In opdracht van. CWI Noord-Nederland Provincie Drenthe Provincie Fryslân Provincie Groningen SNN

Transcriptie

1 Noordelijke Arbeidsmarkt Verkenning Achtergrond rapport In opdracht van CWI Noord-Nederland Provincie Drenthe Provincie Fryslân Provincie Groningen SNN CAB Drs. J.D. Gardenier MBA L.T. Schudde M. Nanninga Msc in samenwerking met de Rijksuniversiteit Groningen Dr. L. Broersma Prof. J. van Dijk 12 december 2008 CAB Martinikerkhof JH Groningen Achtergrondrapport Noordelijke Arbeidsmarkt Verkenning

2 Inhoudsopgave 1. VOORWOORD ECONOMISCHE EN DEMOGRAFISCHE ONTWIKKELING ECONOMIE BEVOLKING DE VRAAGZIJDE VAN DE ARBEIDSMARKT BEDRIJVIGHEID WERKGELEGENHEID DE AANBODSZIJDE VAN DE ARBEIDSMARKT BEROEPSBEVOLKING SOCIALE ZEKERHEID NIET WERKENDE WERKZOEKENDEN ONDERWIJS VRAAG- AANBODANALYSE VRAAG NAAR ARBEID PER PROVINCIE, AANBOD VAN ARBEID PER PROVINCIE, CONFRONTATIE VAN VRAAG EN AANBOD IN NOORD-NEDERLAND, DYNAMIEK BINNEN HET ARBEIDSAANBOD UITSTROOMQUOTE INSTROOMQUOTE DYNAMIEK BINNEN DE WW EN DE WWB BIJLAGEN BIJLAGE 1. BEVOLKING, BEROEPSBEVOLKING EN WERKLOOSHEID PER GEMEENTE BIJLAGE 2. BEVOLKING SOCIALE ZEKERHEIDSUITKERINGEN PER GEMEENTE Achtergrondrapport Noordelijke Arbeidsmarkt Verkenning

3 1. Voorwoord Voor u ligt het achtergrondrapport van de Noordelijke Arbeidsmarkt Verkenning Dit rapport gaat in groter detail in op de stand van zaken en ontwikkelingen in de Noordelijke arbeidsmarkt en economie. De NAV wordt samengesteld in opdracht van het Centrum voor Werk en Inkomen (CWI), het Samenwerkingsverband Noord-Nederland (SNN) en de drie noordelijke provincies. Wij willen de NAV-begeleidingscommissie, bestaande uit Mariska Joustra (provincie Groningen), Jolanda van Leeuwen (Provincie Fryslân), Roel Haverkate (provincie Drenthe) en Roelof van der Velde (CWI) bedanken voor hun waardevolle commentaar en adviezen. Namens het CAB en de Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen van de Rijksuniversiteit Groningen, Jan Dirk Gardenier Directeur CAB Achtergrondrapport Noordelijke Arbeidsmarkt Verkenning

4 2. Economische en demografische ontwikkeling 2.1. Economie De economische groei 1 is in 2007 vrij sterk. In Noord-Nederland groeit de economie met 3,1% en in Nederland met 3,5%. De laatste jaren is de groei in het Noorden minder sterk dan in Nederland. Gemiddeld groeide de economie over de afgelopen 10 jaar met 2,5% in Nederland en met 2,1% in het Noorden. Van 1997 tot 2000 hadden we te maken met een hoogconjunctuur. In 2002 en 2003 liep de conjunctuur sterk terug, om in 2004 (Nederland) en 2005 (Noord- Nederland) te herstellen. In de onderstaande figuur staat de economische groei weergegeven ten opzichte van de ontwikkeling van de werkgelegenheid. De werkgelegenheid staat één jaar vertraagd weergegeven. Hieruit blijkt dat een stijging of daling van de werkgelegenheid in het algemeen één jaar op de economische ontwikkelingen volgt. Groei economie en werkgelegenheid in % mutatie per jaar, exclusief delfstoffenwinning Noorden Nederland Werkgelegenheidsgroei Noorden, één jaar vertraagd Bron CBS, bewerking CAB (werkgelegenheid op basis van banen van 15 uur of meer) Zoals aangegeven blijft de ontwikkeling van het Bruto Regionaal Product over een langere periode iets achter bij de landelijke ontwikkeling. Waar de economie in de periode landelijk groeide met 2,2%, groeide deze in het Noorden met 1,7%. In tijden van recessie op landelijke en Noordelijke schaal zijn de verschillen in economische groei tussen de provincies vrij sterk. In tijden van economische groei worden de verschillen kleiner. Van 2002 tot 2004 vlakte bijvoorbeeld de groei in Groningen af. In Fryslân was op datzelfde moment sprake van een licht herstel. Vanaf 2005 zien we het herstel optreden met in alle provincies een vrij sterke groei. In 2005 was deze zelfs sterker dan de landelijke groei. 1 Economische groei wordt berekend aan de hand van de toegevoegde waarde van het bedrijfsleven in een regio. In het Noorden is de sector delfstoffenwinning relatief sterk vertegenwoordigd. De inkomsten uit deze sector fluctueren sterk, omdat zij afhankelijk zijn van de gas- en olieprijzen. Deze schommelingen hebben echter geen invloed op de werkgelegenheid in de regio. Om een eerlijke vergelijking met Nederland te kunnen maken is deze sector buiten beschouwing gelaten. Achtergrondrapport Noordelijke Arbeidsmarkt Verkenning

5 Tabel 1: Economische groei naar provincie, exclusief delfstoffenwinning Groningen Fryslân Drenthe Noord- Nederland Nederland ,8-0,7 0,6 0,6 0, ,3-0,2-0,7-0,1 0, ,0 0,8 0,9 0,5 2, ,4 3,4 2,5 2,8 2, ,9 2,1 2,4 2,5 3, ,9 3,4 3,0 3,1 3, ,7 1,9 1,6 1,7 2,2 Bron: CBS, berekening CAB Het aantal vestigingen in Noord-Nederland laat de laatste jaren, evenals de economische groei, een stijging zien. Vooral in de provincie Drenthe is tussen 2006 en 2007 een sterke stijging te zien. In totaal waren er in 2007 in Noord-Nederland vestigingen, waarvan in Groningen, in Fryslân en in Drenthe. Ontwikkeling vestigingen index 2003 = Groningen Fryslân Drenthe Bron: LISA De ontwikkeling van de werkgelegenheid wordt weergegeven op basis van de verschillende werkgelegenheidsregisters. Deze cijfers geven een beeld van de werkgelegenheid op 1 april van het betreffende jaar. Zoals eerder aangegeven vertaalt de ontwikkeling van de economische groei zich een jaar later in de ontwikkeling van de werkgelegenheid. De groei van de werkgelegenheid begint in Noord-Nederland in 2006, waarbij de provincie Groningen nog achterblijft. Een sterke groei zien we vooral in De groei van de werkgelegenheid was in de periode in het Noorden sterker dan landelijk. Dit is opvallend omdat de groei van de economie over deze periode minder sterk was dan in Nederland. Een verklaring hiervoor ligt in de structuur van de werkgelegenheid van het Noorden. Hier zijn vrij veel MKB-bedrijven gevestigd, die over het algemeen minder gevoelig zijn voor conjunctuurschommelingen. Tabel 2: Ontwikkeling totale werkgelegenheid, incl. uitzendkrachten Groningen Fryslân Drenthe Noord- Nederland Nederland ,8 1,7 0,3 1,3 1, ,9 1,3 0,7 0,4-0, ,0 0,5 0,3-0,4-0, ,2 0,4 0,1-0,6-0, ,0 1,0 1,0 0,7 0, ,2 2,7 3,5 2,8 2, ,3 1,5 1,2 0,8 0,6 Bron: PWR Het Noordelijk faseverschil drukt het aantal banen uit dat het Noorden extra nodig heeft om op het landelijke participatiecijfer uit te komen. In 2007 bedraagt dit faseverschil banen. Dat is minder dan het jaar daarvoor. Achtergrondrapport Noordelijke Arbeidsmarkt Verkenning

6 Noordelijk faseverschil x 1000 banen Bron: CBS, bewerking CAB Scenario s in het licht van mogelijke gevolgen van de kredietcrisis Tot en met de zomer van 2008 gingen alle prognoses uit van een economische groei van rond de 1,75% voor Nederland in Vergeleken met de 3,5% voor 2007 hield dit al een afkoeling van de economie in. De ingrijpende ontwikkelingen rond de kredietcrisis hebben het beeld behoorlijk doen kantelen. De meest recente voorspelling van het Centraal Planbureau gaan voor 2009 uit van een krimp van de economie van 0,75% 2. In deze paragraaf geven we twee scenario`s die uitgaan van de neerwaartse bijstellingen die overal plaatsvinden als gevolg van de kredietcrisis. Elk van die scenario s gaat uit van een aanname van de nationale economische groei. Hieruit wordt de noordelijke groei die daar het gevolg van is voorspeld. Als tweede stap wordt hiermee voorspeld wat de gevolgen zijn voor de werkgelegenheidsgroei in vergelijking tot de basisprojectie van het CWI. De interpretatie van deze scenario`s dient met enige voorzichtigheid gepaard te gaan. Scenario 1: Groeivertraging: landelijke economische groei in 2009 is 0%;voor 2008 verandert er niets aan de voorspelde groei in de basisprojectie. Dit scenario voorspelt een economische groei voor het Noorden in 2009 van 0,1%. Dat is een daling met een vol procentpunt ten opzichte van de basisprojectie. Dit is nog iets hoger dan de nulgroei die we landelijk veronderstellen, omdat de landelijke ontwikkelingen in het Noorden iets vertraagd doorwerken. De werkgelegenheid in het Noorden groeit in dit scenario met 0,3%. Scenario 2: Recessie: landelijke economische groei in 2009 is -1%; voor 2008 verandert er niets aan de voorspelde groei in de basisprojectie. Dit scenario voorspelt een economische groei in het Noorden voor 2009 van -0,8%. Dit is opnieuw iets minder laag dan landelijk vanwege het feit dat landelijke ontwikkelingen iets vertraagd doorwerken in het Noorden. De werkgelegenheid krimpt in dit scenario in 2009 landelijk met 0,2%. Voor het Noorden is de krimp 0,1%. Tabel 3: Scenario s in het licht van mogelijke gevolgen van de kredietcrisis Basisprojectie Scenario 1 Scenario 2 Noorden Nederland Noorden Nederland Noorden Nederland Economische groei (%) ,9 2,2 1,9 2,2 2,1 2, ,1 1,2 0,1 0-0,8-1 Werkgelegenheidsgroei (%) ,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1, ,3 1,3 0,3 0,3-0,1-0,2 Bron: berekening RuG 2 CPB Memorandum 209: Decemberraming 2008 Achtergrondrapport Noordelijke Arbeidsmarkt Verkenning

7 Realistische bijstelling van voorspellingen voor economische groei en werkgelegenheidsgroei geven geen wijziging in de gegevens voor 2008, maar wel voor die van Op basis van landelijke nulgroei zal ook in het Noorden de economische groei terugvallen tot 0,1%. De werkgelegenheid zal als gevolg daarvan in 2009 slechts met 0,3% groeien. Een landelijk krimpende economie in 2009 zal ook noordelijke krimp tot gevolg hebben. De werkgelegenheid zal als gevolg daarvan stagneren of licht krimpen. Er zal sprake zijn van ontslagen en bedrijfssluitingen op grote schaal, maar veel van de werknemers die daarbij 'vrij' komen vinden ander werk, in andere bedrijven. De krapte in sommige sectoren speelt hierbij een rol. Voor een bijstelling op zo'n korte termijn zijn de gevolgen fors (i.p.v banen (ongeacht duur) in 2009 worden dat er waarschijnlijk tussen en - 800). Het gaat vooral om de ongekende snelheid en intensiteit waarmee de neergang zich voltrekt. Het is niet zo dat de markt voor niet-financiële bedrijven instort, maar wel dat hun financieringsmogelijkheden sterk worden bemoeilijkt. En dat feit bemoeilijkt hun bedrijfsvoering. Daarnaast zijn er ook bedrijven die rechtstreeks met consumenten werken (m.n. de bouw) die gevolgen ondervinden van kredietkrapte en dalend vertrouwen. Tegenover de conjunctuurgevoelige sectoren die in het Noorden sterk vertegenwoordigd zijn (bouw, industrie), staan ook conjunctuurgevoelige sectoren (groothandel, financiële en zakelijke diensten) die minder sterk vertegenwoordigd zijn. Bovendien is het Noorden sterk in bijv. de gezondheidszorg die niet conjunctuurgevoelig is en waar met de voortschrijdende vergrijzing nog groei kan worden verwacht. Achtergrondrapport Noordelijke Arbeidsmarkt Verkenning

8 2.2. Bevolking Onderstaande paragraaf geeft de ontwikkeling van de bevolking weer evenals een verklaring voor de ontwikkeling in termen van natuurlijke bevolkingsgroei, binnenlandse en buitenlandse migratie. Van de vergrijzing en ontgroening van de bevolking wordt een beeld geschetst aan de hand van de groene en de grijze druk. Vergrijzing en ontgroening van de bevolking hebben hun weerslag op de potentiële beroepsbevolking en zijn zodoende belangrijk voor de arbeidsmarkt, in termen van aanbod; jongeren die op de arbeidsmarkt komen en vervangingsvraag ten gevolge van ouderen die de arbeidsmarkt verlaten en een vacature achterlaten. Op 1 januari 2008 telt Noord-Nederland ruim 1,7 miljoen inwoners. Hiervan zijn 643 duizend woonachtig in Fryslân, 573 duizend in Groningen en 488 duizend in Drenthe. Ten opzichte van 2007 is de bevolking van het Noorden in 2008 met 0,2% gegroeid. De groei manifesteert zich in Fryslân en vooral in Drenthe. De groei in Drenthe wordt voornamelijk veroorzaakt door een toename van Nederlanders die zich vanuit een andere provincie in Drenthe vestigen. Tabel 4: Bevolkingsontwikkeling Bevolking op 1 januari (afgerond op 1000-tallen) Groningen Fryslân Drenthe Noord- Nederland Nederland Natuurlijke aanwas (afgerond op 10-tallen) Groningen Fryslân Drenthe Noord- Nederland Nederland Binnenlands migratiesaldo (afgerond op 10-tallen) Groningen Fryslân Drenthe Noord- Nederland Nederland Buitenlands migratiesaldo (afgerond op 10-tallen) Groningen Fryslân Drenthe Noord- Nederland Nederland Bron: CBS De bevolkingsgroei in Noord-Nederland was de afgelopen vijftig jaar minder sterk dan in Nederland. Noord-Nederland heeft een periode van sterkere groei gekend van 1971 tot Ook in 2000 en 2001 groeide de bevolking van het Noorden sterker dan in Nederland. Dit werd deels veroorzaakt door een sterke toename van de asielzoekstercentra in het Noorden. Opvallend is de sterke daling van de groei van 2001 tot In 2005 was er zelfs sprake van een lichte afname van de bevolking. Nederland kende over deze periode ook een afname van de groei, zij het een minder sterke. Wel zet het herstel in het Noorden eerder in dan in Nederland. Ook van 1973 tot 1989 was er sprake van een jaarlijkse afname van de groei in het Noorden, terwijl Ne- Achtergrondrapport Noordelijke Arbeidsmarkt Verkenning

9 derland perioden van toename en afname kende. In 2007 ligt het groeicijfer van Nederland een promillepunt hoger dan dat van Noord-Nederland. De verwachting is dat er een stagnatie plaats zal vinden en dat de bevolkingsgroei tot 2025 redelijk constant zal blijven. De groei zal voor Nederland iets hoger liggen dan voor Noord-Nederland Bevolkingsgroei Promille-mutaties Noord-Nederland Nederland Bron: CBS, bewerking CAB (prognose) 2007 voorlopig cijfer, prognose vanaf 2008 Een kleinere natuurlijke bevolkingsgroei (het aantal levendgeborenen minus het aantal overledenen) en een afname van het buitenlands migratiesaldo veroorzaken de afnemende groei van de bevolking van Nederland en Noord-Nederland van 2002 tot 2005/2006. De natuurlijke bevolkingsgroei is in Nederland opvallend groter dan in Noord-Nederland. Wel is deze de afgelopen jaren voor zowel Noord-Nederland als voor Nederland gedaald. In 2007 vindt er in het Noorden een stijging plaats. Deze is nog niet zichtbaar in Nederland. Het buitenlandse migratiesaldo lag voor Noord-Nederland in 2002 een stuk hoger dan voor Nederland. Dit betekent dat meer buitenlanders zich in de regio vestigden dan dat er Noorderlingen naar het buitenland vertrokken. De afgelopen vijf jaar is het beeld sterk gewijzigd. Van 2004 tot 2006 vertrokken in zowel Nederland als Noord-Nederland meer mensen naar het buitenland dan dat er zich in het land en de regio vestigden. In 2007 herstelt het beeld enigszins en is er in het Noorden weer sprake van een positief buitenlands migratiesaldo. Voor Nederland is het migratiecijfer nog steeds licht negatief. Achtergrondrapport Noordelijke Arbeidsmarkt Verkenning

10 6 Bevolkingsgroei promille-mutaties Noord-Nederland Nederland Bron: CBS 2007 voorlopig cijfer De bevolking van Groningen en Fryslân is van 2002 tot 2005 steeds minder sterk is gegroeid, terwijl de groei van de bevolking in Drenthe redelijk stabiel is gebleven. Drenthe kent vanaf 2004 een sterkere groei dan Groningen en Fryslân. De daling van de bevolking in 2005 in Groningen en Fryslân, vond niet plaats in Drenthe. De vestiging vanuit andere delen van Nederland veroorzaakt de sterke bevolkingsgroei van Drenthe. Van de Noord-Nederlandse provincies kent alleen Drenthe in 2007 een positief binnenlands migratiesaldo. Het is bekend dat er veel ouderen naar Drenthe trekken om te drenthenieren. De uitwisseling tussen Groningen en de kop van Drenthe verklaart ook een deel van de onderscheidende rol van Drenthe. Van 2002 tot en met 2007 vertrokken er meer mensen uit Fryslân naar de rest van Nederland dan dat er vanuit andere delen van Nederland naar Fryslân trokken. Ook voor Groningen is dit het geval (met uitzondering van 2003), maar de cijfers liggen hier lager. Er komen jaarlijks veel studenten naar de provincie Groningen. Dit heeft een positieve invloed op het binnenlandse migratiesaldo. Wat betreft het buitenlandse migratiesaldo is Fryslân in 2007 de enige provincie met een positief saldo. Fryslân kent in vergelijking met de andere twee Noordelijke provincies een grote natuurlijke bevolkingsgroei. Deze is in Groningen juist relatief laag. De natuurlijke bevolkingsgroei in Drenthe is vanaf 2002 sterk gedaald Bevolkingsgroei promille-mutaties Groningen Fryslân Drenthe Bron: CBS 2007 voorlopig cijfer De gemeenten Assen, Meppel en het Bildt hebben de afgelopen jaren de sterkste bevolkingsgroei doorgemaakt. De gemeenten aan de rand van de provincies Groningen en Fryslân en de Waddeneilanden kenden een daling van de bevolking. In meer stedelijke gemeenten is de bevolking vaak gestegen. Dit geldt niet voor de gemeente Delfzijl. Deze gemeente kampt al jaren met een sterke daling van de bevolking. Achtergrondrapport Noordelijke Arbeidsmarkt Verkenning

11 Kaart 1: Bevolkingsontwikkeling januari 2002 tot januari ,5 tot 7,5% daling 0 tot 3,5% daling 0 tot 4% groei 4 tot 9% groei buiten Noord-Nederland Bron: CBS Vergrijzing en ontgroening De belangrijkste demografische ontwikkelingen achter het beeld van stagnerende bevolkingsgroei, zijn de toenemende vergrijzing en ontgroening. De onderstaande grafiek geeft de bevolkingsopbouw naar leeftijd weer voor de groepen die nu en in de nabije toekomst relevant zijn voor de arbeidsmarkt in Noord Nederland. Deze grafiek laat zien, dat de bevolkingsgroep die de komende jaren met pensioen gaat een stuk groter is dan de groep jongeren die zijn toetrede tot de arbeidsmarkt zal maken. Zo is het verschil tussen de groep 10 tot 15 jarigen en de groep 50 tot 55 jarigen bijna Daar komt nog bij dat de vergrijzing zich in het Noorden eerder en sterker voordoet dan in de rest van Nederland. De vergrijzing en ontgroening hebben belangrijke gevolgen voor de arbeidsmarkt en economie in het Noorden. Door de vergrijzing krimpt de potentiële beroepbevolking. Om de werkzame beroepsbevolking op peil te houden zal de arbeidsparticipatie moeten stijgen. Op korte termijn krijgt het Noorden waarschijnlijk te maken met een oplopende werkloosheid. Op de langere termijn blijft de arbeidsmarkt gespannen. In het hoofdstuk over de aanbodzijde van de arbeidsmarkt zullen we hier nader op in gaan. Een tweede gevolg van de vergrijzing en ontgroening is dat de samenstelling van de bevolking het voorzieningenniveau (scholen, verzorgingstehuizen, etc) in de regio beïnvloedt. Scholen krijgen te maken met teruglopende leerlingaantallen, terwijl de vraag naar zorg stijgt. Dit zal direct en indirect invloed hebben op de arbeidsmarkt. Achtergrondrapport Noordelijke Arbeidsmarkt Verkenning

12 Bevolkingsopbouw jarigen Noord-Nederland, tot 65 jaar 55 tot 60 jaar 50 tot 55 jaar 45 tot 50 jaar 40 tot 45 jaar 35 tot 40 jaar 30 tot 35 jaar 25 tot 30 jaar 20 tot 25 jaar 15 tot 20 jaar 10 tot 15 jaar Bron: CBS Groene en grijze druk Groene en grijze druk De groene druk is het aantal personen jonger dan 20 jaar uitgedrukt als percentage van de bevolking van jaar. Laatstgenoemde groep valt voor een groot deel samen met de (potentiële) beroepsbevolking. De grijze druk is het aantal 65-plussers als percentage van de bevolking van jaar. Het is interessant te zien hoe deze groepen zich tot elkaar verhouden, omdat de actieven onder de beroepsbevolking (de werkzame beroepsbevolking) de jongere leeftijdsgroep grotendeels moeten onderhouden en de lasten van de vergrijzing op moeten vangen. Tevens biedt het zicht op de vervangingsvraag doordat ouderen die met pensioen gaan en de mate waarin dit opgevangen wordt door de nieuwe aanwas van jongeren. In 2008 is de groene druk in Noord-Nederland en Nederland gelijk, namelijk 39%. De trend over de lange termijn laat zien dat de groene druk vanaf 1988 is gedaald. Naar verwachting zal deze daling tot 2025 door zetten. Er is dus sprake van ontgroening. In Groningen ligt de groene druk een stuk lager dan in de andere twee noordelijke provincies. Groningen zal als enige provincie een lichte stijging van de groene druk kennen tot De grijze druk ligt in Noord-Nederland hoger dan in Nederland. Ook in 2025 zal dit naar verwachting het geval zijn. De grijze druk zal voor zowel Noord-Nederland als voor Nederland sterk stijgen. De stijging van de grijze druk wordt veroorzaakt door zowel een toename van het aantal ouderen als een afname van het aantal jarigen. Dit betekent dat een relatief kleine groep (potentiële) actieven een relatief grote groep ouderen moet onderhouden. De hogere grijze druk van Noord-Nederland wordt vooral veroorzaakt door het grote aantal 65- plussers in de provincie Drenthe. In Groningen ligt de grijze druk lager. Volgens de prognose zal de grijze druk in 2025 in Groningen lager zijn dan in de rest van Nederland. Dit geldt ook voor de groene druk. Groningen kent dus een relatief grote middengroep (20-64 jaar). Met name de groep jarigen is in Groningen groot. Rond 2020 zal het aandeel 65-plussers in Noord-Nederland voor het eerst groter zijn dan het aandeel inwoners onder de 20 jaar. Dit is eerder dan in Nederland als geheel waar de verhouding in 2025 gelijk zal zijn. Het aandeel jongeren zal de komende jaren dus afnemen en het Achtergrondrapport Noordelijke Arbeidsmarkt Verkenning

13 aandeel ouderen stijgen. Hierdoor komt de beroepsbevolking onder druk te staan. Om de beroepsbevolking op peil te houden moet de participatie stijgen en/of de binnenlandse migratieinstroom toenemen. Groene en grijze druk in Noord- Nederland % 43% 38% 33% 28% 23% 18% groene druk grijze druk Bron: CBS De Friese gemeenten kennen over het algemeen een hoge groene druk. We zagen eerder al dat Fryslân een grote natuurlijke aanwas kent. Ook in gemeenten rond de stad Groningen is de groene druk hoog. De gemeente Groningen heeft zowel veel jongere als oudere inwoners. Het omgekeerde geldt voor Haren, waar juist sprake is van een hoge groene en grijze druk. Kaart 2: Groene druk 1 januari 2008 (voorlopige cijfers) 26 tot 31% 31 tot 35% 35 tot 39% 39 tot 43% 43 tot 49% buiten Noord-Nederland Bron: CBS, bewerking CAB Achtergrondrapport Noordelijke Arbeidsmarkt Verkenning

14 Vooral in de Drentse gemeenten is de grijze druk hoog. Rond de stad Groningen is de grijze druk laag. Dit geldt ook voor een aantal gemeenten in Fryslân, waaronder Leeuwarden en gemeenten ten zuidwesten van Leeuwarden. In de gemeenten rond de steden wonen over het algemeen veel forensen in de leeftijd van 20 tot 64 jaar oud. Kaart 3: Grijze druk 1 januari 2008 (voorlopige cijfers) meer dan 5% daling 2,5 tot 5% daling 0 tot 2,5% daling 0 tot 2,5% groei 2,5 tot 5% groei meer dan 5% groei buiten Noord-Nederland Bron: CBS, bewerking CAB 14

15 3. De vraagzijde van de arbeidsmarkt 3.1. Bedrijvigheid Het aantal starters als percentage van het totaal aantal vestigingen 3 is voor zowel Nederland als de Noordelijke provincies de afgelopen jaren toegenomen, hoewel Drenthe een lichte daling kende in 2006 en Er zijn in het Noorden relatief meer starters dan in Nederland. Dit is opvallend. Vooral Groningen kent veel starters. Dat gold tot voor kort ook voor Drenthe, maar deze provincie is inmiddels voorbijgestreefd door Fryslân. Deze provincie heeft de afgelopen jaren een sterke groeispurt doorgemaakt. Starters in % van totaal aantal vestigingen 10% 8% 6% 4% 2% 0% Groningen Fryslân Drenthe Noord- Nederland Nederland Bron: Kamer van Koophandel, handelsregister Niet alleen kent Noord-Nederland relatief veel starters, maar ook veel bedrijfsopheffingen. Er is in het Noorden dus meer dynamiek. Ook in de provincie Groningen, waar relatief veel starters zijn, ligt het aantal opheffingen hoog. Het is opvallend dat de bedrijvendynamiek in Groningen vrij groot is, terwijl het aantal vestigingen relatief klein is. In de provincie Fryslân zijn juist weinig opheffingen. Dit aantal is hier van 2006 op 2007 gedaald, terwijl het aantal starters gestegen is. 3 Het LISA is een databestand waarin gegevens over alle vestigingen in Nederland waar betaald werk wordt verricht zijn opgenomen. Dit is een standaardbron voor werkgelegenheidscijfers. In het huidige hoofdstuk worden cijfers van de Kamer van Koophandel (KvK) gebruikt, omdat deze cijfers meer inzicht geven in het aantal starters omdat deze door de Kamer worden geregistreerd. Het databestand van LISA verschilt in zoverre van het handelsregister van de KvK, dat het ook gegevens bevat over de sectoren overheid, onderwijs, gezondheidszorg en over de vrije beroepen. Een ander verschil is dat het LISA-databestand alleen gegevens van vestigingen bevat waar betaald werk wordt verricht. Bij de KvK staan ook verenigingen en stichtingen geregistreerd. Het aantal starters in de cijfers van de KvK voor Noord-Nederland is relatief hoog, omdat de sectoren overheid, onderwijs en gezondheidszorg niet zijn meegenomen. Deze sectoren zijn in Noord-Nederland relatief waar vertegenwoordigd. Waardoor het totaal aantal vestigingen dat de KvK geeft een onderschatting is. 15

16 Opheffingen in % van totaal aantal vestigingen 8% 6% 4% 2% 0% Groningen Fryslân Drenthe Noord- Nederland Nederland Bron: Kamer van Koophandel, handelsregister In onderstaande figuur is duidelijk te zien dat het Noorden meer dynamiek kent; er zijn zowel meer starters als meer opheffingen. Het verschil in het percentage starters is echter veel groter dan het verschil in het percentage opheffingen. Het percentage starters is in Noord-Nederland en Nederland vanaf 2003 sterk gestegen, terwijl het percentage opheffingen licht is gedaald. 10% Starters en opheffingen in % van totaal aantal vestigingen 9% 8% 7% 6% 5% 4% Noord-Nederland % starters Noord-Nederland % opheffingen Nederland % starters Nederland % opheffingen Bron: Kamer van Koophandel, handelsregister 16

17 De groei van het aantal faillissementen volgt in Noord-Nederland een zelfde trend als in Nederland, met het verschil dat Noord-Nederland sterkere uitschieters kent, zowel naar boven als naar beneden. In 2003 heeft er in beide gebieden een sterke groei van het aantal faillissementen plaatsgevonden. Vooral in het Noorden is er een grote piek. De economische groei was in dit jaar in het Noorden dan ook negatief. In Nederland was er sprake van minieme groei van de economie. In 2006 is het aantal faillissementen voor beide gebieden gedaald. De economie kende in dat jaar een redelijk sterke groei. 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% -10% -20% Ontwikkeling faillissementen in % mutatie per jaar Noord-Nederland Nederland Bron: CBS 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% -10% -20% -30% Ontwikkeling faillissementen in % mutatie per jaar Groningen Fryslân Drenthe Bron: CBS 17

18 3.2. Werkgelegenheid De totale werkgelegenheid in Noord-Nederland is van 2006 op 2007 met 2,8% gegroeid. Dat komt neer op nieuwe banen. Daarmee bereikte de werkgelegenheidsgroei in Noord- Nederland het hoogste niveau sinds In Nederland als geheel groeide de werkgelegenheid van 2006 op 2007 met 2,2%. De groei van de werkgelegenheid was het sterkst in de provincie Drenthe. Daar ontstonden 7000 nieuwe banen op een totaal van In Fryslân groeide de werkgelegenheid met 2,7%; goed voor extra banen. In de provincie Groningen lag de groei met 2,2% op het landelijk gemiddelde. Tabel 5: Totale werkgelegenheid incl. uitzendbanen, afgerond naar 1000-tal Gemiddelde groei Groningen % groei 1,8-0,9-1,0-1,2 0,0 2,2 0,2 Fryslân % groei 1,7 1,3-0,5-0,4 1,0 2,7 1,2 Drenthe % groei 0,3 0,7 0,3 0,1 1,0 3,5 1,0 Noord Nederland % groei 1,3 0,4-0,4-0,6 0,7 2,8 0,7 Nederland % groei 1,0-0,2-0,4-0,3 0,8 2,2 0,5 Bron: PWR en LISA De ontwikkeling van de werkgelegenheid over een langere termijn laat zien dat Noord- Nederland tot 2000 achterbleef bij het landelijk gemiddelde. In 2001 ligt een omslagpunt. Het laatste jaar ligt de groei van de werkgelegenheid zelfs boven het Nederlandse tempo. Dit laat zien dat het Noordelijk faseverschil dat in het vorige hoofdstuk beschreven is verder afneemt. 5 Ontwikkeling werkgelegenheid % mutatie totale werkgelegenheid, incl. uitzend- en kleine banen Noord-Nederland Nederland Bron: PWR en LISA 18

19 Noord-Nederland presteert dus goed qua werkgelegenheidsontwikkeling. Toch zien we tussen de drie provincies wel verschillen. De piek die de Noordelijke werkgelegenheid in 2001 laat zien, wordt voornamelijk veroorzaakt door een sterke groei in Fryslân. Daarnaast is de positieve ontwikkeling in de jaren daarna in zijn geheel op het conto van Fryslân en Drenthe te schrijven. De ontwikkeling in de provincie Groningen laat zelfs een aantal jaar een krimp zien. Werkgelegenheidsgroei per provincie indexcijfer, totale werkgelegenheid, incl. uitzendbanen Groningen Fryslân Drenthe Bron: PWR en LISA De Noordelijke arbeidsmarkt verschilt in een aantal opzichten van het landelijke beeld. Uit de onderstaande figuur komt naar voren dat het Noorden in vergelijking met Nederland vooral een sterkere werkgelegenheid heeft in de sectoren landbouw, industrie en zorg. De handel, zakelijke dienstverlening en de sector vervoer, opslag en communicatie zijn minder sterk vertegenwoordigd in het Noorden. Werkgelegenheidsstructuur Noorden en Nederland, 2007 % van totale werkgelegenheid, incl. uitzendbanen Landbouw Industrie Bouw Handel en reparatie Horeca Vervoer, opslag, communicatie Financiële instellingen Zakelijke diensten Openbaar bestuur Onderwijs Zorg Overige diensten 0% 5% 10% 15% 20% Noorden Nederland Bron: PWR en LISA 19

20 Als we de drie Noordelijke provincies vergelijken qua werkgelegenheidstructuur dan zien we dat in alle drie de provincies de sectoren industrie, handel, zakelijke dienstverlening en zorg de grootste sectoren zijn. Opvallend is dat Zorg en de Zakelijke dienstverlening in de provincie Groningen veel sterker vertegenwoordigd zijn. Dit wordt veroorzaakt door de stad Groningen, waar ondermeer twee grote ziekenhuizen en enkele grote zakelijke dienstverleners gevestigd zijn. In Fryslân is de financiële dienstverlening sterker vertegenwoordigd. Dit wordt veroorzaakt door de aanwezigheid van enkele grote banken en verzekeraars in Leeuwarden. Verder zien we dat de landbouw in de provincie Groningen een minder groot aandeel heeft op de totale werkgelegenheid. Ook hier is de oorzaak de stad Groningen, die de helft van de werkgelegenheid van de provincie voor haar rekening neemt en vrijwel geen landbouw kent. Werkgelegenheidsstructuur per provincie, 2007 % van totale werkgelegenheid, incl. uitzendbanen Landbouw Industrie Bouw Handel en reparatie Horeca Vervoer, opslag, communicatie Financiële instellingen Zakelijke diensten Openbaar bestuur Onderwijs Zorg Overige diensten 0% 5% 10% 15% 20% Groningen Fryslân Drenthe Bron: PWR en LISA 20

21 De werkgelegenheidsstructuur in Noord-Nederland 4 is aan het veranderen. In de onderstaande figuur is de verhouding van de werkgelegenheid per sector ten opzichte van de landelijke structuur weergegeven. Deze figuur laat zien dat de structuur in het Noorden steeds meer naar het landelijke beeld groeit. Deze beweging is het sterkst in de periode voor 2002 en stabiliseert in de periode De industrie en de zorg, die in de noordelijke werkgelegenheidsstructuur een belangrijk aandeel in nemen, blijken in het Noorden sterker aanwezig dan landelijk. Het valt op dat het aandeel van de zorg verder aan het uitlopen is. Dit houdt in dat Noord- Nederland op het gebied van zorg een sterke positie aan het innemen is. Regionale component werkgelegenheidsstructuur % punten afwijking Noord-Nederland t.o.v Nederland Landbouw Industrie Bouw Handel en reparatie Horeca Vervoer, opslag en communicatie Financiële instellingen Zakelijke diensten Openbaar bestuur Onderwijs Zorg Overige diensten -4% -3% -2% -1% 0% 1% 2% 3% 4% Minder dan landelijk Bron: PWR en LISA Meer dan landelijk De ontwikkeling van de werkgelegenheid naar sector in de drie Noordelijke provincies laat een gevarieerd beeld zien. De landbouw, industrie, zakelijke dienstverlening en het openbaar bestuur hebben in alle drie de provincies te maken met een afnemende werkgelegenheid. De zorg en de overige dienstverlening (o.a. milieu, recreatie en cultuur) groeien juist overal. De overige sectoren laten verschillen per provincie zien. Zo is de bouwsector in de provincie Groningen sterk gekrompen, terwijl deze in de overige provincies is gegroeid. De krimp in Groningen wordt veroorzaakt het verdwijnen van een aantal grote bouwbedrijven. Ook de handel en reparatie en de horeca krimpen licht in Groningen, terwijl een lichte groei te zien is in de andere provincies. Opvallend is de sterke stijging van de horeca in Fryslân. Doordat deze sector relatief klein is zorgt een klein aantal banen voor een relatief groot verschil. Hetzelfde geldt voor de sector vervoer, opslag en communicatie. 4 De cijfers worden hier weergegeven inclusief de kleine banen. In de vorige NAV s werden deze niet meegenomen. In de grafiek zijn de jaren 1996 en 2002 ook herberekend voor kleine banen. 21

22 Opvallend is verder de krimp van de werkgelegenheid bij financiële instellingen in Groningen en Drenthe terwijl deze groeit in Fryslân. Een verklaring hiervoor is de sterke positie van Leeuwarden, waar veel grote financiële instellingen gevestigd zijn. Daarnaast zijn op het platteland veel kleinere filialen gesloten waardoor werkgelegenheid verloren is gegaan. Ontwikkeling werkgelegenheid naar sector Landbouw Industrie Bouw Handel en reparatie Horeca Vervoer, opslag en communicatie Financiële instellingen Zakelijke diensten Openbaar bestuur Onderwijs Zorg Overige diensten -20% -15% -10% -5% 0% 5% 10% 15% 20% Afname Bron: PWR en LISA Groningen Fryslân Drenthe toename 22

23 De meerderheid van het aantal banen in Noord-Nederland wordt ingevuld door mannen (56%). In de sectoren zorg en onderwijs werken traditioneel meer vrouwen dan mannen. Verder zien we dat vrouwen in de meerderheid zijn in de horeca en overige dienstverlening. De sectoren handel en reparatie en financiële instellingen laten een gemêleerd beeld zien. Werkgelegenheid naar geslacht, 2007 Landbouw Industrie Bouwnijverheid Handel en reparatie Horeca Vervoer, opslag en communicatie Financiële instellingen Zakelijke diensten Openbaar bestuur Onderwijs Zorg Overige diensten Totaal 0% 20% 40% 60% 80% 100% 120% Mannen Vrouwen Bron: PWR De toegenomen participatie van vrouwen op de arbeidsmarkt kan uit de werkgelegenheid worden afgelezen. Tussen 2002 en 2007 is het aandeel dat vrouwen hebben in de totale werkgelegenheid licht toegenomen. Deze toename is grotendeels te verklaren uit de groei van de werkgelegenheid in de zorg. Aandeel vrouwen in de gehele werkgelegenheid 45% 44% 43% 42% 41% 40% Groningen Fryslân Drenthe Bron: PWR 23

24 Veruit de meeste werkgelegenheid in het Noorden bestaat uit grote banen 5 (81%). In de horeca zijn de meeste kleine banen te vinden. Werkgelegenheid naar dienstverband, 2007 Landbouw Industrie Bouwnijverheid Handel en reparatie Horeca Vervoer, opslag en communicatie Financiële instellingen Zakelijke diensten Openbaar bestuur Onderwijs Zorg Overige diensten Totaal 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% Bron: PWR percentage kleine banen Het aandeel kleine banen op de totale werkgelegenheid in Noord-Nederland is de laatste jaren heel licht toegenomen. Opvallend is dat het aandeel kleine banen in Fryslân hoger ligt dan in Groningen en Drenthe. Dit wordt vooral veroorzaakt door het grotere aandeel dat de horeca in neemt in de Friese werkgelegenheid. Aandeel kleine banen in de gehele werkgelegenheid 22% 20% 18% 16% 14% 12% 10% Groningen Fryslân Drenthe Bron: PWR 5 Grote banen: meer dan 12 uur werkzaam per week, in Groningen meer dan 15 uur per week. 24

25 In het kader van het Kompasprogramma 6 wordt onderscheid gemaakt tussen economische kerngebieden (de kernzones) en het landelijk gebied. De kernzones kunnen door hun ruimtelijke concentratie optimaal profiteren van economische ontwikkelingen is de achterliggende gedachte. In de onderstaande tabel is de ontwikkeling van de werkgelegenheid weergegeven voor de verschillende kernzones. Tussen 2002 en 2007 blijkt het landelijk gebied een grotere groei van de werkgelegenheid te hebben gekend dan de kernzones. De negatieve ontwikkeling van de werkgelegenheid in het Eemsmondgebied drukt het groeicijfer van de kernzones. Ook blijven de kernzones Westergo en Groningen-Assen enigszins achter. In de A 7 zone is daarentegen een sterke positieve ontwikkeling zichtbaar. Het valt op dat de werkgelegenheidsontwikkeling in de kernzones sterk fluctueert. De werkgelegenheid wordt hier meer beïnvloed door economische ontwikkelingen dan het landelijk gebied. Daar is de werkgelegenheid meer traditioneel en zijn minder grote bedrijven gevestigd. Tabel 6: Werkgelegenheidsontwikkeling Kompas-zones en landelijk gebied, totale werkgelegenheid incl. uitzendkrachten Gemiddelde jaarlijkse groei A7 zone % groei 2,0 0,9-0,2 2,3 4,0 1,8 Westergo % groei 0,9 0,6-0,3-0,9 1,0 0,3 Groningen Assen % groei -1,2-1,0-1,5 0,3 3,7 0,1 Eemsmond % groei 0,7-1,2-1,1-2,0-4,7-1,7 Drentse Stedenband % groei -0,1-0,4 0,0 1,3 3,2 0,8 Totaal Kernzones % groei 0,0-0,3-0,7 0,6 2,9 0,5 Landelijk gebied % groei 1,2-0,8-0,4 0,9 2,4 0,7 Noord Nederland % groei 0,4-0,4-0,6 0,7 2,8 0,6 Bron: PWR 6 Het beleidsprogramma van het Samenwerkingsverband Noord-Nederland voor de ruimtelijk-economische ontwikkeling van Noord-Nederland 25

26 Zoals eerder aangegeven is de werkgelegenheid in Noord-Nederland van 2006 op 2007 met 2,8% gegroeid. Op gemeentelijk niveau kan dit vertaald worden naar een krimp van de werkgelegenheid in 12 gemeenten en een groei in 52 gemeenten. Opvallend is de concentratie van gemeenten met een afnemende werkgelegenheid in het oosten van Groningen. Kaart 4: Ontwikkeling werkgelegenheid meer dan 5% daling 2,5 tot 5% daling 0 tot 2,5% daling 0 tot 2,5% groei 2,5 tot 5% groei meer dan 5% groei buiten Noord-Nederland kernzones Bron: PWR Op langere termijn laat de ontwikkeling van de werkgelegenheid op gemeentelijk niveau een gedifferentieerder beeld zien. De werkgelegenheid is in Noord-Nederland als geheel tussen 2002 en 2007 met 0,6% gegroeid. Nader gespecificeerd blijken 24 gemeenten te maken te hebben met een gekrompen werkgelegenheid en 40 gemeenten met een groei. Ook hier is in Oost- Groningen een cluster van gemeenten te zien waar de werkgelegenheid sterker is gekrompen dan elders. Uitzonderlijk is de positie van Slochteren waar juist een sterke groei te zien is, dit kan verklaard worden door de verhuizing van enkel grote bedrijven naar Slochteren. Kaart 5: Ontwikkeling werkgelegenheid Bron: PWR meer dan 10% daling 5 tot 10% daling 0 tot 5% daling 0 tot 5% groei 5 tot 10% groei meer dan 10% groei buiten Noord-Nederland kernzones 26

27 4. De aanbodszijde van de arbeidsmarkt 4.1. Beroepsbevolking De groei van de beroepsbevolking in Noord-Nederland kende de afgelopen jaren een onregelmatig verloop. In 2005 kwam de groei tot stilstand. De groei van de beroepsbevolking van Nederland kende een lange periode van geleidelijke afname. De beroepsbevolking groeide de afgelopen twee jaar sterker in het Noorden dan in Nederland. Voor beide gebieden is de groei het afgelopen jaar licht gestagneerd. Er is een aantal factoren dat van invloed zijn op ontwikkelingen in de beroepsbevolking. Demografische ontwikkelingen kunnen effect hebben. Vergrijzing bijvoorbeeld zet ontwikkelingen in de beroepsbevolking onder druk. Ook Rijksbeleid kan van invloed zijn. Het afschaffen van het prepensioen en het meer inzetten op werk, leiden tot een stijging van de participatie en daarmee de beroepsbevolking. Daarnaast beweegt de beroepsbevolking mee met hoog en laag conjunctuur. 3% Groei van de beroepsbevolking Driejaars voortschrijdend gemiddelde 2% 1% 0% -1% Noord-Nederland Nederland Bron: CBS, bewerking CAB De bruto arbeidsparticipatie, het aandeel van de (werkzame en werkloze) beroepsbevolking in de potentiële beroepsbevolking, laat over de afgelopen tien jaar een stijgende trend zien. De bruto participatie ligt in Nederland iets hoger dan in het Noorden, maar het verschil is de afgelopen jaren kleiner geworden. De netto participatie is het aandeel van de werkzame beroepsbevolking in de potentiële beroepsbevolking. Deze is, na een aantal jaren van lichte daling, de laatste drie jaar gestegen. Van 2002 tot 2004 maakte de werkzame beroepsbevolking een kleiner gedeelte uit van de totale bevolking van 15 tot 65 jaar dan de jaren ervoor en erna. Een relatief groot gedeelte van de potentiële beroepsbevolking was in deze periode dus niet actief op de arbeidsmarkt. De economische groei was in deze jaren dan ook zeer laag. 27

28 Het verschil tussen de bruto en netto participatie is in het Noorden groter dan in Nederland, maar dit verschil loopt terug. Dit houdt in dat een steeds groter deel van de potentiële beroepsbevolking in Noord-Nederland geactiveerd wordt en betaald werk verricht. Ontwikkeling arbeidsparticipatie Driejaars voortschrijdend gemiddelde Noord-Nederland bruto Noord-Nederland netto Nederland bruto Nederland netto Bron: CBS, bewerking CAB De bruto arbeidsparticipatie van zowel mannen als vrouwen ligt in Noord-Nederland lager dan in Nederland. De participatie van mannen en vrouwen ligt in Drenthe opvallend hoog vergeleken met de andere twee noordelijke provincies. In Groningen ligt de participatie van mannen vrij laag. Voor Fryslân geldt dit juist voor de participatie van vrouwen. 80 Bruto participatiegraad naar geslacht 2006 Driejaars voortschrijdend gemiddelde Groningen Fryslân Drenthe Noord-Nederland Nederland Totaal Mannen Vrouwen Bron: CBS, bewerking CAB 28

29 De participatiegraad van mannen is de afgelopen jaren in Noord-Nederland redelijk stabiel gebleven, maar vertoont vanaf 2003 een licht dalende trend. De participatie van vrouwen is juist sterk gestegen. 80% 75% 70% 65% 60% 55% 50% 45% Ontwikkeling bruto arbeidsparticipatie Noorden Driejaars voortschrijdend gemiddelde 40% Totaal Mannen Vrouwen Bron: CBS, bewerking CAB Opgesplitst naar leeftijdsgroepen blijkt dat de participatie van de oudere (45+) en jongere (15-24) leeftijdsgroepen in Noord-Nederland lager ligt dan in Nederland. Opvallend is dat in Groningen de participatie van ouderen en jongeren relatief laag is. De lagere participatie van jongeren kan verklaard worden uit het feit dat er veel studenten in de provincie zijn die kleine baantjes (minder dan 12 uur) hebben 7, maar geen deel uit maken van de beroepsbevolking. 90 Bruto participatiegraad naar leeftijd 2006 driejaars voortschrijdend gemiddelde Groningen Fryslân Drenthe Noord-Nederland Nederland 15 tot 25 jaar 25 tot 35 jaar 35 tot 45 jaar 45 tot 55 jaar 55 tot 65 jaar Bron: CBS, bewerking CAB 7 Zie Oldrik Bulthuis en Emil Klok (2004) De effecten van Studenten op de Groningse Arbeidsmarkt, RAP Centraal/CAB, Groningen 29

30 4.2. Sociale zekerheid In Noord-Nederland worden op dit moment 143 duizend uitkering in het kader van sociale zekerheid verstrekt. Hoewel er nog een verschil aanwezig is nadert het Noorden qua sociale zekerheid steeds meer het landelijk gemiddelde. De groep uitkeringsontvangers vormt een belangrijke reserve voor de arbeidsmarkt. Uitkeringen in het kader van de sociale zekerheid: Wet Werk en Inkomen naar Arbeidsvermogen (WIA): De WAO is in 2006 vervangen door de WIA. De WAO had als doel om personen in loondienst te verzekeren van een loonvervangende uitkering bij langdurige arbeidsongeschiktheid (langer dan een jaar). Verandering is dat bij de WIA werken naar vermogen centraal staat en ook beloond wordt. Wet arbeidsongeschiktheidsvoorziening jonggehandicapten (Wajong): Wettelijke voorziening in de financiële gevolgen van langdurige arbeidsongeschiktheid van mensen die geen aanspraak kunnen maken op de WAO omdat er geen arbeidsverleden is opgebouwd. Dit zijn mensen die arbeidsongeschikt zijn op de dag dat zij 17 jaar worden of na hun 17e jaar arbeidsongeschikt worden én een opleiding/studie volgen. Wet arbeidsongeschiktheidsverzekering zelfstandigen (WAZ): Een verplichte verzekering voor zelfstandigen, beroepsbeoefenaren, directeurengrootaandeelhouders en meewerkende echtgenoten tegen de financiële gevolgen van langdurige arbeidsongeschiktheid. De WAZ is met ingang van 1 augustus 2004 geblokkeerd. Werkloosheidswet (WW): De wet heeft tot doel werknemers te verzekeren tegen de financiële gevolgen van werkloosheid. De wet voorziet in een uitkering die gerelateerd is aan het laatstverdiende inkomen uit dienstbetrekking. De duur van de uitkering is afhankelijk van het arbeidsverleden van de verzekerde. Het Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen (UWV) beoordeelt of men voor een WW-uitkering in aanmerking komt. Wet werk en bijstand (WWB): Wettelijke sociale voorziening die op 1 januari 2004 in werking is getreden ter vervanging van de Algemene bijstandswet (ABW), de Wet inschakeling werkzoekenden (WIW) en het Besluit In- en Doorstroombanen (ID-banen). Bron: CBS en Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Ontwikkeling sociale zekerheid als % van de beroepsbevolking 30% 25% 20% 15% Noord-Nederland Nederland Bron: CBS, bewerking CAB 30

31 In de provincie Groningen ontvangen relatief veel mensen een bijstandsuitkering. In Drenthe zijn relatief meer mensen die een WIA-uitkering ontvangen. In Fryslân zijn relatief weinig uitkeringsgerechtigden. Tabel 7: Aantal uitkeringen 4 e kwartaal 2007 WIA Wajong WAZ WW WWB Groningen Fryslân Drenthe Noord-Nederland Nederland Bron: CBS 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% Uitkeringen 4e kwartaal 2007 in % potentiele beroepsbevolking 0% WIA Wajong WAZ WW WWB Bron: CBS, bewerking CAB Groningen Fryslân Drenthe Noord-Nederland Nederland Het aantal uitkeringen is van 2006 op 2007 gedaald. Vooral het aantal mensen dat een WWuitkering ontvangt is sterk afgenomen. In Fryslân was deze daling sterker dan in de andere gebieden. Het aantal mensen dat een Wajong-uitkering ontvangt is, in tegenstelling tot alle andere uitkeringen, van 2006 op 2007 sterk gestegen. Dat is een opvallend gegeven. Deze trend geldt zowel voor Nederland als voor Noord-Nederland. Het UWV geeft aan dat de instroom in de Wajong vanuit de bijstand sinds 2005 sterk is toegenomen. Nu gemeenten zelf financieel verantwoordelijk zijn voor de bijstand proberen zij zoveel mogelijk cliënten uit de bijstand te krijgen. Hierbij kijken ze ook naar voorliggende voorzieningen als de Wajong. Ook de instroom vanuit het voortgezet speciaal onderwijs en het praktijkonderwijs is toegenomen. Deze vormen van onderwijs hebben een vlucht genomen, waarbij wordt opgemerkt dat gedragsproblemen steeds vaker en makkelijker een stempel krijgen. 31

32 Ontwikkeling uitkeringen (1e kwartaal) 10% 5% 0% -5% -10% -15% -20% -25% -30% Groningen Fryslân Drenthe Noord- Nederland WAO Wajong WAZ WW WWB Nederland Bron: CBS, bewerking CAB Wajong Nader ingezoomd op de ontwikkeling van de Wajong-uitkeringen, blijkt dat er vanaf 1999 een stijging heeft plaatsgevonden. Vanaf 2004 is deze stijging voor Nederland steeds sterker geworden. Van 2004 tot 2006 nam de groei in Noord-Nederland juist af, om vanaf 2006 explosief te stijgen. Momenteel is de groei in beide gebieden zeer sterk. 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% Groei Wajong uitkeringen 1e kwartaal % Noord-Nederland Nederland Bron: CBS, bewerking CAB, 2008 voorlopige cijfers 32