punt is dat er geen principieel bezwaar is tegen de mogelijkheid van objectieve kennis over God Misplaatste bezwaren Zometeen zal ik ingaan op bezwaren tegen de bovengenoemde ambities en in een volgend artikel op bezwaren tegen de analytische stijl, maar eerst wil ik nog een paar misverstanden uit de weg ruimen. Er zijn namelijk ook bezwaren die ik regelmatig hoor, maar die bij nader inzien eigenlijk geen bezwaren tegen de analytische godsdienstfilosofie zijn, maar tegen iets anders dat er toevalligerwijs mee in verband is gebracht. Sommige theologen en gelovigen vinden het klassieke of orthodoxe godsbeeld dat in de oecumenische geloofsbelijdenissen uit de vroege kerk tot uitdrukking komt niet (meer) aanvaardbaar. Volgens hen kunnen deze belijdenissen niet meer maatgevend zijn voor de inhoud van het geloof van vandaag. Hier kunnen allerlei redenen voor zijn. Misschien vinden ze dat die belijdenissen het christelijk geloof veel te veel verpakt hebben in Grieks-filosofische concepten; misschien dat de belijdenissen te ver van het concrete en veelkleurige Bijbelse spreken over God afstaan en daarmee de Bijbel als werkelijke bron van geloofskennis geen recht doen. Mijn respons: veel filosofen die zich bezighouden met analytische godsdienstfilosofie voelen zich verwant met de brede orthodoxe tradities in de christelijke kerk, en daarom denken en schrijven ze voornamelijk over orthodoxe opvattingen over God. Maar uit het voorgaande zou duidelijk moeten zijn dat er geen noodzakelijk verband is tussen godsdienstfilosofie en orthodoxe geloofsopvattingen. De analytische manier van werken leent zich net zo goed voor het articuleren en verdedigen van niet-klassieke of niet-orthodoxe ideeën over God. Ik wil zelfs nog wel een stapje verder gaan: het zou enorm helpen als aanhangers van niet-orthodoxe opvattingen hun ideeën op een analytische manier uiteen zouden zetten en verdedigen, want dan zou je veel beter in kunnen zien wat die opvattingen precies inhouden en hoe ze verschillen van de orthodoxe en hoe goed de argumenten voor en tegen de orthodoxe opvattingen zijn. 2 Exclusieve rede Een tweede verwarring die optreedt is dat een analytische benadering zou veronderstellen dat we door enkel en alleen onze rede te gebruiken wetenschappelijke of zekere kennis (episteme) over God zouden kunnen verwerven. Dat is een schromelijke overschatting van de rede en negeert de allesbepalende rol van Gods bijzondere openbaring in de heilige Schrift en, nog belangrijker, in Jezus Christus. Mijn respons: dit zijn allemaal verkeerde associaties. Je hoeft geen zekerheid of wetenschappelijkheid te claimen voor filosofische argumenten voor Gods bestaan of voor analyses van zijn eigenschappen. Geen enkele analytische filosoof die ik ken, doet dat ook. Dat geldt algemeen in de filosofie: de cartesiaanse ambitie om onbetwijfelbare kennis te vergaren via filosofische argumentatie is reeds lang verworpen als te hoog gegrepen. Filosofen geven plausibiliteitsargumenten: ze laten zien dat bepaalde conclusies aannemelijk zijn voor wie bepaalde premissen aanvaardt. Vandaar ook dat we liever spreken over godsargumenten dan over godsbewijzen. De rol van de rede is bovendien niet exclusief. Analytische filosofen beroepen zich evenzeer op andere kenbronnen: de Bijbel, de christelijke traditie, ervaring, gezond verstand. De christelijke God Een derde bezwaar luidt dat het argumenteren over de plausibiliteit van het bestaan van God en filosoferen over zijn aard en eigenschappen misplaatst is voor een christen. Zelfs als het al zou lukken om het bestaan van een eerste oorzaak, een almachtige, alwetende en algoede God of een ander consistent gedefinieerd opperwezen aannemelijk te maken, dan nog ben je mijlenver verwijderd van de christelijke God; de concrete God van Abraham, Isaäk en Jacob; de vader van Jezus Christus. Het beter begrijpen beter nog: leren kennen! van die God is vele malen belangrijker dan abstracte filosofische argumentaties over een vermeend opperwezen en zijn eigenschappen. Mijn respons: zoals ik dit punt begrijp, zou de analytische benadering de verkeerde klemtonen leggen en zo voorbijgaan aan de kern van de (christelijke) zaak. Deels lijkt me dit een kwestie van smaak en interesse. Maar aldus opgevat kan het geen echt bezwaar zijn. Je kunt immers ook niet tegen chocolade-ijs het bezwaar inbrengen dat het niet naar vanille smaakt. Een iets andere uitleg van het bezwaar is dat godsdienstfilosofie je hooguit een abstract opperwezen oplevert en je niet bij de concrete christelijke God brengt. Daar zit op zich een kern van waarheid in (hoewel er ook wel degelijk filosofische argumenten gegeven zijn voor bijvoorbeeld de geloofwaardigheid van de opstanding van Christus), maar lijkt toch eveneens gebaseerd op een misvatting. Analytici zullen direct toegeven dat er nog een hele stap zit tussen het bestaan van een eerste oorzaak en het bestaan van de concrete christelijke God, en dat argumenten voor het bestaan van een eerste oorzaak niet direct ook het bestaan Debat

4 van de christelijke God ondersteunen. Maar dat een filosofisch argument niet alles in één keer doet, is geen goed bezwaar ertegen. Ik neem mijn laptop ook niet kwalijk dat ik er de ramen niet mee kan zemen. Voor zover dit punt wel bedoeld is als een echt bezwaar, zou het kunnen zijn dat de analytische benadering simpelweg niet relevant is; zonde van de intellectuele investering. Dat zou ik willen bestrijden. Ook als we aannemen dat het belangrijker is om je te verdiepen in de concrete Bijbelse God en de verhalen over hem die ons zijn overgeleverd, zie ik wel degelijk relevantie voor de God van de filosofen. Spreken over de concrete christelijke God veronderstelt namelijk dat een God mogelijk is, dat zijn bestaan niet op de een of andere manier ontkracht is door de moderne wetenschap, dat God zowel almachtig als volmaakt goed kan zijn, dat God alwetend kan zijn en dat er toch menselijke vrijheid en verantwoordelijkheid is, enz. Omdat deze zaken allesbehalve vanzelfsprekend zijn in ons intellectuele klimaat, denk ik dat het wel degelijk relevant is om hier (ook) goed over na te denken en te laten zien dat er intellectueel gesproken geen onoverkomelijke barrières hoeven te zijn voor geloof in God in het algemeen. Bezwaren tegen analytische ambities Laten we kijken naar bezwaren die meer ter zake zijn, 3 allereerst tegen de ambitie van het streven naar objectieve waarheid. Wie denkt dat er niet zoiets is als objectieve waarheid, zal zeggen dat de analytische ambitie om die waarheid te ontdekken gedoemd is te mislukken. Hiermee raken we direct aan een grote filosofische discussie, die we hier maar beter niet in haar geheel kunnen gaan proberen te recapituleren. Laat ik er wel over zeggen dat een radicale ontkenning van het idee van objectieve waarheid een uitermate lastige filosofische stellingname is. Een bekend maar mijns inziens onoverkomelijk probleem voor deze stellingname, is dat ze met zichzelf in de knoop raakt. Wie zegt dat er geen objectieve waarheid is, maakt namelijk zelf een waarheidsclaim. En de strekking van die waarheidsclaim moet wel zijn dat het objectief waar is dat er geen objectieve waarheid is. Het valt moeilijk in te zien wat de strekking anders zou kunnen zijn. Maar dat is een tegenspraak: het kan niet tegelijk waar zijn dat er geen objectieve waarheid is en dat het objectief waar is dat dat zo is. Een variant van dit bezwaar met meer plausibiliteit is dat de objectieve waarheid, hoewel ze dan mag bestaan, voor ons mensen ontoegankelijk blijft. Toegang tot die waarheid vereist een God s eye point of view en dat blijft voor cognitief beperkte wezens als wij altijd onbereikbaar. Je kunt dit bezwaar heel algemeen maken en claimen dat de objectieve waarheid over wat voor onderwerp dan ook onbereikbaar is, maar aangezien we het hier hebben over godsdienstfilosofie, kunnen we het bezwaar beter beperken tot de waarheid over God. Je kunt het bezwaar dan vervolgens weer op verschillende manieren onderbouwen. Wie een kantiaans onderscheid maakt tussen een noumenale wereld zoals die op zichzelf is en een fenomenale wereld zoals ze zich aan ons voordoet, zal zeggen dat God zoals hij zelf is onkenbaar is. Maar ook zonder Kants hele kentheorie te aanvaarden kun je motiveren dat juist God geen gewoon object van menselijk kennen kan zijn. Hij is immers transcendent, woont in een ontoegankelijk licht, onze gewone menselijke manieren van kennisverwerving hebben op hem geen vat en hij is te groot voor menselijke concepten. Een enigszins vergelijkbaar bezwaar komt voort uit de traditie van de Wijsbegeerte der Wetsidee. Daarin geldt dat de wetten voor de diverse modale aspecten een absolute grens vormen tussen schepper en schepsel. Al het geschapene is onderworpen aan deze wetten, maar de schepper zelf niet. Dat geldt evenzeer voor denkwetten, zoals de wetten van de logica en de psychologie. God is daaraan niet onderworpen en dus kan ons theoretische denken, dat wel aan deze wetten onderworpen is, nooit vat krijgen op God. Theoretisch argumenteren voor Gods bestaan (of ertegen) of Gods eigenschappen proberen te analyseren, is dus ook een vruchteloze onderneming. 4 Is dit een goed bezwaar? Ten diepste niet, maar er zit wel een nuttige les in. Om met dat laatste te beginnen: het is ongetwijfeld waar dat mensen niet in staat zijn om de volledige objectieve waarheid over God te kennen. Dat is een gedachte die je op diverse plekken in de Bijbel tegenkomt en ze is ook met regelmaat verwoord in de christelijke traditie. Gods wegen zijn hoger dan onze wegen en Gods gedachten zijn niet de onze. Het lijkt me heel gezond om dit inzicht steeds voor ogen te houden in het nadenken over God. Is het bezwaar van de Wijsbegeerte der Wetsidee een goed bezwaar? Ten diepste niet Maar uit het feit dat we niet de volledige objectieve waarheid over God kunnen kennen, volgt geenszins dat we geen enkele objectief ware claim over God zouden kunnen doen. Althans, dat volgt niet zonder aanvullende kentheoretische aannames. Een kantiaanse kentheorie is hier een goed voorbeeld van. 5 Kant ging ervan uit dat het onbewerkte materiaal of de input voor onze kennis bestaat uit verschijnselen of mentale representaties. Niet de dingen zelf, maar hoe de dingen zich aan ons voordoen in ons mentale leven. Dit onbewerkte materiaal wordt vervolgens geïnterpreteerd met concepten, zodat onze ervaring altijd ervaring-onder-concepten is. We zien niet zomaar kale verschijnselen, we zien iets als een kastanjeboom, een verre achterneef, enz. Deze interpretatie is overigens geen bewust proces, maar een automatisch gebeuren. Concepten (die Kant in twaalf basistypen indeelde) vormen tegelijk de absolute grens voor onze kennis. Buiten de concepten om is kennis onmogelijk. Het resultaat van dit kentheoretische plaatje is dat we nooit kennis kunnen verkrijgen van de dingen zelf, maar alleen van de verschijnselen, van de wereld zoals ze zich aan ons voordoet. In dit schema is kennis over God onmogelijk: God is immers transcendent, buiten ruimte en tijd, en kan dus geen object van ervaring zijn. Dat betekent Debat

5 automatisch dat onze concepten ook geen vat krijgen op God. Concepten dienen immers om de verschijnselen in onze ervaring te interpreteren. Omdat er geen God-verschijnselen zijn, hebben onze concepten geen materiaal om te interpreteren en dus zijn onze concepten onbruikbaar om te denken over God. Ons denken kan dus nooit op de juiste manier dat wil zeggen op een manier die tot kennis kan leiden over God gaan. Zo is het kennen van objectieve waarheden over God onmogelijk gemaakt. 6 Tot zover de door Kant geïnspireerde aannames. Zijn deze of soortgelijke aannames echt onvermijdelijk, zodat we moeten zeggen dat kennis van objectieve waarheden over God uitgesloten is? Ik denk van niet. De besproken kentheoretische aannames hebben zeker enige plausibiliteit, maar ze hebben minstens even grote problemen. Niet in het minst het probleem dat je gemakkelijk in radicaal scepticisme terechtkomt, zoals de historische lijn van John Locke naar David Hume laat zien. Dit is niet de gelegenheid om daarop in te gaan. Laat ik in plaats daarvan kort schetsen wat voor kentheoretische gedachten je tegenover deze kantiaanse kunt zetten. De grote figuur op de achtergrond hier is de Schotse common sense-filosoof Thomas Reid. In plaats van te denken dat de input voor onze kennis slechts bestaat uit mentale representaties, kun je ook denken dat onze ervaring direct betrekking heeft op de objecten zelf. Als we een kastanjeboom ervaren, ervaren we ook echt die kastanjeboom en niet slechts een representatie van een kastanjeboom. Om vervolgens kennis te verwerven over de werkelijkheid hebben we inderdaad concepten nodig, want kennisclaims zijn altijd conceptueel geïnterpreteerd, maar de rol van concepten is nu anders. De aanname is namelijk dat de werkelijkheid zelf structuur heeft. De rol van onze concepten is om aan te sluiten bij die structuur. Dat is heel anders dan in het kantiaanse plaatje: daarin is ervaring op zich nog ongestructureerd en brengen concepten er pas structuur in aan. Dat is in dit alternatieve plaatje niet nodig. De werkelijkheid zelf heeft al structuur en onze concepten moeten daarbij zien aan te sluiten. Een kastanjeboom is wat hij is. Onze concepten van boom, tak, bruin, groen, enz. vatten iets van wat een kastanjeboom is. Dat gaat niet altijd goed. Concepten zijn niet onfeilbaar en passen niet vanzelf naadloos op de werkelijkheid. Ze staan open voor correctie en moeten soms zelfs helemaal vervangen worden. Dat kan op allerlei manieren gebeuren. Alledaagse ervaring of systematische experimenten kunnen duidelijk maken dat onze manier om de werkelijkheid te beschrijven niet goed klopt. Conceptuele analyse van en kritische reflectie op onze concepten kan duidelijk maken dat ze niet helemaal helder waren of dat er interne spanningen in zitten. Dat zijn manieren om onze kennis te verbeteren. Met dit alternatieve kentheoretische plaatje zijn er geen principiële bezwaren meer om kennis over God te verkrijgen. Godskennis ligt niet meer voorbij een ondoordringbare grens. Natuurlijk is het nog wel nodig dat God of zijn handelingen op de een of andere manier ervaren kan worden door mensen, maar die mogelijkheid is bijna automatisch gegeven met de centrale christelijke gedachte dat God de schepper is en zich bovendien openbaart aan mensen. God staat aan het begin van de hele werkelijkheid. Het christendom gaat er bovendien vanuit dat God zich aan mensen heeft geopenbaard, dat de Bijbel zijn openbaring bevat en dat hij zichzelf het diepst heeft laten kennen in zijn zoon Jezus Christus. Zodoende is het dus in principe mogelijk voor mensen om objectieve waarheden over God te kennen. Hiermee is nog niet gezegd welke waarheden dat zullen zijn, dat het kennen van zulke waarheden makkelijk is, dat we veel van zulke waarheden kunnen kennen, of dat er geen onenigheid zal zijn over wat we precies over God weten. Het cruciale punt is dat er geen principieel bezwaar is tegen de mogelijkheid van objectieve kennis over God. Funderingsdenken Laten we kijken naar mogelijke bezwaren tegen de tweede ambitie van de analytische filosofie: het in kaart brengen van de reikwijdte en grenzen van kennis over de wereld en, in ons geval, specifiek kennis over God. Veel niet-analytische filosofen hebben geconcludeerd dat deze ambitie onhoudbaar is gebleken. Kennis moest immers sinds Descartes geheel en al opgebouwd kunnen worden vanaf een fundament van onbetwijfelbare, zekere basisovertuigingen. Dit is het klassieke funderingsdenken. De geschiedenis heeft echter laten zien dat dit project een ijdele hoop was en dat funderingsdenken onhoudbaar is. Er bestaan geen onbetwijfelbare fundamenten van kennis. Alle kennis is onlosmakelijk verbonden aan en begrensd door de historische en culturele omstandigheden van de kenner. Ik neem mijn laptop niet kwalijk dat ik er de ramen niet mee kan zemen De stap naar een bezwaar tegen de bovengenoemde ambitie van de analytische filosofie is nu snel gemaakt. Als er geen universele criteria voor rationaliteit en kennis zijn, is het in kaart brengen van de reikwijdte van de grenzen van kennis een project dat wel moet mislukken. Zo in het algemeen valt daar namelijk weinig of niets over te zeggen. Veel analytische filosofie gaat hier totaal aan voorbij en gaat vrolijk voort in de funderingsdenkende modus. Analytische godsdienstfilosofie doet daaraan mee, alleen haalt ze er extra kennisbronnen bij. Veel werk in de godsdienstfilosofie kun je namelijk zien als een grote poging om antwoord te vinden op de volgende vraag: stel dat we de rede en de Bijbel (en ons gezond verstand, de christelijke traditie, de ervaring en/of de moderne wetenschap) als kenbronnen hebben, wat kunnen we dan weten over God en zijn eigenschappen? Je herkent in deze vraag direct de typische structuur van het funderingsdenken. Dit soort projecten, zo gaat het bezwaar, zijn zinloos. Verschillende gemeenschappen en tradities hebben verschillende criteria voor wat telt als rationeel. Gegeven het faillissement van funderingsdenken kan dat niet anders en dat is (dus?) ook volstrekt legitiem. De taak voor de filosofie, ook godsdienstfi Debat

6 losofie, is dan ook zeker niet om te blijven doen alsof er maar één set van criteria is voor rationaliteit en kennis. Filosofen kunnen beter proberen om verschillende gemeenschappen en tradities met elkaar in gesprek te brengen om zo meer zicht te krijgen op de verschillende criteria die ze hanteren, en daardoor beter wederzijds begrip tot stand te brengen. Conversatie, dialoog en wederzijds respect zijn de doelen. Ook dit bezwaar acht ik niet overtuigend. Het korte verhaal over het tragische lot van funderingsdenken in de moderne tijd bevat diverse dubieuze stappen, die maken dat de uiteindelijke conclusie van het verhaal de vruchteloosheid van projecten in de traditie van funderingsdenken niet zo dwingend is als ze gebracht wordt. Ik wil er één cruciale stap uitlichten. Uit het feit dat het niet is gelukt om universele criteria voor rationaliteit en kennis te verdedigen op een manier die iedereen overtuigt, wordt geconcludeerd dat zulke criteria er niet zijn en dat projecten die doen alsof ze wel bestaan, zinloos zijn. De historische observatie dat het niet gelukt is om overeenstemming te bereiken over wat de correcte criteria voor kennis zijn, is correct. Descartes criterium dat alleen die opvattingen als fundament voor kennis kunnen gelden die onbetwijfelbaar (helder en onderscheiden) zijn, bleek veel te streng en leidde bijna rechtstreeks naar radicaal scepticisme. Ook andere voorgestelde criteria van zowel rationalistische als empiristische snit bleken controversieel. Geen enkel voorstel kon zo verdedigd worden dat het tegenstanders overtuigde. De vraag is nu wat hieruit volgt. De tegenstanders van funderingsdenken concluderen uit het mislukken van de pogingen om universele criteria voor kennis te verdedigen dat zulke criteria niet bestaan. Maar dat is slechts één mogelijke gevolgtrekking en bovendien geen logisch dwingende. Je kunt ook denken dat de reden dat we geen universele criteria voor kennis kunnen verdedigen niets te maken heeft met het al dan niet bestaan van die criteria, maar meer met onze menselijke conditie. We kunnen immers niet buiten onze kennis stappen en dan vanuit een extern gezichtspunt bepalen of ons criterium voor kennis in orde is. Of misschien heeft het met een interne spanning in de aard van het project zelf te maken. Je kunt betogen dat het formuleren en verdedigen van criteria voor kennis onvermijdelijk een circulair project is: wie wil laten zien dat zijn of haar criteria voor wat kennis is de juiste zijn, zal daarbij onvermijdelijk al moeten uitgaan van diezelfde criteria. Zodoende is een niet-circulaire verdediging (die critici zou kunnen overtuigen) ervan onmogelijk. De Amerikaanse filosoof Roderick Chisholm noemde dit het probleem van het criterium. 7 Veel analytische filosofen kunnen hier prima mee leven. Ze aanvaarden dat er geen niet-circulaire verdediging valt te geven van bijvoorbeeld de betrouwbaarheid van zintuiglijke waarneming, maar gaan er vervolgens vanuit dat zintuiglijke waarneming wel degelijk een betrouwbare bron van kennis is en vragen zich dan af hoever ze daarmee kunnen komen. Analytisch ingestelde godsdienstfilosofen volgen dezelfde benadering. Willam Alston betoogt zo bijvoorbeeld dat het rationeel kan zijn voor gelovigen om te vertrouwen op de doxastische praktijk van mystieke ervaring of perceptie van God, hoewel de betrouwbaarheid van deze praktijk niet op een niet-circulaire manier valt aan te tonen. 8 Op een andere manier heeft Alvin Plantinga betoogd dat de sensus divinitatis en het inwendig getuigenis van de heilige Geest voor christenen bronnen van rationele en gewaarborgde basale overtuigingen kunnen zijn. 9 Op de bezwaren tegen de analytische stijl zal ik in het volgende nummer van Sophie ingaan. Noten 1 Ik ontleen deze kenmerken aan Michael Rea, Introduction, in: Oliver Crisp & Michael Rea (red.), Analytic Theology,Oxford, 2009, pp Er is wel wat werk dat niet-klassieke concepties van God op een analytische manier probeert te articuleren en verdedigen. Zie bijv. het werk van Yugin Nagasawa en Ken Perszyk. 3 Ook bij het formuleren van de bezwaren in deze en de volgende paragraaf heb ik dankbaar gebruik gemaakt van Rea, Introduction. 4 Gerrit Glas wees me er terecht op dat de reformatorische wijsbegeerte nadrukkelijk wel spreekt over geloofskennis in de alledaagse, niet-theoretisch geanalyseerde ervaring. Daar zit een belangrijk verschil met Kants filosofie. 5 Ik moet erbij zeggen dat Kants gedachten over dit onderwerp genuanceerder zijn dan wat ik in deze sterk vereenvoudigde schets suggereer. Zie hierover Nicholas Wolterstorff, Is it possible and desirable for theologians to recover from Kant? Theology Today 14.1 (1998): 1 18 en Andrew Chignell, As Kant has shown Analytic theology and the critical philosophy, in: Oliver Crisp & Michael Rea (red.), Analytic Theology, Oxford, 2009, pp Arjan de Visser herinnerde me eraan dat het totaalplaatje ingewikkelder is, want volgens Kant was God wel nodig als postulaat voor de praktische rede. Via een andere route geeft hij zodoende toch een praktisch of moreel argument voor het bestaan van God. 7 Roderick Chisholm, The Theory of Knowledge, 3rd ed. Englewood Cliff, William P. Alston, Perceiving God, Ithaca, NY Alvin Plantinga, Warranted Christian Belief, New York Zie ook zijn onlangs verschenen Kennis en geloof, Kampen, 2016 Debat