Noordelijke Arbeidsmarkt Verkenning

Transcriptie

1 Noordelijke Arbeidsmarkt Verkenning 2008

2 Noordelijke Arbeidsmarkt Verkenning 2008 Samenstelling: Dr. L. Broersma & Dr. D. Stelder, Faculteit Economie en Bedrijfskunde, RuG Prof. dr. J. van Dijk, Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen, RuG

3 Deze publicatie is een gezamenlijke uitgave van de Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen (FRW) en de Faculteit Economie en Bedrijfskunde (FEB) van de Rijksuniversiteit Groningen in opdracht van het Centrum voor Werk en Inkomen Noord-Nederland (CWI) Exemplaren van dit rapport zijn te bestellen bij: CWI Noord-Nederland Hereplein GA Groningen Website: Copyright 2008 Rijksuniversiteit Groningen Druk: Grafisch Bedrijf Letsch B.V. Groningen Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. All right reserved. No part of this publication may be reproduced in any form, by print or photoprint, microfilm or any other means, without permission by the publishers.

4 Inhoudsopgave Samenvatting 3 1 Algemeen economische ontwikkelingen Inleiding Recente macro-economische ontwikkelingen Bedrijvendynamiek De verwachtingen voor Werkgelegenheid Inleiding Recente werkgelegenheidsontwikkelingen De werkgelegenheid naar bedrijfstak De ruimtelijke spreiding van de werkgelegenheid 14 3 Bevolking, beroepsbevolking en participatie Inleiding Bevolking en bevolkingsontwikkeling Ontwikkelingen naar gemeente Arbeidsmigratie uit EU lidstaten Beroepsbevolking en arbeidsparticipatie 20 4 Werkloosheid Inleiding Werkloze beroepsbevolking en niet-werkende werkzoekenden NWW naar kenmerk NWW in ruimtelijk perspectief NWW naar krapte 31 Bijlage 1 Werkgelegenheid Groningen Bijlage 2 Werkgelegenheid Fryslân Bijlage 3 Werkgelegenheid Drenthe Bijlage 4 Werkgelegenheid Noorden Bijlage 5 Werkgelegenheid 2006 naar gemeente 38 Bijlage 6 Bevolking, beroepsbevolking en werkloosheid per gemeente 40 Bijlage 7 Sociale zekerheidsuitkeringen per gemeente 41 Bijlage 8 Kaart noordelijke gemeenten 42

5

6 Voorwoord Deze Noordelijke Arbeidsmarkt Verkenning 2008 (NAV) verschijnt in een beknoptere vorm dan voorgaande jaren en moet als een interim-publikatie worden beschouwd. Voor de periode zal de NAV in een nieuwe, meer uitgebreide vorm verschijnen. De NAV 2009 zal als eerste van deze nieuwe serie naar alle waarschijnlijkheid eind 2008 worden gepubliceerd. Zoals gebruikelijk worden in aansluiting op deze gedrukte publicatie via de website nadere informatie en gegevensbestanden ter beschikking gesteld. De huidige en eerdere NAV-publicaties zijn via deze website ook in PDF-formaat beschikbaar. De NAV 2008 is samengesteld in opdracht van het Centrum voor Werk en Inkomen Noord-Nederland. Onze dank gaat uit naar Roelof van der Velde (CWI) voor zijn waardevolle commentaar en adviezen. Namens de Faculteit Economie en Bedrijfskunde en de Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen van de RuG, Prof. Dr. J. Oosterhaven 1

7 2

8 Samenvatting De noordelijke arbeidsmarkt heeft zich de laatste paar jaar spectaculair verbeterd. Het aantal niet-werkende werkzoekenden was eind december 2007 terug gelopen tot Ten opzichte van eind 2004, toen de werkloosheid op haar hoogtepunt was, is dat een afname van ruim , ofwel een daling van maar liefst 34%. Daarmee volgen de noordelijke provincies de landelijke ontwikkeling op de voet want ook de werkloosheid voor Nederland als geheel daalde met 34%. In Groningen (-33%) en Drenthe (-32%) is de daling iets minder, maar in Fryslân is de werkloosheid sinds 2004 zelfs met 38% afgenomen. Een dergelijk lage werkloosheid is sinds het eind van de jaren 70 niet meer voorgekomen. Voor 2008 heeft het Centraal Plan Bureau zelfs de verwachting uitgesproken dat de landelijke werkloosheid onder het minimaal noodzakelijke niveau terecht kan komen, waarop de arbeidsmarkt nog goed kan functioneren. Zover is het in het Noorden nog niet want het werkloosheidspercentage ligt momenteel met 7,8% nog een flink stuk boven het landelijke cijfer van 6,1%. Groningen heeft met 8,8% nog altijd de hoogste werkloosheid. Fryslân (7,2%) en Drenthe (7,5%) liggen daar een vol procentpunt onder. De opleving van de economische groei en het sterke herstel van de werkgelegenheid na 2004 hebben de werkloosheid sterk doen afnemen. Daarbij volgt het Noorden de landelijke trend wel met enige vertraging. De economische groei liep landelijk van bijna nul in 2003 in 2004 alweer op tot 2%, terwijl de noordelijke groei toen nog maar een half procent bedroeg. In 2006 deed de noordelijke economie het al een stuk beter met een groei van 2,7% tegenover 3,2% landelijk. Voor 2007 zijn nog geen regionale groeicijfers bekend, maar de sterk teruglopende werkloosheid is een aanwijzing dat het Noorden momenteel gelijk op gaat met de landelijke trend. Na een aantal jaren van werkgelegenheidsverlies is de noordelijke werkgelegenheid in 2007 met ruim banen weer fors toegenomen. Dat is een groei van 2,7% die zelfs een stuk hoger ligt dan het landelijk gemiddelde van 2,1%. In Drenthe is het werkgelegenheidsherstel het sterkst met 3,4%, gevolgd door Fryslân met 2,6% en Groningen met 2,2%. Voor 2008 wordt opnieuw verwacht dat de werkgelegenheid in het Noorden iets sneller zal groeien dan landelijk omdat er momenteel veel werkgelegenheid bij komt in de zorgsectoren. In het Noorden is meer dan 16% van de werkgelegenheid in de zorg te vinden. Landelijk is dat 14%. Omgerekend kan het Noorden in 2008 een groei van bijna 9000 banen verwachten, waarvan bijna 3000 banen in de zorg. De werkloosheid zal naar verwachting nog iets verder teruglopen met circa De structurele achterstand van de noordelijke arbeidsmarkt op de Nederlandse, ook wel het faseverschil genoemd, is de extra werkgelegenheid die het Noorden nog nodig heeft om op de landelijk gemiddelde arbeidsmarktparticipatie uit te komen (de werkende beroepsbevolking gedeeld door de bevolking van 15 tot 64 jaar). Dit faseverschil loopt langzaam maar zeker terug van banen in 1994 tot in Door de geringe werkgelegenheidsgroei in 2006 neemt het verschil in dat jaar iets toe tot De gunstige cijfers voor 2007 en de verwachtingen voor 2008 maken het aannemelijk dat het noordelijk faseverschil momenteel weer verder aan het afnemen is. 3

9 4

10 1 Algemeen economische ontwikkelingen 1.1 Inleiding De noordelijke arbeidsmarkt kan niet los worden gezien van het algemene economische klimaat in de regio en van de nationale en internationale conjunctuur. De regionale ontwikkeling van de werkgelegenheid, het arbeidsaanbod en de werkloosheid, die achtereenvolgens in hoofdstuk 2, 3 en 4 aan de orde komen, hangt in belangrijke mate af van de te verwachten economische groei. De belangrijkste trends in de conjunctuur komen in dit hoofdstuk aan de orde. Paragraaf 1.2 is gewijd aan de recente algemene macro-economische ontwikkeling. In paragraaf 1.3 komt de bedrijvendynamiek aan de orde. In paragraaf 1.4 worden de vooruitzichten voor 2008 besproken. 1.2 Recente macro-economische ontwikkelingen Een vergelijking van de economische groei tussen het Noorden en Nederland is alleen mogelijk tot en met 2006 omdat cijfers over de regionale productie later beschikbaar komen dan landelijk. Gecorrigeerd voor de delfstoffenwinning 1 groeide de economie in Groningen in 2006 met 2,4%, in Fryslân met 2,7% en in Drenthe met 3,1%. Dat is 2,7% voor het Noorden gemiddeld tegenover landelijk 3.2%. Figuur 1.1 toont de lange termijn economische groei tussen 1990 en 2006 voor het Noorden en Nederland. Vooral in 2002 en 2003 liep de conjunctuur sterk terug. Duidelijk is dat de opleving van de nationale economie in 2004 in het Noorden pas een jaar later zichtbaar wordt. Dit komt omdat in dat jaar vooral de export eerst weer sterk toenam. De binnenlandse bestedingen, die voor de noordelijke economie relatief belangrijk zijn, hebben zich pas een jaar later hersteld. In de figuur is ook te zien hoe de werkgelegenheidgroei van een jaar later goed de economische groei volgt. Dat betekent dat als economische groei-indicatoren nu een positief beeld geven, dit een aanwijzing is dat het met de werkgelegenheid een jaar later ook weer beter zal gaan. Gemiddeld over de gunstige periode blijft het Noorden met gemiddeld 3,1% per jaar duidelijk achter bij het landelijk gemiddelde van 3,7%. Over de laatste zes jaar is de landelijke groei slechts 1,4% per jaar geweest. In het Noorden was dit 1,1% (zie ook tabel 1.1). Figuur 1.1 Productie en werkgelegenheid Noorden en Nederland % mutatie per jaar, exclusief delfstoffenwinning 5 4 Noorden Nederland Werkgelegenheidsgroei Noorden, één jaar vertraagd -2 Bron: CBS, PWR en LISA 1 Voor een goede vergelijkbaarheid met de landelijke groeicijfers wordt de delfstoffenwinning buiten beschouwing gelaten. De aardgasproductie heeft in de provincie Groningen een enorme omvang en fluctueert sterk onder invloed van de olieprijs zonder enige invloed op de werkgelegenheid. In Drenthe werkt de olieprijs via de NAM sterk door. Ter vergelijking: de totale economische groei bedroeg in 2005 in Groningen -1,1%, in Fryslân 2,9% en in Drenthe 1,6%. Exclusief delfstoffen was dat respectievelijk 0,5%, 2,6% en 0,7% (zie ook tabel 1.1). 5

11 Tabel 1.1 Economische groei per jaar naar provincie % volumemutatie per jaar exclusief delfstoffenwinning Groningen Fryslân Drenthe Noorden Nederland ,8 1,6 0,9 1,9 1, ,8-0,7 0,6 0,6 0, ,3-0,2-0,7-0,1 0, ,0 0,8 0,9 0,5 2, ,5 2,6 0,7 1,3 1, ,4 2,7 3,1 2,7 3,2 * gemiddelde jaarlijkse groei Bron: CBS, bewerking RuG * 1,3 1,1 0,9 1,1 1,4 Per provincie is het beeld verschillend en verloopt de op- en neergang soms met een of twee jaar vertraging. Groningen had gedurende nog gunstige cijfers terwijl de conjunctuur elders eerder terug liep. In 2004 en 2005 bleef de Groningse economie echter sterk achter bij de rest van het Noorden. In 2006 ligt de groei overal in het Noorden weer ruim boven de 2%, maar blijft nog wel een half procent achter bij de landelijke ontwikkeling. Het gunstige cijfer voor 2005 in Fryslân van 2,6% betreft vooral een stijging van de productie in de sectoren communicatie en zakelijke dienstverlening. Het verloop van de werkgelegenheid is per provincie weergegeven in tabel 1.2. Voor de regionale ontwikkeling worden de Provinciale Werkgelegenheidsregisters (PWR) het meest gebruikt. Deze cijfers betreffen een peiling in het voorjaar van het aantal werkzame personen en zijn in januari 2008 al voor het jaar 2007 beschikbaar gekomen. Het meest opvallend is het sterke herstel in 2007, waarbij de groei van het Noorden met 2,7% zelfs boven het landelijk gemiddelde van 2,1% uit komt. Het herstel doet zich eerder voor in Fryslân en Drenthe dan in Groningen, waar ook in 2006 de werkgelegenheid nog steeds afnam. Ook gemiddeld over de laatste vijf jaar is de jaarlijkse groei van de werkgelegenheid in Fryslân (0,3%) en Drenthe (0,5%) hoger dan het landelijk cijfer van 0,2%. In hoofdstuk 2 wordt hier nader op in gegaan. Tabel 1.2 Groei werkzame personen en arbeidsvolume % Werkzame personen (PWR) Groningen Fryslân Drenthe Noorden Nederland ,4-0,4-0,8-0,9-0, ,6-0,2 0,0-0,6-0, ,8-1,4-1,0-1,1-0, ,6 1,0 0,7 0,3 0, ,2 2,6 3,4 2,7 2, * -0,4 0,3 0,5 0,1 0,2 * gemiddelde jaarlijkse groei Bron: CBS Arbeidsvolume werkzame personen (CBS) ,0 0,4 1,5 0,6-0, ,2 0,0-2,0-0,5-1, ,4-0,4-0,8-0,9-1, ,2 0,1-0,7-0,2-0, * -0,3 0,0-0,5-0,2-0,7 PWR * -0,7-0,2-0,5-0,4-0,2 6

12 In tabel 1.2 wordt ook de ontwikkeling volgens het CBS weergegeven, maar die cijfers lopen nog niet verder dan De CBS cijfers betreffen het arbeidsvolume werkzame personen en maken een correctie voor het aantal gewerkte uren. Het gaat dus in dit geval om de werkgelegenheid uitgedrukt in full-time banen. Over de vier meest recent beschikbare jaren is de werkgelegenheid in het Noorden minder sterk is afgenomen dan landelijk (jaarlijks -0,2% tegenover -0,7%). Ter vergelijking is in de tabel voor diezelfde periode ook het PWR cijfer uitgerekend en daar is de verhouding precies andersom (-0,4% voor het Noorden versus -0,2% landelijk). Het verschil tussen beide bronnen betekent dat het verlies aan werkgelegenheid in het Noorden uitgedrukt in aantal gewerkte uren dus minder is geweest dan in het aantal banen. 1.3 Bedrijvendynamiek Naast de economische groei geeft ook het aantal oprichtingen en sluitingen van bedrijven een indruk van de regionale conjunctuur. Figuur 1.2 en 1.3 geven respectievelijk het aantal starters en opheffingen van bedrijfsvestigingen als percentage van het totaal aantal vestigingen tussen 2002 en 2006 per provincie. Zoals te verwachten blijkt dat in de recessiejaren het aantal starters rond laag is en het aantal opheffingen hoog. Daarna zet een periode van herstel in die leidt tot een steeds stijgend percentage starters en langzaam dalend percentage opheffingen. Het aantal bedrijfsvestigingen neemt dus per saldo toe. Per provincie zijn er een aantal verschillen. In Fryslân is de bedrijvendynamiek - de som van starters en opheffingen - veel lager dan elders in het Noorden. Wat betreft het percentage starters zit Fryslân ongeveer op het landelijk gemiddelde. In Groningen en Drenthe worden relatief veel meer bedrijven opgericht, maar ze worden ook in veel groter getale weer opgeheven. De bedrijvendynamiek is dus relatief laag in Fryslân en hoog in Groningen en Drenthe. Voor de netto groei van het aantal bedrijfsvestigingen heeft dit geen gevolgen want die ligt in 2006 voor alle provincies en ook landelijk rond de 6,5%. De bedrijvigheid neemt daarmee toe en daarmee naar alle waarschijnlijkheid ook de werkgelegenheid. Figuur 1.2 Percentage starters Figuur 1.3 Percentage opheffingen Groningen Fryslân Drenthe Nederland Groningen Fryslân Drenthe Nederland Bron: CBS 1.4 De verwachtingen voor 2008 Voor 2007 zijn nog geen definitieve groeicijfers van de productie bekend en daarom moet voor zowel 2007 en 2008 afgegaan worden op de ramingen van het Centraal Planbureau in de laatste Macro Economische Verkenning 2008 (september 2007) en de laatste bijstellingen van december 2007 (zie tabel 1.3). Het meest recente groeicijfer over het derde kwartaal van 2007 komt uit op 4,2%, hetgeen het hoogste groeicijfer is sinds zeven jaar. Dit gunstige cijfer wordt echter wat vertekend door de sterke stijging van de aardgasconsumptie van ruim 28% vanwege het in vergelijking met 2006 minder warme weer. Gecorrigeerd voor dit effect blijft er nog altijd een hoog groeicijfer van 3,5% over. 7

13 Tabel 1.3 Kerngegevens Nederland % volumemutaties; raming 3e kartaal 2007 tussen haakjes Bruto Binnenlands Product 3,0 3,0 (4,2) 2,3 bijdrage idem exclusief delfstoffen 3,2 2,8 (3,5) 2,4 aan groei BBP consumptie huishoudens 2,7 2,0 2,0 0,5 export goederen exclusief energie* 4,1 4,0 3,5 0,5 investeringen in woningen 4,5 3,8 2,5 0,3 investeringen bedrijven 10,0 3, ,3 werkgelegenheid >12 uur per week 2,2 2,8 1,4 arbeidsvolume 1,8 2,3 1,0 wv zelfstandigen 4,1 5,8 2,0 medewerkers marktsector 1,7 1,8 0,5 medewerkers zorg 2,3 2,8 2,8 overheid -0,6 0,8 0,5 arbeidsaanbod 1,2 1,7 0,9 werkloosheid absoluut (x 1000) niveau werkloosheid % 5,5 4,5 4,0 * binnenlands geproduceerd Bron: CBS, CPB: Macro Economische Verkenning 2008; Nieuwsbrief december 2007, bewerking RuG De huidige ramingen voor 2008 zijn erg onzeker door de instabiliteit op de financiële markten, de dalende dollarkoers en de hoge olieprijs. Uit de tabel blijkt dat voor 2008 nog wordt gerekend met een groei van 2,3% maar het CPB merkt daarbij op dat als gevolg van de hypotheekcrisis in de VS het ook goed mogelijk is dat dit cijfer een vol procentpunt lager wordt en dus op slechts 1,3% uit komt. In tegenstelling tot eerdere perioden, waarin de economische groei vooral werd gestuurd door de export, is momenteel de bijdrage van de consumptie en de export aan de economische groei ongeveer gelijk (0,5 %-punt). Op de arbeidsmarkt neemt de werkgelegenheid fors toe en zal in 2007 volgens het CPB naar schatting uit komen op een groei van 2,8%, gevolgd door een wat lagere groei van 1,4% in Vertaald naar aantallen banen komt dit landelijk neer op een stijging van bijna banen in De laatste twintig jaar heeft dergelijke grote toename zich alleen in 2000 voorgedaan. Deze CPB-ramingen zijn duidelijk aan de optimistische kant want uit de reeds besproken tabel 1.2 bleek dat de nieuwste PWR-cijfers voor 2007 een groei van 2,2% laten zien. Voor 2008 wordt ook nog een forse toename van ruim banen voorzien, ofwel een groei van 1,4%. Opvallend is dat de groei van de werkgelegenheid dit jaar nauwelijks te vinden zal zijn is in de traditionele categorie werknemers bij bedrijven. Daar neemt het aantal banen met slechts 0,5% toe. De sterkste groei vindt plaats in de zorgsectoren (bijna 3% in 2007 en 2008) en bij de zelfstandigen. De toename van het aantal zelfstandigen van 4 á 5% in de meest recente jaren wordt o.a. toegeschreven aan de vergrijzing, waardoor oudere werknemers meer part-time gaan werken en als aanvulling een eigen bedrijfje beginnen. Het CPB vermeldt daarnaast ook de veronderstelde invloed van beleidsmaatregelen als de invoering van de VAR verklaring, de verhoging van de zelfstandigenaftrek en het actief stimuleren van werklozen om met behoud van uitkering een eigen bedrijf op te zetten. (MEV2008, p92). Wat ook een rol speelt is het feit dat een groot deel van de sterk stijgende instroom van werkenden uit Polen en andere delen van Oost-Europa zich als zelfstandigen inschrijven. De werkgelegenheid bij de overheid neemt slechts weinig toe en is vooral het saldo van enerzijds een groei bij het onderwijs en anderzijds een afname als gevolg van de ingezette bezuinigingen op rijksambtenaren. De vraag is hoe deze landelijke ontwikkelingen in Noord-Nederland zullen uitwerken. Tabel 1.4 bevat een globale raming voor de noordelijke arbeidsmarkt in Een positief effect is het feit dat de zorgsector 16% van de totale noordelijke werkgelegenheid omvat tegenover landelijk 14% (zie ook hoofdstuk 2). De sterke groei van de werkgelegenheid in de zorg zal dus relatief meer effect op de noordelijke arbeidsmarkt hebben 8

14 Tabel 1.4 Raming arbeidsmarkt Noord-Nederland 2008 mutaties tov 2007 Groningen Fryslân Drenthe Noorden Nederland toename werkgelegenheid % 1,4 1,5 1,5 1,5 1,4 idem absoluut wv banen in de zorg toename arbeidsaanbod afname werkloosheid dan landelijk gemiddeld. Dit werkt vooral door in Groningen en Drenthe, waar bijna 17% van de werkgelegenheid in de zorgsectoren te vinden is. Hoe de sterke groei van de zelfstandigen regionaal gaat uitwerken is moeilijk te zeggen. Bij de raming voor 2008 is er van uit gegaan dat het verwachte nationale groeicijfer van 2% ook in de noordelijke provincies zal doorwerken. Dit werkt relatief in Fryslân iets sterker door dan in de twee andere provincies. Beide effecten compenseren elkaar ongeveer zodat de werkgelegenheidsgroei in het gehele Noorden ongeveer op 1,5% uit komt. Dat is iets hoger dan de landelijke raming van 1,4%. Verder kunnen nog enkele bijkomende factoren in 2008 worden genoemd die voor het Noorden relatief gunstig zijn. De consumptiegroei wordt momenteel getemperd door de stijgende rente en woonlasten maar deze lasten liggen met name in Fryslân en Groningen lager vanwege de lagere huizenprijzen. Bovendien hebben de consumptieve bestedingen een relatief sterkere invloed op de noordelijke economische groei dan landelijk gemiddeld. Tenslotte biedt de regionaal nog altijd ruimere arbeidsmarkt meer mogelijkheden voor het vinden van personeel (zie ook hoofdstuk 4). In totaal komt de raming voor de noordelijke werkgelegenheid in 2008 uit op een verwachte toename van bijna 9000 banen, waarvan 2700 in de zorgsectoren. Het arbeidsaanbod neemt regionaal ook iets sneller toe dan landelijk omdat de noordelijke participatie op de arbeidsmarkt nog steeds met een inhaalslag bezig is ten opzichte van het landelijk gemiddelde. In totaal neemt de noordelijke beroepsbevolking in 2008 naar verwachting met 7000 personen toe. Hiervan is vooral de toenemende participatie de oorzaak want de bevolkingsgroei is zeer beperkt. Hoofdstuk 3 gaat hier nader op in. Per saldo kan deze ontwikkeling leiden tot een verdere afname van de noordelijke werkloosheid met ongeveer 2000 personen. 9

15 2 Werkgelegenheid 2.1 Inleiding In dit hoofdstuk worden de belangrijkste ontwikkelingen van de noordelijke werkgelegenheid nader bekeken aan de hand van de Provinciale Werkgelegenheidsregisters (PWR). Paragraaf 2 gaat over de lange termijn ontwikkeling van de groei van de noordelijke werkgelegenheid in verhouding tot de nationale groei. Paragraaf 3 is gewijd aan de ontwikkelingen per bedrijfstak en de regionale verschillen in sectorstructuur. In paragraaf 4 komt de ruimtelijke spreiding van de werkgelegenheid binnen het Noorden aan de orde. De nieuwste PWRcijfers voor 2007 kwamen vlak voor het gereed komen van deze publicatie beschikbaar en zijn alleen in de totaaloverzichten in paragraaf 2.2 opgenomen. 2.2 Recente werkgelegenheidsontwikkelingen Figuur 2.1 vergelijkt de noordelijke werkgelegenheidsgroei met de landelijke ontwikkeling sinds De werkgelegenheid is vanaf 2003 drie jaar achtereen afgenomen, maar heeft zich in 2006 en vooral 2007 weer sterk hersteld. In het Noorden nam het aantal banen in 2006 nog met slechts 0,3% toe tegenover 0,7% landelijk, maar dat hangt samen met de gebruikelijke vertraging waarmee de landelijke conjunctuur in het Noorden doorwerkt. In 2007 groeide de noordelijke werkgelegenheid met 2,7% juist sneller dan landelijk (2,1%). Over de lange termijn is goed te zien hoe de noordelijke werkgelegenheid bij de neergang rond 1994 en 2005 wel wat verder wegzakt dan landelijk, maar de achterstand later wel weer inhaalt. Vergeleken met het begin van de jaren 90 heeft het Noorden met het sterke herstel in 2007 snel weer aangesloten. Uiteindelijk is de gemiddelde jaarlijkse groei over de hele periode tussen 1991 en 2007 in het Noorden gelijk aan het landelijk gemiddelde van ongeveer 1,5% per jaar. Tussen de noordelijke provincies onderling is het beeld sterk verschillend (zie tabel 2.1). Vooral in Drenthe is de werkgelegenheid in 2007 sterk toegenomen met maar liefst 3,4%. Ook Fryslân scoort goed met 2,6%, terwijl Groningen met een groei van 2,2% ook nog net iets boven het landelijk gemiddelde zit. In totaal zijn er in 2007 op de noordelijke arbeidsmarkt banen bij gekomen, waarvan 4600 in Groningen, 5700 in Fryslân en 5700 in Drenthe. Hiermee wordt het verlies aan werkgelegenheid in het Noorden in de afgelopen periode grotendeels ingelopen. Dat geldt nog niet voor Groningen omdat in deze provincie de werkgelegenheid vanaf 2003 vier jaar achtereen is terug gelopen, terwijl Fryslân en Drenthe al in 2006 weer positieve cijfers laten zien. Ook is het opvallend dat het verlies aan banen in deze twee provincies in 2004 zeer beperkt is gebleven. Figuur 2.1 Werkgelegenheidsgroei Noorden en Nederland % mutatie banen van meer dan 15 uur per week Noorden Nederland Bron: Provinciaal Werkgelegenheidregister (PWR) en LISA 10

16 Tabel 2.1 Werkgelegenheid Aantal banen > 15 uur per week (x1000), percentages cursief * gemiddelde jaarlijkse groei Groningen toename -3,0-3,3-1,7-1,2 4.6 % groei -1,4-1,6-0,8-0,6 2,2 1,2-0,4 Fryslân toename -1,0-0,4-3,0 2,1 5.7 % groei -0,4-0,2-1,4 1,0 2,6 1,6 0,3 Drenthe toename -1,3-0,1-1,7 1,1 4.7 % groei -0,8 0,0-1,0 0,7 3,4 1,6 0,4 Noorden toename -5,3-3,8-6,4 2, % groei -0,9-0,6-1,1 0,3 2,7 1,5 0,1 *voorlopige cijfers Bron: PWR en LISA Nederland toename % groei -0,8-0,8-0,2 0,7 2,1 1,5 0,2 Gemiddeld over de laatste vijf jaar is de jaarlijkse groei van de werkgelegenheid in Fryslân (0,3%) en Drenthe (0,4%) hoger dan het landelijk cijfer van 0,2%. Dit geldt ook voor de groei over de lange termijn: Fryslân en Drenthe zitten met 1,6% iets boven het landelijk gemiddelde van 1,5%. Groningen ligt daar met 1,2% onder. De gunstige groeicijfers voor 2007 zijn in het Noorden vooral gerealiseerd in de bouwnijverheid en de zakelijke dienstverlening. In beide sectoren is het aantal banen met meer dan 6% is toegenomen, hetgeen 2 á 3% sneller is dan het landelijk gemiddelde. Daarnaast is in Groningen met name de werkgelegenheid in de gezondheidszorg sterk toegenomen met ruim 5%. De volgende paragraaf gaat uitgebreider in op de ontwikkelingen in de diverse bedrijfstakken over de periode De werkgelegenheid naar bedrijfstak Regionaal lagere groeicijfers worden lang niet altijd alleen veroorzaakt door een minder goed presterend bedrijfsleven in de regio (dit wordt meestal het regio-effect genoemd), maar ook door verschillen in regionale sectorstructuur (het structuureffect). Omdat bijvoorbeeld nieuwe banen vooral in de dienstverlening tot stand komen kan de groei van de totale werkgelegenheid in regio s met veel dienstverlenende bedrijven vaak hoger uit vallen dan in regio s waar landbouw of industrie sterk vertegenwoordigd zijn. Dit betekent op zichzelf niet dat het in de regio aanwezige bedrijfsleven beter of slechter presteert. Tabel 2.2 Regionale groeiverschillen werkgelegenheid naar oorzaak % Groningen Fryslân Drenthe Noorden Nederland jaarlijkse groei ,1-0,3-0,4-0,6-0,3 regionaal groeiverschil -0,8 0,0-0,1-0,3 wv structuureffect 0,1-0,2-0,1-0,1 Bron: PWR/LISA, bewerking RuG regio-effect -0,9 0,2 0,0-0,2 11

17 Figuur 2.2 Werkgelegenheidsstructuur Figuur 2.3 Werkgelegenheidsstructuur Noorden en Nederland 2006 naar provincie % van totale werkgelegenheid % van totale werkgelegenheid Groningen Fryslân Drenthe Noorden Nederland Landbouw en visserij Industrie* Bouw Handel Horeca Transport en communicatie Financiële instellingen Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur Onderwijs * inclusief delfstoffenwinning en nutsbedrijven Bron: PWR, LISA Zorg Overige dienstverlening 5 0 Landbouw en visserij Industrie* Bouw Handel Horeca Transport en communicatie Financiële instellingen Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur Onderwijs Zorg Overige dienstverlening In tabel 2.2 zijn de beide genoemde effecten uitgesplitst over de laatste vijf jaar. Over de periode is de werkgelegenheid in het Noorden met 0,6% gedaald en landelijk met 0,3%. Van het totale regionale groeiverschil van 0,3% wordt 0,1% veroorzaakt door structuurverschillen, maar achter dit cijfer gaan geheel tegengestelde effecten per provincie schuil. Alleen Fryslân en Drenthe hebben last van een negatief structuureffect (-0,2% en -0,1%), terwijl Groningen juist een klein structuurvoordeel heeft van 0,1%. In Groningen is sprake van een sterk negatief regio-effect van -0,9%, terwijl het positieve regio-effect van Fryslân van 0,2% er juist op duidt dat het bedrijfsleven in deze provincie iets beter heeft gepresteerd dan landelijk. Figuur 2.2 laat de werkgelegenheidsstructuur van 2006 zien voor het Noorden en Nederland. In het Noorden werken nog altijd relatief iets meer mensen in de landbouw, industrie en bouwnijverheid dan landelijk. Ook werken er in het Noorden relatief veel mensen bij de (semi)-overheidssectoren openbaar bestuur, onderwijs en gezondheidszorg. De commerciële diensten zijn minder goed vertegenwoordigd en daar is het aantal banen in 2006 juist toegenomen (zie ook tabel 2.3). Uit figuur 2.3 blijkt dat in Fryslân en Drenthe de landbouw en de bouwnijverheid nog van meer betekenis zijn dan in Groningen. In alle drie de provincies zijn de meeste banen nog steeds te vinden bij de industrie, maar in Groningen en Drenthe is de gezondheidszorg ongeveer net zo belangrijk. De zakelijke diensten zijn in Fryslân en Drenthe van minder betekenis. Het relatief hoge aandeel van Groningen in de zakelijke dienstverlening komt vooral voor rekening van de gemeente Groningen. Ook in de sector transport en telecommunicatie hebben Fryslân en Drenthe een vrij laag werkgelegenheidsaandeel ten opzichte van Groningen en Nederland. Tabel 2.3 Werkgelegenheid Noord-Nederland naar bedrijfstak Banen van meer dan 15 uur per week (x 1000) jaarlijkse groei (%) Landbouw en visserij 34-2,7-1,3 Industrie* 100-2,7-1,9 Bouw 45-1,8 1,3 Handel 86-1,0 0,1 Horeca 17-0,2-0,6 Transport en communicatie 29-1,7-3,2 Financiële instellingen 19-2,0 1,4 Zakelijke dienstverlening 64 0,6 2,0 Openbaar bestuur 42-0,3-1,6 Onderwijs 44 1,7 2,0 Zorg 95 2,2 2,7 Overige dienstverlening 22 0,9 2,7 Totaal Noorden 595-0,6 0,3 * inclusief delfstoffenwinning en nutsbedrijven Bron: PWR 12

18 Figuur 2.4 Werkgelegenheidsgroei naar bedrijfstak % gemiddelde jaarlijkse groei Landbouw en visserij Groningen Fryslân Drenthe Industrie* Bouw Handel Horeca Nederland Financiële instellingen Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur Onderwijs Zorg Overige dienstverlening Transport en communicatie In Fryslân is de financiële sector relatief belangrijk. Het beeld is dus in overeenstemming met de resultaten uit tabel 2.2. Groningen lijkt het meest op de landelijke structuur, met name wat de rol van de dienstensectoren betreft, en heeft dus niet of nauwelijks nog last van negatieve structuureffecten. In Fryslân en Drenthe zijn de industrie en de bouwnijverheid nog wel sterker vertegenwoordigd. Figuur 2.4 geeft een overzicht van de gemiddelde groei per bedrijfstak over de periode Groningen laat voor de meeste bedrijfstakken een lagere groei of sterkere afname zien dan elders. De belangrijkste uitzondering is de industrie, die in Groningen vrij groot is (figuur 2.3), maar minder is gekrompen dan landelijk en dat geldt ook voor Fryslân. Het meest in het oog springend zijn de gunstige cijfers in Drenthe in de meeste commerciële diensten en in de horeca. Fryslân neemt een tussenpositie in: in sommige sectoren daalde de groei ten opzichte van Nederland en in andere steeg deze juist. De verschillen ten opzichte van Nederland staan in figuur 2.5. De ontwikkelingen in 2006 in Groningen zijn met name achter gebleven in de voor Groningen belangrijke bedrijfstakken industrie, handel en transport, maar ook in de kleinere horeca. Fryslân groeide de werkgelegenheid in 2006 juist relatief sterk in de bouw, handel en bij financiële instellingen. In Drenthe vindt de werkgelegenheidsgroei van 2006 juist plaats bij niet-commerciële dienstverleners. Figuur 2.5 laat zien in welke bedrijfstakken de noordelijke provincies een hogere of lagere gemiddelde groei dan landelijk hebben gehad tussen 2002 en Groningen heeft voor vrijwel alle bedrijfstakken een lagere werkgelegenheidsgroei gehad dan het landelijk gemiddelde. Het meest in het oog springende aspect van figuur 2.5 is een forse relatieve stijging van de werkgelegenheid in Drenthe in de meeste commerciële diensten, terwijl Groningen in die bedrijfstakken juist een verlies laat zien. Figuur 2.5 Regionale component werkgelegenheidsgroei naar bedrijfstak %-punt afwijking ten opzichte van landelijk gemiddelde Landbouw en visserij Industrie* Bouw Handel Horeca Transport en communicatie Financiële instellingen Groningen Fryslân Drenthe Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur Onderwijs Zorg Overige dienstverlening 13

19 Tabel 2.4 Structuur en groei werkgelegenheid naar deelsectoren 2006 Banen van meer dan 15 uur per week Bron: PWR,LISA % Werkgelegenheidsaandeel Procentuele groei 2006 Noorden Nederland Noorden Nederland Horeca 2,8 3,0-0,6 1,3 Bouw 7,5 7,0 1,3 1,0 Industrie 15,7 13,3-2,5-1,3 waarvan voedingsmiddelen 2,3 1,7-6,1-2,8 metaalproducten 1,4 1,4 0,8-0,1 grafische industrie 1,5 1,4-0,2-3,6 chemie 0,8 1,1-3,4-1,3 electrotechniek 2,2 2,1-3,9-0,6 Transport en logistiek 8,2 11,5 1,0 0,6 waarvan wegtransport 2,8 2,9 1,5-0,4 Zakelijke dienstverlening 10,7 14,6 2,0 3,1 Detailhandel 7,4 7,3-0,2-0,5 Zorg 16,0 14,2 2,7 2,5 In Groningen is ook in de belangrijke sectoren zakelijke diensten, onderwijs en zorg het aantal banen over de periode sterk afgenomen. De eerder genoemde gunstige groeicijfers voor 2007 in deze sectoren betekenen in Groningen dus een belangrijke omslag. Tot slot laat tabel 2.4 een nadere uitsplitsing zien voor enkele belangrijke sectoren voor Het hoge aandeel van de industrie in het Noorden betreft onder andere de voedingsmiddelenindustrie, die regionaal 2,3% van de werkgelegenheid inneemt tegenover 1,7% landelijk. Deze sector nam in 2006 in het Noorden met 6,5% sterk af. In de sectoren transport en logistiek is veel werkgelegenheid, maar in het Noorden relatief minder dan landelijk. Met name de groothandel en dienstverlening voor transport zijn in het Noorden ondervertegenwoordigd. De groei over 2006 is hier overigens wel hoger geweest dan nationaal. De gezondheidszorg neem 16% van de werkgelegenheid voor haar rekening en het aantal banen in deze sector is ook in 2006 met ruim 2,7% sneller toegenomen dan landelijk (2,5%). 2.4 De ruimtelijke spreiding van de werkgelegenheid In figuur 2.6 is de gemiddelde jaarlijkse werkgelegenheidsgroei tussen 2002 en 2006 per gemeente weergegeven. De jaarlijkse banengroei per gemeente is minder zinvol omdat door administratieve wijzigingen in het PWR juist op een laag schaalniveau sterke schommelingen in groeicijfers kunnen ontstaan. Toch kunnen incidentele wijzigingen in het Provinciaal Werkgelegenheidregister noch lange tijd zichtbaar blijven, met name in kleine gemeenten. Zo wordt de groei in Slochteren sterk vertekend door opname van de vestiging van een nutsbedrijf in het register in Zelfs als daarvoor gecorrigeerd wordt resteert nog een aanzienlijke groei van gemiddeld bijna 5% per jaar. Deze heeft te maken met bedrijfsverplaatsingen in de transportsector van Groningen en Hoogezand naar Slochteren. Over het algemeen laat figuur 2.6 in de meeste gemeenten een dalende werkgelegenheid zien. In de stad Groningen is het aantal banen tussen 2002 en 2006 met gemiddeld -1,3% per jaar gedaald. Dit komt door een daling in zowel de industrie als bij de commerciële diensten. Alleen bij de overheid en zorg is in die periode de werkgelegenheid wel gegroeid. Ook in Leeuwarden daalde het aantal banen met -0,5% per jaar. Dit wordt vooral veroorzaakt door relatief grote dalingen in de industrie. Deels gaat het hier om sluiting of krimp van bedrijven, deels om bedrijfsverplaatsingen binnen en buiten de provincie. In Emmen daalde de werkgelegenheid ook, met 0,6% per jaar tussen 2002 en Dit kwam vooral door een fors verlies aan banen in de industrie. 14

20 Figuur 2.6 Werkgelegenheidsgroei naar gemeente gemiddelde jaarlijkse mutatie % < Kompas kernzones werkgelegenheidsgroei Kompas kernzones >2 Bron: PWR Terwijl in de grootste gemeenten de werkgelegenheid tussen 2002 en 2006 is gedaald is in een aantal middelgrote gemeenten, met name in Fryslân de werkgelegenheid in die periode wel gegroeid (Heerenveen, Smallingerland en Sneek). Deze gemeenten maken deel uit van de kernzone A7. Tabel 2.5 geeft een overzicht van de ontwikkeling in de KOMPAS kernzones en het landelijke gebied. In de recessieperiode is het aantal banen in het landelijk gebied minder terug gelopen dan in de kerngebieden. Dit wijst niet op een verschuiving van werkgelegenheid naar het buitengebied maar is meer een cyclisch effect omdat in de kernzones de meer conjunctuurgevoelige werkgelegenheid is geconcentreerd. De grootste daling tussen 2002 en 2006 vond plaats in het Eemsmondgebied. Tabel 2.5 Werkgelegenheidsontwikkeling naar Kompasgebied Banen van meer dan 15 uur per week Economische kerngebieden waarvan in Eemsmondgebied Groningen-Assen Drentse stedenband A7-zone Westergo Werkgelegenheid (x 1000) Gemiddelde jaarlijkse werkgelegenheidsgroei (in %) ,6 0, ,0-1,1-0,4 0,6-0,5-3,4-0,7 1,6 2,2-0,4 Landelijk gebied 163-0,4 0,7 Totaal Noorden 595-0,6 0,3 Bron: PWR 15

21 3 Bevolking, beroepsbevolking en participatie 3.1 Inleiding De groei van het arbeidsaanbod loopt de laatste jaren steeds verder terug als gevolg van de vergrijzing en de geringe bevolkingsgroei. De demografische invloed op de beroepsbevolking is momenteel zelfs negatief, maar dit wordt nog wel gecompenseerd door een stijgende participatiegraad. Paragraaf 3.2 is gewijd aan de demografische ontwikkeling en de binnenlandse migratie, gevolgd door een overzicht per gemeente in paragraaf 3.3. Buitenlandse arbeidsmigratie uit Oosteuropese landen begint de laatste jaren een steeds belangrijkere rol te spelen en wordt in paragraaf 3.4 kort besproken. De ontwikkeling van de participatiegraad komt in paragraaf 3.5 aan de orde. 3.2 Bevolking en bevolkingsontwikkeling Op 1 januari 2008 telde Noord-Nederland iets meer dan 1,7 miljoen inwoners, waarvan 574 duizend in Groningen, 643 duizend in Fryslân en 488 duizend in Drenthe (zie tabel 3.1). Ten opzichte van 1 januari 2007 betekent dit voor het Noorden een groei met 3500 personen, ofwel een toename van 0,2% tegenover landelijk 0,25%. De bevolkingsgroei was over 2006 slechts 0,1% en in 2005 zelfs negatief als gevolg van een afnemende bevolking in Groningen en Fryslân (zie figuur 3.1). Het noordelijke gemiddelde wordt omhoog gehaald door de bevolkingsgroei in Drenthe, die in 2006 en 2007 bijna 0,4% bedraagt. De daling in 2005 in Groningen en Fryslân had overigens vooral te maken met de sluiting van enkele asielzoekerscentra. Hieraan is in de NAV 2007 uitgebreid aandacht besteed. De invloed van de natuurlijke aanwas op de bevolkingsgroei is overal afgenomen, maar nog relatief hoog in Fryslân (zie ook figuur 3.2). Het binnenlandse migratiesaldo is in Groningen en Drenthe verbeterd maar in Fryslân juist meer negatief geworden. Het grootste verschil met 2002 zit in het effect van de buitenlandse Tabel 3.1 Bevolkingsontwikkeling Mutaties exclusief administratieve correcties Bron: CBS Bevolking op 1 januari Toename in 2007 Groningen Fryslân Drenthe Noorden Natuurlijke aanwas Groningen Fryslân Drenthe Noorden Binnenlands migratiesaldo Groningen Fryslân Drenthe Noorden Buitenlands migratiesaldo Groningen Fryslân Drenthe Noorden

22 Figuur 3.1 Bevolkingsgroei Figuur 3.2 Bevolkingsgroei naar oorzaak %-mutatie %-mutatie Groningen Fryslân Drenthe Noorden Nederland Geboorte-overschot 2002 Geboorte-overschot 2007 Binnenlands migratiesaldo 2002 Binnenlands migratiesaldo Buitenlands migratiesaldo 2002 Buitenlands migratiesaldo * -0.2 Groningen Friesland Drenthe Bron: CBS migratie. In 2002 droeg die nog in belangrijke mate bij aan de bevolkingsgroei maar in 2007 was dit effect zeer beperkt of zelfs negatief. Het teruglopende aantal asielzoekers is hiervan de belangrijkste oorzaak. De binnenlandse migratie heeft altijd wel een belangrijke rol gespeeld bij de bevolkingsgroei. Zoals in figuur 3.3 te zien is heeft het Noorden vanaf 1980 vrijwel onafgebroken meer mensen weg zien trekken dan dat er zich hebben gevestigd en is het positieve saldo van de laatste twee jaar dus zeer uitzonderlijk. Het gaat daarbij wel uitsluitend om Groningen en Fryslân, want het Drentse saldo heeft steeds rond een gemiddeld positief vestigingsoverschot van ongeveer 500 personen geschommeld. Het positieve saldo in Groningen in 2007 komt vooral voor rekening van de gemeente Groningen. Het gaat hier met name om de toename in aantallen studenten aan hbo en universiteit. De bevolkingscijfers en de ontwikkelingen over het jaar 2007 zijn per gemeente te vinden in bijlage 6. Voor het arbeidsaanbod is niet zozeer de ontwikkeling van de totale bevolking van belang maar de voor de arbeidsmarkt relevant groep van 15 tot 64 jaar, ook wel de potentiële beroepsbevolking genoemd. Uit figuur 3.4 blijkt opnieuw de dalende tendens vanwege de voortgaande vergrijzing en ontgroening en het sterk negatieve cijfer in 2005 vanwege sluiting van asielzoekerscentra. De Drentse cijfers zijn minder positief dan voor de totale bevolking en laten in 2003 en 2004 zelfs een afname zien. Dit komt omdat het positieve migratiesaldo in Drenthe vooral ouderen betreft. Dit is te zien aan het verloop van dit saldo tussen 2002 en 2005 in figuur 3.5 (helaas komen migratiecijfers naar leeftijd met grote vertraging beschikbaar en zijn voor 2006 en 2007 dus nog niet bekend). In Groningen is het effect van de migratie op de potentiële beroepsbevolking veel minder negatief of zelfs positief vanwege de toegenomen instroom van studerenden. Omdat Fryslân juist een belangrijk deel van haar studenten aan het hbo en de universiteit naar de stad Groningen ziet vertrekken is het effect voor deze provincie negatief. Het uiteindelijke effect van de migratiestromen van jongeren op de beroepsbevolking is gering omdat de meesten van hen nog onderwijs volgen. Figuur 3.3 Binnenlands migratiesaldo naar provincie x Groningen Fryslân Drenthe Noorden Bron: CBS 17

23 Figuur 3.4 Bevolking jaar Figuur 3.5 Migratiesaldo jaar %-mutatie x Groningen Fryslân Drenthe Noorden Nederland Groningen Fryslân Drenthe Bron: CBS 3.3 Ontwikkelingen naar gemeente De ontwikkeling van de bevolking binnen het Noorden is voor 2007 naar gemeente weergegeven in figuur 3.6. De kaart laat interessante ontwikkelingen zien, al kunnen er wel incidentele schommelingen optreden door bijvoorbeeld sluiting van een asielzoekerscentrum (Bellingwedde). Het zuidwesten van Fryslân en een groot deel van de Drentse gemeenten hebben hun bevolking in 2007 zien toenemen. In de Friese en Groningse kustgemeenten neemt de bevolking al enige tijd af. Het noord-oosten en zuid-oosten van Groningen laat al langere tijd negatieve cijfers zien. De gemeente Delfzijl heeft al meer dan 15 jaar te maken met een daling van de bevolking en zag in 2007 haar bevolking opnieuw met 300 inwoners afnemen. In Vlagtwedde is sinds 2004 sprake van een bevolkingsdaling, maar daarbij speelt vooral de buitenlandse migratie een rol. In 2007 nam de bevolking in die gemeente met ruim 200 inwoners af. Figuur 3.6 Bevolkingsontwikkeling 2007 %-mutatie < > 1.5 Kompas kernzones bevolkingsgroei Kompas kernzones 0.3 Bron: CBS 18

24 Figuur 3.7 Natuurlijke aanwas en migratie naar gemeenten In % van de bevolking ultimo 2007 Figuur 3.7 geeft een overzicht van de geboorte-overschot natuurlijke aanwas, de binnenlandse en de buitenlandse migratie per gemeente over de laatste vier jaar om een iets langere periode in beeld te kunnen brengen. < > 2 binnenlands migratiesaldo < > 1 buitenlands migratiesaldo < > 0.5 De natuurlijke aanwas is in de meeste gemeenten nog positief, met uitzondering van de meest oostelijke gemeenten langs de Duitse grens en enkele kustgemeenten in Fryslân. De totale natuurlijke aanwas over deze periode bedraagt 3800 voor Groningen, 8900 voor Fryslân en 3900 voor Drenthe. Zowel het effect van de binnenlandse als de buitenlandse migratie is overwegend negatief maar de binnenlandse migratie is veruit het belangrijkst. Opvallend is dat over de laatste vier jaar een groot aantal Groningse gemeenten een positief binnenlands migratiesaldo hebben, terwijl de meeste Friese gemeenten een negatief saldo laten zien. In eerdere jaren is dit wel eens andersom geweest. Het totale binnenlandse migratiesaldo over bedraagt -800 voor Groningen, voor Fryslân en 3500 voor Drenthe. De buitenlandse migratie heeft over de hele periode geleid tot een afname van de bevolking van in Groningen, in Fryslân en in Drenthe. Voor een belangrijk deel heeft dit betrekking op de sluiting van enkele asielzoekerscentra in 2005 en Uit een berekening in de NAV2007 bleek al dat dit effect alleen in 2005 al heeft geleid tot een noordelijke bevolkingsdaling van bijna 3000 personen. 19

25 3.4 Arbeidsmigratie uit EU lidstaten Het aantal arbeidsmigranten uit de nieuwe EU lidstaten neemt de laatste jaren snel toe, met name uit Polen. Het gaat hier om zowel werknemers als zelfstandigen die vooral in de land- en tuinbouw en de bouwnijverheid actief zijn. Hun aanwezigheid bepaald mede het aanbod van arbeid, ook op de regionale arbeidsmarkt. De arbeidsmigranten zijn echter regionaal niet zo goed in kaart te brengen omdat zij niet allemaal in de gemeente staan ingeschreven waar zij wonen. De gegevens van het bevolkingsregister geven dus maar een globaal beeld. Uit tabel 3.2 blijkt dat eind 2006 bijna 20 duizend personen met de Poolse nationaliteit in Nederlandse gemeenten stonden ingeschreven. In Noord-Nederland zijn dit er 1000, waarvan ruim 80% tussen 15 en 45 jaar is. De meesten, ruim 500, zijn inwoner van de provincie Groningen en in beide andere provincies wonen ongeveer 250 elk. Het gaat dus om betrekkelijk kleine aantallen: niet meer dan 0.06% van de totale Noord- Nederlandse bevolking of 0,12% van de bevolking tussen 15 en 45 jaar. Toch is die groep de laatste jaren sterk gegroeid en zal in de loop van 2007 ook nog flink zijn toegenomen. Nadat Polen in 2004 lid werd van de EU is de groei van het aantal inwoners met de Poolse nationaliteit gemiddeld met bijna 40% per jaar. Voor Noord- Nederland was de groei van de Poolse inwoners met ruim 20% per jaar relatief bescheiden. Voor de Nederlandse arbeidsmarkt betekent het toenemende arbeidsaanbod uit nieuwe lidstaten een aanvullende oplossing voor het snel toenemende aantal vacatures. Omdat de noordelijke arbeidsmarkt nog relatief ruim is ten opzichte van de rest van het land is de groei van Poolse werknemers vooralsnog beperkt. Wel opvallend is dat de instroom uit Duitsland in het Noorden sneller toeneemt dan landelijk. Gemiddeld is de omvang van deze groep in Noord-Nederland met ruim 7 % per jaar gestegen. Deze groep betreft overigens niet alleen werknemers maar deels ook studenten. Tabel 3.2 Groei van de bevolking en migratie uit EU lidstaten % mutatie per jaar gemiddeld per jaar aantallen ultimo 2006 Noorden Totale bevolking 0,3 0,2 0,0 0,1 0, Polen 2,8 33,3 21,3 10,7 21, Duitsers 1,3 7,0 6,4 8,0 7, Overig Europa 1,0 4,8 0,6 0,3 1, Nederland Totale bevolking 0,4 0,3 0,2 0,1 0, Bron: CBS Polen 7,5 47,6 38,6 29,2 38, Duitsers 0,7 1,2 2,4 2,9 2, Overig Europa 1,2-0,3-0,8-1,1-0, Beroepsbevolking en arbeidsparticipatie Het arbeidsaanbod wordt niet alleen bepaald door de potentiële beroepsbevolking maar ook door de mate waarin deze groep actief is op de arbeidsmarkt. In de cijfers worden alleen mensen tot de beroepsbevolking geteld als zij werkzaam zijn voor tenminste 12 uur per week of daarnaar actief op zoek zijn en op korte termijn kunnen beginnen. De gegevens over de beroepsbevolking zijn op enquêtes gebaseerd die voor de noordelijke provincies jaarlijks sterk fluctuerende uitkomsten kunnen geven. Daarom wordt in het vervolg van dit hoofdstuk steeds gebruik gemaakt van driejaars voortschrijdende gemiddelden. In 2006 bestond de noordelijke beroepbevolking uit 739 duizend personen. Ten opzichte van een jaar eerder is dit een daling met 1000 personen. In Nederland als geheel steeg de beroepbevolking tussen 2005 en 2006 van met personen van 7,43 naar 7,44 miljoen personen. De daling van de noordelijke beroepsbevolking in 2006 komt voor rekening van Fryslân met een krimp van -0,6% van 276 duizend naar 274 duizend. 20

26 Figuur 3.8 Regionale groei van de beroepsbevolking Groningen Fryslân Drenthe Nederland Bron: CBS (bewerking RuG) Dit hangt vooral samen met de dalende bevolking tussen 15 en 64 jaar in die provincie. In Groningen bleef de beroepbevolking per saldo constant op 253 duizend personen en in Drenthe steeg deze van 211 naar 212 duizend, ofwel met 0,2%. Figuur 3.8 toont de jaarlijkse groei van de beroepsbevolking tussen 2002 en Ook hier is, net als bij de bevolkingsgroei, een duidelijk dalende tendens te zien. Gemiddeld genomen is de laatste jaren de beroepsbevolking in Groningen het sterkst gegroeid met 0.6% per jaar, in Fryslân gemiddeld onveranderd gebleven en in Drenthe gegroeid met 0.3% per jaar. De landelijke groei in die periode lag hier met 0.4% tussen in. De mate waarin mensen aan de arbeidsmarkt deelnemen wordt uitgedrukt in de bruto participatiegraad. Dit is de verhouding tussen de beroepsbevolking en de potentiële beroepsbevolking, of wel het aandeel werkenden en werkzoekenden in de bevolking tussen 15 en 64 jaar. Indien alleen de werkenden worden meegeteld spreekt men van de netto participatiegraad. Tabel 3.3 toont de bruto participatiegraad naar leeftijd en geslacht in de afgelopen jaren. De participatiegraad in het Noorden bedroeg in ,7% tegenover 68% landelijk. Van de noordelijke provincies ligt de participatie het laagst in Groningen met 64,%. Dit komt vooral door de relatief lage participatiegraad onder jongeren waarvan een groot deel nog onderwijs volgt. In Groningen is dit effect sterk zichtbaar. Voor groep 55+ is de Groningse participatie vrij laag maar voor de jongere vrouwen van jaar ligt de participatie in Groningen zelfs wat hoger dan landelijk. Ook de Friese participatiegraad is relatief laag met 65,1%. Dit word vooral veroorzaakt door een lage participatiegraad onder vrouwen in alle leeftijdsgroepen. Ook onder oudere Friese mannen is de participatiegraad relatief laag. Van de noordelijke provincies zit Drenthe met 67,7% het dichtst bij de landelijke participatie. Drenthe loopt alleen nog iets achter als het gaat om participatie onder mannen tussen 45 en 55 jaar. Dit laatste kan samenhangen met de relatief hoge arbeidsongeschiktheid onder mannen in Drenthe. Belangrijker is echter de groei sinds De participatie voor het Noorden als geheel is met 0,8 %-punt gestegen en dat is twee maal zoveel als landelijk (0,4% -punt). Het gaat daarbij vooral om de inhaalslag die bij de vrouwen wordt gemaakt want de vrouwelijke participatie steeg in het Noorden met 3,5 %-punt tegenover 2,6 %-punt landelijk. De sterkste groei vond plaats in Groningen (3,5) en Drenthe (4,4). In Drenthe is vooral de participatie van vrouwen boven de 45 jaar sterk gestegen. Een vergelijking van de netto participatiegraad, de verhouding tussen de werkzame beroepsbevolking en de potentiële beroepsbevolking, tussen regio s is een graadmeter voor de werkgelegenheidsachterstand in bepaalde regio s. Figuur 3.9 toont de lange termijn ontwikkeling in de netto participatiegraad in het Noorden en Nederland. Hieruit is af te leiden dat de noordelijke netto participatie gestaag op de landelijke is ingelopen. Figuur 3.10 laat zien hoe groot het verschil nog is in aantallen banen die er in het Noorden extra bij zouden moeten komen om op de landelijke netto participatie uit te komen. 21