Een onderzoek op basis van de BREEAM Infra methodiek. 28 april Versie 1.0

Transcriptie

1 Een onderzoek op basis van de BREEAM Infra methodiek 28 april Versie 1.0

2 Samenvatting In dit korte onderzoek is de, inmiddels gerealiseerde, weg van de toekomst langs de meetlat gelegd van het BREEAM Infra keurmerk (in ontwikkeling), met als doel om twee vragen te beantwoorden: 1. Is de Weg van de toekomst daadwerkelijk zo duurzaam als we denken? 2. Hoe verhoudt zich dat tot de BREEAM-NL methodiek, en welke lessons learned zijn interessant voor BREEAM Infra en voor toekomstige projecten? Met dit onderzoek laten wij op onafhankelijke wijze zien dat de N329 met recht een duurzame Weg van de Toekomst genoemd kan worden. Daarnaast is opvallend dat zowel het project N329 als BREEAM Infra qua duurzaamheid bijna de zelfde (deel)aspecten in zich hebben, en dus beiden duurzaamheid in de breedte raken; dit is vooral interessant omdat bij het afronden van het keurmerk de praktische kennis en ervaring van de weg van de toekomst mogelijk meegenomen kunnen worden. De N329 weg van de toekomst is mogelijk de eerste weg waarin duurzaamheid zo integraal en ver doorgevoerd is opgenomen in ontwerp en uitvoering. De projectorganisatie (een samenwerking tussen de gemeente Oss en de provincie Noord Brabant) loopt daarmee ruim op de troepen vooruit. Duurzaamheid heeft steeds, in de breedte van het begrip, een prominente rol gespeeld in het project. Conclusies: In het project weg van de toekomst zijn veel duurzame aspecten meegenomen, zoals ook in de bovenstaande figuur duidelijk wordt. Langs de meetlat van BREEAM Infra zien we dat op ca. 70% van de beoordeelde aspecten maximaal gescoord wordt, en op ca. 25% van de beoordeelde aspecten goed. Hoewel BREEAM Infra nog niet gereed is lijkt het op basis van deze getallen aannemelijk dat de maximale score van 5 sterren haalbaar is voor de N329. Toch zijn er nog leerpunten t.a.v. de N329, die voor toekomstige projecten nuttig kunnen zijn; die liggen veelal in het nog explicieter maken van die aspecten in het proces, of in het meetbaar en concreet maken (verifieerbare bewijslast dossier). Sommige zaken in BREEAM-NL zijn gewoon niet in elk project te behalen; dat hoort bij de methode. Voor dit project was dat bijvoorbeeld de aansluiting op openbaar vervoer of ander duurzaam vervoer (de fiets bijvoorbeeld) om de stad in te gaan. Hier had het project N329 geen invloed op, en die scoort dan ook niet hoog in de duurzame score. NB: de BREEAM Infra methode is nog niet gereed. Het daadwerkelijk beoordelen op basis van het toekennen van punten en/of verifieerbare percentages is dus nog niet mogelijk. Een 5 sterren score is daarom slechts een aanname; basis hiervoor is het feit dat binnen de BREEAM methodiek 5 sterren toegekend worden wanneer 85% van de maximaal te behalen punten onderbouwd is behaald. Eindverslag duurzame spiegel N329 v1.docx / Proj.nr. RM / Vrijgegeven / Versie 1.0 / 28 april /24

3 Inhoudsopgave Samenvatting 1 Voorwoord 3 Inleiding 4 Vraagstelling onderzoek 4 Quick scan 4 Wat is BREEAM-NL Infra 5 BREEAM-NL 5 Instrumenten duurzame infrastructuur 5 BREEAM Infra ontwikkeling 5 Kwalitatieve toetsing, spiegelen van duurzaamheid 5 Onafhankelijk toetskader 6 Duurzame aspecten 7 Leerpunten BREEAM 7 Leerpunten N329 (toekomstige projecten) 7 Duurzame aspecten gewoon goed gescoord 8 Leerpunten BREEAM Infra 9 Leerpunten N329 / toekomstige projecten 16 Management 16 Mensen 16 Omgevingskwaliteit 17 Aspecten gewoon goed gescoord 18 Conclusies: duurzame spiegel voor de N Colofon 24 Bijlage: lijst s BREEAM Infra (in ontwikkeling) 2 Eindverslag duurzame spiegel N329 v1.docx / Proj.nr. RM / Vrijgegeven / Versie 1.0 / 28 april /24

4 Voorwoord Wat mij op viel aan de duurzame scan van de Weg van de Toekomst is de integrale aanpak van duurzaamheid in het project. Interessant is om te zien dat vrijwel alle aspecten (46) die in BREEAM Infra (in ontwikkeling) worden behandeld, ook in het N329 project geraakt worden. Dat zegt iets over de breedte van BREEAM-NL als instrument, maar zegt nog meer over de reikwijdte van duurzaamheid in de Weg van de toekomst. Wij hopen dat we de ervaringsaspecten van dit project in de toekomst mogen en kunnen gebruiken bij de verdere ontwikkeling van BREEAM Infra. Wij denken dat de DGBC op haar beurt van waarde kan zijn in de kennisdeling en de communicatie over de duurzame aspecten van dit project. En wie weet kan de DGBC in de toekomst de N329 als een van de eerste wegen een duurzaam BREEAMcertificaat overhandigen? Een BREEAM Infra certificaat is natuurlijk vooral een middel om duurzaamheidsprestaties te communiceren, en geen doel op zich. Certificeren moet dan ook niet als een verplichting beschouwd worden. Door alleen al de BREEAM systematiek toe te passen kan duurzaamheid binnen een project geconcretiseerd worden. Ik denk dat dit duidelijk naar voren komt in onderhavig rapport. Opvallend inhoudelijk punt dat onder andere bij de N329 naar voren komt, is ondergronds ruimtegebruik voor kabels en leidingen. In de afstemming tussen partijen is daar nog wel een verbetering mogelijk met een positief duurzaam effect. Dat is natuurlijk een landelijke opgave, en niet een projectspecifieke. Wellicht dat de DGBC met de doorontwikkeling van BREEAM Infra in de richting van de netwerkbedrijven daar een stimulans in kan zijn. Al met al ben ik onder de indruk van wat hier bereikt is qua duurzaamheid. Voor de toekomst hoop ik dat BREEAM Infra, samen met de leerpunten uit de Weg van de Toekomst die in onderhavig rapport naar voren komen, kan helpen bij het concretiseren en borgen van duurzaamheid. Jeroen van Haasteren, Projectmanager Dutch Green Building Council Eindverslag duurzame spiegel N329 v1.docx / Proj.nr. RM / Vrijgegeven / Versie 1.0 / 28 april /24

5 Inleiding Aan de hand van BREEAM, een meetmethode voor duurzaamheid in de bebouwde omgeving (zie volgende hoofdstuk), hebben wij een quick scan uitgevoerd naar het onderwerp duurzaamheid binnen het project N329 weg van de toekomst. Vraagstelling onderzoek Quick scan Het project is als het ware langs de meetlat gelegd van het BREEAM Infra keurmerk (in ontwikkeling), met als doel om twee vragen te beantwoorden: 3. Is de Weg van de toekomst daadwerkelijk zo duurzaam als we denken? 4. Hoe verhoudt zich dat tot de BREEAM-NL methodiek, en welke lessons learned zijn interessant voor BREEAM Infra en voor toekomstige projecten? Aan de hand van verschillende workshops en gesprekken met betrokken zijn we alle aspecten die in de BREEAM methodiek aan de orde komen langsgelopen in het project N329. Voor elk aspect is vervolgens gekeken in hoeverre dit relevant was voor het project, in hoofdzaak op drie kwalitatieve niveaus: Inventariseren (rood, binnencirkel): Is het aspect relevant, wordt het behandeld in het project? Behouden (oranje, tussencirkel): Is het aspect als onderwerp binnen het project toegepast? Versterken (groen, buitenrand cirkel): Voegt het aspect waarde toe in het project? Deze kwalitatieve score welke grotendeels wel door kwantitatieve documenten uit het project kan worden onderbouwd, is visueel weergegeven in de duurzame roos of web. In deze rapportage kunt u de uitkomsten terugvinden van de quick scan, uitgewerkt per duurzaam aspect uit de BREEAM methode. In het volgende hoofdstuk kunt u meer lezen over de BREEAM-NL methode, en specifiek over BREEAM Infra. Daarnaast zullen we kort in gaan op de andere werkwijzen voor duurzaamheid in de infrastructuur welke nu worden gebruikt in de sector. Het hoofdstuk daarna gaat feitelijk in op alle duurzame aspecten die zijn bekeken, verdeeld in drie categorieën afhankelijk van waar het betreffende aspect nog leerpunten laat zien. In een korte conclusie aan het eind van het verslag spiegelen wij nogmaals, net als in de tweede workshop, over de duurzame aspecten in de N329. Eindverslag duurzame spiegel N329 v1.docx / Proj.nr. RM / Vrijgegeven / Versie 1.0 / 28 april /24

6 Wat is BREEAM-NL Infra BREEAM-NL Het BREEAM keurmerk voor duurzame projecten is begin jaren 90 van de vorige eeuw ontwikkeld in Engeland, als hulpmiddel om duurzaamheid in de gebouwde omgeving (oorspronkelijk gebouwen) concreet en meetbaar te maken. Vanaf 2009 is de methode aangepast aan de Nederlandse situatie door de Dutch Green Building Council, BREEAM-NL. Daarnaast is de methode breder gemaakt dan alleen gebouwen, en kun je inmiddels projecten certificeren voor nieuwe en bestaande gebouwen (verbetertrajecten), Gebiedsontwikkeling en Sloop. Daarnaast is een nieuw label voor Infrastructuur in ontwikkeling. De BREEAM methode onderscheidt zich door de mogelijkheid tot onafhankelijke prestatietoetsing en het certificeren van projecten, waar andere meetmethoden veelal momentopnamen in een projectontwikkeling zijn. Daarom is procesmatige borging van duurzaamheid op basis van dossiervorming gedurende het gehele project een belangrijk onderdeel van BREEAM. BREEAM-NL is wel zo veel mogelijk SMART gemaakt (concreet en meetbaar) maar het schrijft geen oplossingen voor. De methode past daarmee ook goed bij Systems Engineering, een systeemgerichte contractbeheersing en andere contractvormen die innovatie stimuleren. Instrumenten duurzame infrastructuur BREEAM Infra ontwikkeling Kwalitatieve toetsing, spiegelen van duurzaamheid Inmiddels zijn er verschillende instrumenten in ontwikkeling die zich met duurzaamheid van infrastructuur en meer specifiek wegen bezig houden. Wij noemen: DuboCalc als rekeninstrument voor met name inzicht in emissies door een project; de CO2 prestatieladder als inkoopinstrument; De Omgevingswijzer voor beleidskeuzes in de vroege planfase; Het Ambitieweb voor het gezamenlijk stellen van projectambities. De Aanpak Duurzaam GWW is een procesaanpak die genoemde instrumenten toepast om duurzaamheid in een project te implementeren. Daarnaast is BREEAM Infra in ontwikkeling, een nieuw label binnen de familie van keurmerken van de BREEAM-NL methodiek. Dit is een ontwikkeling die in 2010 is gestart als initiatief van de Dutch Green Building Council, Movares en Rijkswaterstaat. Het is een open source project waar meer dan 50 partijen uit de sector een bijdrage aan leveren (opdrachtgevers o.a. Rijkswaterstaat, provincie Gelderland en de gemeentes Rotterdam en Amsterdam en opdrachtnemers gezamenlijk). Deze quick scan is een spiegel voor de Weg van de Toekomst, om te kijken naar de gerealiseerde duurzame ambities. Dit doen we met én voor BREEAM Infra, want de lessen die het project N329 heeft geleerd zijn zeer waardevol bij de uitontwikkeling van BREEAM Infra. BREEAM-NL Infra is dus als keurmerk nog in ontwikkeling, en formele (SMART) toetsing en certificering is nog niet mogelijk. Tegelijk is er al veel informatie aanwezig, het raamwerk van toetsing is grotendeels beschikbaar. Met de inhoud en ervaring van BREEAM-NL Gebied erbij is BREEAM Infra als referentielijst al goed te gebruiken in projecten. Zeker wanneer je richting wil geven aan duurzame ambities en ontwerp of wanneer een meer kwalitatieve toets van duurzaamheid in een project gewenst is, is BREEAM Infra al bruikbaar. Eindverslag duurzame spiegel N329 v1.docx / Proj.nr. RM / Vrijgegeven / Versie 1.0 / 28 april /24

7 Zo hebben we dan ook naar het project van de N329 gekeken; door middel van een kwalitatieve toets over de breedte van duurzaamheid hebben wij het project onder de loep gehouden, met in ons achterhoofd de SMART bewijslast die BREEAM als methode altijd vraagt ter onderbouwing van duurzame claims. Onafhankelijk toetskader Op deze manier kunnen we met het raamwerk, de duurzame meetlat van BREEAM- NL Infra, op onafhankelijke manier naar de duurzame aspecten van de weg van de toekomst kijken. Zoals al eerder geschreven is dit tegelijk een toets van dat raamwerk. Waar het raamwerk nog niet geheel compleet is, kunnen de ervaringsaspecten van het N329 project de inhoud van BREEAM Infra mogelijk weer verder helpen. Het BREEAM Infra raamwerk is opgebouwd uit 9 categorieën, met binnen elke categorie een aantal hoofdstukken / aspecten, in de BREEAM methode s genoemd. De categorieën zijn: Management Mensen Energie Water Bodem Materialen Landgebruik & Ecologie Omgevingskwaliteit Duurzaam gebruik van de infrastructuur De genoemde categorieën komen overigens grotendeels overeen met de hoofdstukken uit het Ambitieweb. In de ontwikkeling van BREEAM Infra wordt er voor gezorgd dat de onderwerpen goed op elkaar aansluiten, zodat een met Ambitieweb gestelde projectambitie op duurzame aspecten ook doorvertaald kan worden naar BREEAM Infra in de uitwerking. Eindverslag duurzame spiegel N329 v1.docx / Proj.nr. RM / Vrijgegeven / Versie 1.0 / 28 april /24

8 Duurzame aspecten De duurzame aspecten binnen het projecten N329 zijn beoordeeld aan de hand van de s uit BREEAM Infra. De lijst van s, als bijlage 1 bij deze rapportage gevoegd, is gebruikt als een referentielijst. Waar mogelijk is per aspect kort inhoudelijk gekeken of duurzaamheid voldoende aantoonbaar is volgens de werkwijze van BREEAM-NL. Wanneer dat lastiger was omdat de BREEAM teksten nog niet compleet waren, is dat meer op een kwalitatieve manier gedaan. Ook is gekeken naar de inhoudelijke kant van de andere BREEAM labels, bijvoorbeeld Gebied, omdat er veel overeenkomsten zijn in onderwerpen. De lijst van duurzame aspecten is onderverdeeld in 3 categorieën: 1) Leerpunten BREEAM 2) Leerpunten N329 (toekomstige projecten) en 3) Duurzame aspecten, gewoon goed gescoord. Leerpunten BREEAM In deze categorie zijn duurzame aspecten bij elkaar gezet waar de ervaring van de Weg van de Toekomst duidelijk verder is dan de uitwerking van BREEAM Infra. Dit zijn dus punten waar BREEAM Infra, wanneer dat label verder wordt geschreven, de werkwijze van de N329 kan gebruiken voor het aantoonbaar maken van duurzaamheid voor het betreffende aspect. Voorbeeld is in de categorie Energie het aspect (de ) Bouwlogistiek / Materieel / CO2-reductie. Tijdens het schrijven van BREEAM Infra lopen we tegen het ontbreken van een goed hanteerbare normstelling voor dit punt aan. BREEAM stelt over het algemeen geen normen, maar gebruikt in de sector gehanteerde normen en regels toe te passen. Zo wordt voor bouwmaterialen bijvoorbeeld de schaduwprijs methode gebruikt die zowel bij gebouwen als voor infrastructuur gehanteerd wordt in de bouwregelgeving. In het project N329 is voor het aspect bouwlogistiek een goede werkwijze gevonden, door toepassing van de eis van een CO2 neutrale bouw, door middel van systeemgerichte contractbeheersing door de opdrachtnemer te onderbouwen. Hoewel dit voor de aannemer een stevige administratieve belasting tot gevolg had bleek uiteindelijk dat dit een grote efficiencyverbetering van het bouwproces heeft opgeleverd; een positief resultaat dus, juist ook voor het rendement van de aannemer. Deze ervaring kan daarom waardevol zijn bij de ontwikkeling van BREEAM Infra. Leerpunten N329 (toekomstige projecten) In deze categorie zijn die punten opgenomen die nog beter of explicieter aangepakt kunnen worden in toekomstige projecten. Soms om de eenvoudige reden dat BREEAM een andere werkwijze of onderbouwing nastreeft, en soms omdat er nog duurzame winst op bepaalde aspecten te behalen is. Een voorbeeld is de BREEAM- MVO in de keten. We zien dat er in het project N329 een hoge ambitie was om duurzame doelen te behalen. Pel je dit echter af naar beleidsniveau, dan kun je als projectorganisatie explicieter kiezen om de duurzame doelstellingen en systemen van de moederorganisaties (gemeente en provincie in dit geval) over te nemen in de projectorganisatie. Beide moederorganisaties hanteren vastgestelde MVO normen, maar deze zijn niet bewust en transparant toegepast in de projectorganisatie. Tegelijk kun je constateren dat de gerealiseerde duurzaamheid soms Eindverslag duurzame spiegel N329 v1.docx / Proj.nr. RM / Vrijgegeven / Versie 1.0 / 28 april /24

9 het beleid en de beleidsdoelstellingen ruim overtreft; het is dus eerder een procesgerelateerd leerpunt dan een duurzaam winstpunt. MVO in de keten gaat dus niet alleen over de bouwketen van aannemers, onderaannemers en leveranciers, maar ook over de opdrachtgevende partijen en eventueel zelfs richting hun klant, in dit geval de belastingbetaler. Duurzame aspecten gewoon goed gescoord In deze categorie vallen de punten waar de aanpak van de N329 redelijk tot goed overeen komt met de inhoudelijke onderwerpen de te realiseren duurzame doelstellingen en de werkwijze van BREEAM Infra met de benodigde onderbouwing en bewijslast voor de borging van duurzaamheid. We noemen deze punten gewoon goed ; dit betekend dus voor de duidelijkheid, dat hier op elk punt ook duurzame doelstellingen zijn gerealiseerd die bijdragen aan de totaalscore op duurzaamheid. In deze rapportage worden deze aspecten wel genoemd, maar niet verder uitgewerkt. Het betreft uiteindelijk een korte toets van de duurzaamheid; er is geen uitgebreide dossierstudie gedaan die hier vermeld zou kunnen worden. Eindverslag duurzame spiegel N329 v1.docx / Proj.nr. RM / Vrijgegeven / Versie 1.0 / 28 april /24

10 Leerpunten BREEAM Infra Management Doel : Doel : Doel : Management Adaptief vermogen (toekomstvast ontwerpen) Het creëren van randvoorwaarden om veranderende omstandigheden gedurende de levensduur in de infrastructuur te kunnen opnemen (vrij naar BREEAM-NL Gebied). Ecologisch: voldoende goed geborgd in project. Mobiliteit: goed geborgd. Gemeentelijke kaders: Binnen MER en bestemmingsplan voor het tracé zijn, op basis van verschillende mobiliteitsscenario s voor de komende 20 jaar, keuzes gemaakt. Interessant om te kijken welke ervaringsgegevens opgenomen kunnen worden in de BRL. Management Bouwplaats en omgeving Het maximaliseren van de veiligheid en gezondheid van werknemers en stakeholders tijdens het werk door inrichting en gebruik van de bouwplaats en werkterrein. Bewuste Bouwers toegepast, een tijdelijk fietsbrug voor fietsveiligheid en algemeen was veiligheid een dagelijks terugkerend aspect in de samenwerking ON/OG. De technische checklist A2 is ook al gebaseerd op Bewuste Bouwers. Dit kan veel explicieter in de BRL opgenomen worden. Management Prestatieborging Het optimaal in stand houden van kwaliteit en prestaties na oplevering. Meer dan compleet in het project. Begint standaard te worden in infra- D&C contract, via EMVI (boete en beloning). Borging innovatie in beheer (10jr). Beheer door provincie/gemeente; overdachtsdocumenten. Is BREEAM Infra al voldoende gericht op overdracht naar de beheerorganisatie (in Infra kan dat complex zijn) en evt. Integrale contracten? Management Contractmanagement ketenpartners (gericht op efficiënte uitvoering) Doel : Het bevorderen van een integrale projectstructuur en - uitvoering door procesmanagement (door ON) teneinde een efficiënte uitvoering van het project te bewerkstellingen met minimale impact op de omgeving. Voldoende in project, deels MVO in contract. Eindverslag duurzame spiegel N329 v1.docx / Proj.nr. RM / Vrijgegeven / Versie 1.0 / 28 april /24

11 Mensen Doel : Doel : Doel : BREEAM kan hier van leren, aansluiten bij systeemgerichte contractbeheersing zou passen binnen werkwijze GWW sector. Basis is kwaliteit aantonen door opdrachtnemer, check via audits. Mensen Esthetiek / omgevingsbeleving / beleving tijdens gebruik Het stimuleren van een goede beleving van de omwonenden door het goed inpassen van de weg in het landschap en door het toepassen van passende materialen. Het stimuleren van een goede beleving van de weggebruiker door het goed inpassen van de weg in het landschap en door het toepassen van passende materialen. Ontwerprichtlijn vastgesteld, beeldkwaliteitplan: technisch, landschap, duurzaam. Vormgevingsplan onderdeel EMVI Rijgedrag, gevoeligheid, veiligheid; invloed gedrag weggebruiker = ambitie weg van de toekomst. Prima gehaald, op bijzondere wijze ingevuld met omgeving (stakeholders) en in de aanbesteding. Aanpak en werkwijze kunnen aanleiding zijn voor bewijslast BRL. Echte ervaring met wat werkt, duurzaam resultaat geeft. Mensen Sociale veiligheid Het bevorderen van de sociale veiligheid op en rond de infrastructuur (fietsers, voetgangers). Richtlijn fiets opgesteld, prettige onderdoorgangen Pleasant Pass = mooie innovatie. De BREEAM BRL kan dit goed overnemen. Landelijk is er inmiddels ook veel ervaring beschikbaar. Mensen Gezondheid Nog te omschrijven in BRL. Tijdens bouw en gebruik Extra veel aandacht voor gezondheid in het project, vooral ook voor werknemers die aan het bouwproject werkten. Heel belangrijk; gezondheid fysiek en emotioneel, werkwijzen niet nadelig voor gezondheid. Bouw en gebruik. Hier kan BREEAM nog in verbeteren. Eindverslag duurzame spiegel N329 v1.docx / Proj.nr. RM / Vrijgegeven / Versie 1.0 / 28 april /24

12 Energie Doel : Doel : Doel : Energie Bouwlogistiek / Materieel / CO2-reductie Het minimaliseren van CO2 emissies door bouw- en transportactiviteiten ten gevolge van het bouwproces. Bij juiste aanpak kan dit (door efficiënt bouwproces en minder kilometers) geld opleveren voor de aannemer. Prijs, kwaliteit, inkoop door de hele keten; groen inkopen, CO2 rapportages, emissiereductie 2/3. Zat stevig in project ingebed. BREEAM BRL baseren op deze ervaringsgegevens. Tijdens schrijven van BREEAM lang op zoek geweest naar hanteerbare normstelling. Energie Energiezuinige installaties gebruiksfase Het minimaliseren van het energiegebruik van, aan de infrastructuur gebonden, installaties in de gebruiksfase, uitgezonderd de verlichting. Zeer goed behaald in project, 100% energie-nul prijs ontvangen. Discussie efficiëntie tegenover effectiviteit (is het nodig?) is wel relevant; het resultaat mag er zijn! Door compensatie in de directe omgeving te zoeken (PV panelen op gebouwen en zichtbaar langs de weg bijvoorbeeld) krijgt duurzaamheid een grotere reikwijdte (olievlekwerking). Inkoop leerproces: grijs -duurder en groen -beter. Actieve stimulans voor / invloed op de omgeving opnemen in BRL? Energie Energiezuinige verlichting gebruiksfase Het minimaliseren van het energiegebruik van aan de infrastructuur gebonden verlichting in de gebruiksfase. Licht intensiteit, inregeling optimalisatie, voorgeschreven in project (pomp, verlichting). Afweging wel/geen verlichting Leidde tot 50% minder verlichting en LED innovatie. Ontwerprichtlijn op output, niet op product. Innovatie belonen in BRL. Energie Toepassing en opwekking duurzame energie Doel : Het gebruik en opwekken van zoveel mogelijk energie binnen de systeemgrenzen van het project met een zo laag mogelijke CO2 uitstoot. Lokaal (economie) gestimuleerd, door binnen gemeentegrens / eigen netwerk compensatie te zoeken. Keuze alleen zon, geen windmolens (grotere impact / 6 jr. vergunningstijd). Eindverslag duurzame spiegel N329 v1.docx / Proj.nr. RM / Vrijgegeven / Versie 1.0 / 28 april /24

13 Economische component (regio) meenemen in BRL. Monitoring van belang, kan altijd beter. Prikkel houden voor gebruik, verbetering, beheerders handleiding; lijst met opties. Bodem Materialen Doel : Doel : Doel : Hoewel goed aangepakt en doorgevoerd: verbeterpunten op gebied van monitoring, gebruikershandleiding, typische BREEAM borging. Bodem Grondbalans Bodemmilieu en opbouw Het maximaal in stand houden (situatie voor start project) van de bodemstructuur (bodemopbouw) en het optimaal gebruiken van de bodemgesteldheid in het gebied. Proces, (ook wettelijk voorgeschreven) en ontwerp: minder diep ontgraven, zo dicht mogelijk bij een gesloten grondbalans blijven. Er zijn meer parameters dan kubieke meters grond. Bij juiste aanpak kan dit geld opleveren voor de aannemer. Advies: BREEAM BRL baseren op ervaringsgegevens N329. Bodem Ondergronds ruimtegebruik (kabels & leidingen) Minimale verstoring van bovengrondse infrastructuur door goede betrouwbaarheid van de ligging en goede toegankelijkheid/ inpasbaarheid van ondergrondse infrastructuur. Er zijn zeker ook nog leerpunten voor toekomstige projecten, maar ook hier gaat de N329 verder dan gebruikelijk. Praktijk: Partijen willen niet dicht naast elkaar liggen met hun eigen kabels, zoveel mogelijk proberen op te lossen efficiënte kabelgoot, innovatie kabel waar lampje boven zweeft geen kabel in grond, PV bomen, beheer, precies weten wat/waar ligt, niet te veel aanleggen, geen leidingstraat mogelijk. Richtlijn wettelijk, KPN eigen wet. Bij providers / netwerkbedrijven valt nodige te verbeteren in de afstemming. halen. Hier zou BREEAM echt kunnen stimuleren, bovenwettelijk, dus opnemen in BRL. Materialen Materialenkringloop Het realiseren van een zo laag mogelijke milieubelasting ten gevolge van materiaalgebruik over de gehele levenscyclus van een infrawerk. Eindverslag duurzame spiegel N329 v1.docx / Proj.nr. RM / Vrijgegeven / Versie 1.0 / 28 april /24

14 Kwaliteit van materiaal beter weten; inzichtelijk maken: stappen maken materialen en welke kwaliteit waar op de weg zonder downcycling; oude materiaal verwerkt in nieuwe. Complete lijst met materialen gemaakt, volume in kaart en materiaalbalans, kwalificatie. Goede overdracht naar beheer! Lijst in BRL uitbreiden en vast te leggen waar welke materialen / bestrating ligt. BRL goed op werkwijze Infra afstemmen. BREEAM stimuleert het bijhouden van de lijst en overdracht / vastleggen gegevens (after care). Landgebruik en Ecologie Omgevingskwaliteit Doel : Doel : Doel : Materialen Onderbouwde herkomst materialen Het stimuleren van de toepassing van materialen met een onderbouwde/ verantwoorde herkomst. Wat zit er in het materiaal, technische en biologische keten; C2C bewustwording en inspiratie. Aandachtspunt: wat telt echt mee, bulk en gevoeligheid, niet alles is even belangrijk om op te sturen in Infra. Selectie bulk; weg en materialen gevoeligheidsanalyse Welke vraag? Kan beter! (geldt niet alleen voor BREEAM, ook andere meetmethoden kampen hier mee). Landgebruik & Ecologie, Inpassing Duurzaam landschaps(berm)beheer Nog op te stellen in BREEAM. Duurzaamheid van de weg vindt grotendeels plaats naast de weg. Berm kan reinigende functie hebben, natuurlijke uitstraling of biomassa productie. Gekeken naar inheemse soorten, habitat. Klei kant en zand kant heide / maaibeheer. Wadi's onderzoek potentie berm/bermgras. CO2 kwantificeren lastig; zo min mogelijk onderhoud. Welk plantje bindt meer CO2? Dit moet in BLR goed verwerkt worden. Omgevingskwaliteit Stralingsrisico elektromagnetisch / GSM (bouw & gebruik) Het beperken van de stralingsrisico s o.a. afkomstig van de zendmasten van telecomaanbieders. Raakvlak SNK systeem, door weg geproduceerde straling (tel) kale weg om te voorkomen. Aandachtspunt voor DGBC. WEL TOEVOEGEN (stuurgroep had geschrapt) in BRL, er gebeurd van alles op de weg wat mogelijk van invloed is op omgeving. Eindverslag duurzame spiegel N329 v1.docx / Proj.nr. RM / Vrijgegeven / Versie 1.0 / 28 april /24

15 Duurzaam gebruik Doel : Doel : Doel : Doel : Doel : Omgevingskwaliteit Lichthinder (bouw & gebruik) Het beperken van lichthinder binnen projectgrens en de directe omgeving ten gevolge van alle aanwezige verlichtingsinstallaties en verkeer in de gebruiksfase. (realisatiefase valt onder Bouwplaats & Omgeving). Scoort heel positief, veel aan gedaan. LED verlichting, geen lichtmasten dus geen omgevingslicht innovatief! Hier kan BREEAM van leren, of dit kan innovatiepunt opleveren. Omgevingskwaliteit Doorstroming tijdens de bouw Nog te omschrijven in BREEAM. Was belangrijk EMVI criterium, dat tijdens de bouw ook telkens getoetst is. Diverse maatregelen door aannemer genomen. Hier kan BREEAM uit putten, ook doel vaststellen. Duurzaam gebruik van de infrastructuur Doorstroming tijdens gebruik De doorstroming van het verkeer bevorderen om zo de milieueffecten van verkeer te minimaliseren. Was belangrijk EMVI criterium, dat tijdens de bouw ook telkens getoetst is. Diverse maatregelen door aannemer genomen. O.a. Flow man systeem stimuleert de doorstroming actief. Innovatief! Hier kan BREEAM van leren, of dit kan innovatiepunt opleveren. Duurzaam gebruik van de infrastructuur Netwerkeffecten van verkeer (bouw & gebruik) Optimaal inpassen van het project in het totale verkeerssysteem. Hoe groot is het te beschouwen netwerk (systeemgrens BRL)? Systeemgrens Oss + aansluiting rijksweg. Lijkt goed te scoren vanuit BREEAM systematiek. BRL is nog niet ver, kan zich op deze ervaringen baseren? Wat is vastgelegd? Dossierstudie gewenst. Duurzaam gebruik van de infrastructuur Veiligheid infrastructuur tijdens gebruik Het verhogen van de veiligheid voor de weggebruiker. Ontwerp vs tijdens bouw. Veiligheid tijdens bouw =wettelijk. Fasering werk, aanleg fietsvoorzieningen tijdens bouw, cultuur en weggebruiker. Ontwerp ASVV en CROW, led-stromen helpen ook veiligheid. BRL is nog niet ver, kan zich op deze ervaringen baseren? Wat is vastgelegd? Dossierstudie gewenst. Eindverslag duurzame spiegel N329 v1.docx / Proj.nr. RM / Vrijgegeven / Versie 1.0 / 28 april /24

16 Doel : Doel : Duurzaam gebruik van de infrastructuur Robuust ontwerpen Het minimaliseren van de werkzaamheden als gevolg van slijtage, ongevallen en vandalisme. Led lamp sneeuwvrij flowman; multifunctionele betonnen band, PV-bomen, sterkte coating? Obstakelvrije zone, richtlijn--> toegevoegde waarde? Woordkeuze robuust? BRL is nog niet ver, kan zich op deze ervaringen baseren? Wat is vastgelegd? Dossierstudie gewenst. Duurzaam gebruik van de infrastructuur Duurzaam Rendement / Total Cost of ownership Het haalbaar maken van de duurzame maatregelen en ingrepen binnen het project door het opstellen van een financiering- en samenwerkingsconstructie op basis van maatschappelijke waardes vertaald in rendementen voor relevante belanghebbenden. Aanbeveling vroeg in project oppakken. Was een leertraject, wat heeft terugverdienpotentie t.o.v. extra investering. Ideevorming en besluitvorming niet aan begin, begrotingstechnisch; sloop en verborgen milieukosten meenemen. Aanbeveling: vroeg in project oppakken. Het was een leertraject; wat heeft terugverdienpotentie t.o.v. extra investering? Ideevorming en besluitvorming aan begin, begrotingstechnisch; sloop en verborgen milieukosten meenemen. Baseren op de systematiek van schaduwprijzen. Wellicht voor de gekozen oplossingsrichtingen aanvullend een maatschappelijke kosten basten analyse maken. Eindverslag duurzame spiegel N329 v1.docx / Proj.nr. RM / Vrijgegeven / Versie 1.0 / 28 april /24

17 Leerpunten N329 / toekomstige projecten Management Mensen Doel : Doel : Doel : Management MVO in de keten Het stimuleren van een maatschappelijk verantwoorde werkwijze van de projectorganisatie. EMVI criteria, PPP opgenomen voor opdrachtnemer in Bouwcombinatie. Check was nodig op het staande beleid provincie en gemeente, dus niet expliciet over genomen beleid in projectorganisatie. Tweeledig, opdrachtnemer goede aanpak. MVO in de projectorganisatie: staand beleid provincie en gemeentes duidelijker overnemen bij nieuwe projecten. Financiële aspecten toevoegen in BREEAM criteria. Management Participatie Proactief informeren en betrekken van stakeholders voor en tijdens de projectrealisatie ten behoeve van een verbeterde werkwijze en ontwerp. Niet altijd een keus, het is wel gebeurd, soms heel positief, maar niet altijd gestructureerd. Impliciet in communicatieplan, markconsultatie en ideeënboek; niet systematisch, geen expliciete stakeholderanalyse, communicatie over hinder. Communicatieplan, diverse raadplegingen (impliciet meegenomen dus). Toekomst: gebruik de participatieladder als instrument = vooral verantwoordelijkheid opdrachtgever. Mensen Sociale return on investment Nader te omschrijven in BREEAM. SROI ladder is document dat wellicht toegepast kan worden (leer- / werkplaatsen, opleidingen, mensen met achterstand tot arbeidsmarkt). Ja, leerplekken, in aanbestedingsdocumenten; geprobeerd om in gebruik te kunnen houden, dit is echter niet gelukt. Wel intentie! Gedaan bij N329. Met BREEAM - structuur - methode kan dit explicieter meegenomen worden. Analyse, kansen, meerwaarde. Volgend project. BRL BREEAM kan dit goed overnemen. Landelijk inmiddels veel ervaring beschikbaar. Eindverslag duurzame spiegel N329 v1.docx / Proj.nr. RM / Vrijgegeven / Versie 1.0 / 28 april /24

18 Omgevingskwaliteit Doel : Doel : Omgevingskwaliteit Trillingen (bouw & gebruik) Het minimaliseren van blootstelling aan trillingen naar de omgeving als gevolg van de infrastructuur. Stiller asfalt, type SMA type 5. Geen heipalen, damwanden gedrukt. Aan normen voldaan, kan bovenwettelijk zijn, maar is al snel prijzig. In EMVI stoppen. Gestructureerde werkwijze volgens BRL kan helpen Omgevingskwaliteit Geluid Het minimaliseren van geluidsoverlast naar de omgeving tijdens het gebruik van de infrastructuur. Wettelijk berekend, bleek geen maatregelen nodig. Toch gekozen om wel geluidschermen te plaatsen, bij woonwijk Adelaar en recreatie Naaldhof (stakeholders/draagvlak) t.b.v. spoor, geplaatst in samenwerking Prorail. BREEAM scoort bij bovenwettelijke maatregelen = extra geluidsschermen. (was deze 'duur' draagvlak kopen?). De wet blijkt te beperkt te zijn. Hier zou BREEAM kunnen stimuleren richting verbeteringen in uitvoering en maatregelen. Eindverslag duurzame spiegel N329 v1.docx / Proj.nr. RM / Vrijgegeven / Versie 1.0 / 28 april /24

19 Aspecten gewoon goed gescoord Management Doel : Management Rapportage & verantwoording (open, transparant, milieueffecten) Het borgen van de verantwoordelijkheid voor de realisatie van de duurzaamheidsambitie gedurende het ontwerp en de ontwikkeling, teneinde de duurzaamheidsambitie te realiseren. Publiekelijk/openbare rapportage, via verschillende media. Hoort ook bij openbaarheid bestuur natuurlijk. Sluit op elkaar aan. Management Contractvorming Doel : contractvormen waarbij ontwerp bouw en onderhoud in 1 contract zit stimuleert duurzame en economische oplossingen over de levensduur van een Infrawerk. Voldoende behaald. Sluit op elkaar aan. Mensen Water Doel : Doel : Doel : Mensen Educatie, Kennisdeling van / door het project Het stimuleren van de kennisopbouw gerelateerd aan het project en de infratechniek in de ruimste zin van het woord. Voldoende behaald, infocentrum, evaluatie; publicatie; scholen. Sluit op elkaar aan. Aandachtspunt: waarborging beschikbare kennis, lange en korte termijn. Water Water in het licht van klimaatadaptatie Het watersysteem robuust inrichten zodanig dat extreme neerslag kan worden geborgen en geen wateroverlast veroorzaakt binnen het systeem (toekomstbestendig). Voldoende behaald. Berging en infiltratie t.b.v. snelweg nog extra binnen project, bergingscapaciteit waterschap, wadi's. Sluit op elkaar aan. Is erg contextafhankelijk. Water Watersysteem (waterschap) in stand houden of verbeteren Het voorkomen van een permanente verstoring van de grondwaterstand (watersysteem) door het project. Gehouden aan wet. Extra opgave is wateroverlast knooppunt paalgraven (rijksweg) opgelost. Sluit op elkaar aan. Is erg contextafhankelijk. Eindverslag duurzame spiegel N329 v1.docx / Proj.nr. RM / Vrijgegeven / Versie 1.0 / 28 april /24

20 Bodem Materialen Landgebruik & Ecologie Doel : Doel : Doel : Doel : Doel : Water Verbeteren waterkwaliteit Verbeteren van de waterkwaliteit binnen het watersysteem (grond- en oppervlaktewater) over de gebruiksduur van het systeem. Alleen onderzoek gedaan+ rubber, fijnstof, (water sproeien op weg, gaat ver rubber in water) reinigende weg, hier niet toegepast, onderzoek universiteit van Wageningen. Niet veel extra gedaan, basis behaald. Bodem Bodemgesteldheid en Bodemkwaliteit (bouw & gebruik) Het positief (bovenwettelijk) beïnvloeden van de milieuhygiënische kwaliteit van de ondergrond. Verbeterde omgeving achterlaten, oude infra oplossen, teerhoudend asfalt oplossen. Sluit op elkaar aan. Materialen Milieu-impact materialen (MKI DuboCalc) Het realiseren van een zo laag mogelijke milieubelasting ten gevolge van materiaalgebruik over de gehele levenscyclus van een infrawerk. Asfalt keuze, centrale dichtst bij, schaduwprijs; beton duurder ingekocht maar beter en lokaal; SBK databank. Voor BRL: Bewijslast C2C, MKI, dubocalc Landgebruik & Ecologie, Inpassing Landgebruik Stimuleer aanleg (ontwikkeling) in verstedelijkt gebied en benutten braakliggend en/of bebouwd terrein. Deels oude wegen / binnenstedelijk benut. Contextafhankelijke, geen invloed voor project. Landgebruik & Ecologie, Inpassing Ruimtegebruik Het minimaliseren van het ruimtegebruik (voetafdruk). (Hergebruik van structuren en stimuleren van een efficiënt en optimaal gebruik van ruimte door meervoudig intensief ruimtegebruik.) Leidingstrook berm, gescheiden van de weg; binnen ruimte gereserveerd strook bosbeheer; beperken storen bosrand, vandaar dat de wadi's smaller zijn gemaakt. Contextafhankelijke, geen invloed voor project. Eindverslag duurzame spiegel N329 v1.docx / Proj.nr. RM / Vrijgegeven / Versie 1.0 / 28 april /24

21 Omgevingskwaliteit Doel : Doel : Doel : Doel : Landgebruik & Ecologie, Inpassing Abiotische structuren Behouden en waar mogelijk versterken van de aanwezige abiotische structuren binnen het plangebied, en van structuren in de directe omgeving van het plangebied waarop aangesloten kan worden (systeemgrens). Water en dijk niet verstoort; huidige tracé en nieuwe waterstructuur. Bomen (uit o.a. bomenrij) tijdelijk in depot gezet, later langs N329 en rijksweg terug geplaatst (nieuwe structuur als alternatief voor oude). Vleermuizen wel goed aandacht gehad. Zo min mogelijk verstoren structuur, deels hersteld dus. Sluit op elkaar aan. Landgebruik & Ecologie, Inpassing Biotische natuur (levende natuur) Behouden en waar mogelijk versterken van de ecologische waarden, zodat medegebruik van aanwezige en bezoekende soorten mogelijk is. Lokale soorten; faunapassage/ waterstructuur/ rasterstructuur. Sluit op elkaar aan. Landgebruik & Ecologie, Inpassing Cultureel erfgoed, archeologie Het inventariseren, behouden en waar mogelijk versterken van cultuurhistorische waardes. Niets mee gedaan, in context niet noodzakelijk Niet veel extra gedaan, basis behaald. Omgevingskwaliteit Luchtkwaliteit (bouw & gebruik) Het minimaliseren van blootstelling aan luchtverontreinigende stoffen rondom de infrastructuur. Studies MER en bestemmingsplan. Geen maatregelen noodzaak wettelijk. Innovatie gekeken fijnstof afvangen (ook door groenaanplant). Maar niet uitvoerbaar. Ook effect van referentieprojecten viel tegen (Rijkswaterstaat). Daarnaast had Staatsbosbeheer andere plannen voor groenaanplant). Wel gedaan: veel voor doorstroming verkeer, dat is positief voor luchtkwaliteit (stilstand is uitstoot). Niet veel extra gedaan, basis behaald. Eindverslag duurzame spiegel N329 v1.docx / Proj.nr. RM / Vrijgegeven / Versie 1.0 / 28 april /24

22 Duurzaam gebruik Doel : Doel : Doel : Omgevingskwaliteit Hittestress (Urban Heat Island) Het stimuleren van een comfortabel thermisch buitenklimaat in het plangebied door het voorkomen van het ontstaan van het Urban Heat Island (UHI) effect. Meer asfalt, formule check. Rest gebruiken voor warmte (gebouwen). Verkeer in stilstand = 80-90% meer warmte, dus ook hier doorstroming belangrijk. Meer bomen kan ook helpen, maar is niet expliciet gedaan. Basis behaald, context gebonden, beperkte invloed project. Duurzaam gebruik van de infrastructuur Aansluiting op andere duurzame modaliteiten stimuleren keuzes voor modaliteiten die duurzamer zijn door het verkeersnetwerk en het OV netwerk beter op elkaar aan te sluiten. Minder relevant op deze route, en er rijden geen bussen over de weg. Wel zijn er goede voorzieningen t.b.v. fietsgebruik (maar geen specifieke overstapmogelijkheid, opladen elektrische fietsen etc.). Omdat het voor het project niet relevant was, niet specifiek iets voor een overstap gedaan. Een transferium, goede parkeer en stallingsvoorziening kan een duurzame maatregel zijn. Duurzaam gebruik van de infrastructuur Gladheidsbestrijding Milieubelasting als gevolg van gladheidsbestrijding minimaliseren, en duurzaam gebruik van grondstoffen (zout) stimuleren. Bestaande beheerwijze en routering blijft gehandhaafd. Basis behaald, context gebonden, beperkte invloed project. Eindverslag duurzame spiegel N329 v1.docx / Proj.nr. RM / Vrijgegeven / Versie 1.0 / 28 april /24

23 Conclusies: duurzame spiegel voor de N329 De N329 weg van de toekomst is waarschijnlijk de eerste weg in Nederland waarin duurzaamheid zo integraal en ver doorgevoerd is opgenomen in ontwerp en uitvoering. Niet alleen zijn de technische aspecten (de Planetkant) goed uitgewerkt; in de manier waarop het project is georganiseerd en gecommuniceerd met de omgeving, komen ook de People aspecten goed tot hun recht. Niet onverwacht voor een publiek project scoort de Profitkant hier en daar wat minder, echter ook daar wordt op de meeste aspecten duurzaam gescoord ten opzichte van een traditionelere aanpak. De projectorganisatie (een samenwerking tussen de gemeente Oss en de provincie Noord Brabant) loopt daarmee ruim op de troepen vooruit. Duurzaamheid heeft steeds, in de breedte van het begrip, een prominente rol gespeeld in het project. Dit onderzoek laat zien dat de N329 met recht een duurzame Weg van de Toekomst genoemd kan worden. De kwalitatieve score uitgewerkt voor de N329 Conclusies: Het is opvallend dat zowel het project N329 als BREEAM Infra qua duurzaamheid bijna de zelfde (deel)aspecten in zich hebben, en dus beiden duurzaamheid in de breedte raken. Daarmee is direct duidelijk dat de weg van de toekomst duurzaam is; op voorhand komen vele aspecten van het nieuw te ontwikkelen keurmerk BREEAM Infra uitgebreid aan bod. Langs de meetlat van BREEAM Infra zien we dat op ca. 70% van de beoordeelde aspecten maximaal gescoord wordt, en op ca. 25% van de beoordeelde aspecten goed. Eindverslag duurzame spiegel N329 v1.docx / Proj.nr. RM / Vrijgegeven / Versie 1.0 / 28 april /24

24 Hoewel BREEAM Infra nog niet gereed is lijkt het op basis van deze getallen aannemelijk dat de maximale score van 5 sterren haalbaar is voor de N329. Daarmee stijgt de N329 als project met kop en schouders uit boven vergelijkbare projecten die in dezelfde periode zijn gerealiseerd. Ook de komende jaren kan het project als voorbeeld dienen voor andere projectorganisaties die duurzame stappen willen zetten. Toch zijn er nog leerpunten t.a.v. de N329, die voor toekomstige projecten nuttig kunnen zijn; die liggen veelal in het nog explicieter maken van die duurzame aspecten in het proces, of in het meetbaar en concreet maken (verifieerbare bewijslast dossier). Sommige duurzame aspecten in BREEAM-NL zijn niet in elk project te behalen; dat hoort bij de methode. Niet elk aspect is op elke locatie relevant, en sommige aspecten spreken elkaar tegen (voorbeeld: veel verlichting is duurzaam veilig, maar kan nadelig zijn voor de omgeving). Voor dit project was dat bijvoorbeeld de aansluiting op openbaar vervoer of ander duurzaam vervoer (de fiets bijvoorbeeld) om de stad in te gaan. Hier had het project N329 geen invloed op, en die scoort dan ook niet hoog in de duurzame score. De pijlen laten zien waar het nog beter kan, voor toekomstige projecten. NB: de BREEAM Infra methode is nog niet gereed. Het daadwerkelijk beoordelen op basis van het toekennen van punten en/of verifieerbare percentages is dus nog niet mogelijk. Een 5 sterren score is daarom slechts een aanname; basis hiervoor is het feit dat binnen de BREEAM methodiek 5 sterren toegekend worden wanneer 85% van de maximaal te behalen punten onderbouwd is behaald. Eindverslag duurzame spiegel N329 v1.docx / Proj.nr. RM / Vrijgegeven / Versie 1.0 / 28 april /24

25 Colofon Opdrachtgever Gemeente Oss Leo de Hoogt, Linda de Klein-Bevers Uitgave Movares Nederland B.V. Divisie Ruimte, Mobiliteit en Infra Afdeling Gebouwen en Energie: Gebouwen Daalseplein 100 Postbus GW Utrecht Telefoon Ondertekenaar Zeijl, E van Sr. adviseur Projectnummer RM Opgesteld door Estéban van Zeijl, Lonneke van den Elshout 2014, Movares Nederland B.V. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Movares Nederland B.V. Eindverslag duurzame spiegel N329 v1.docx / Proj.nr. RM / Vrijgegeven / Versie 1.0 / 28 april /24

26 Bijlage: lijst s BREEAM Infra (in ontwikkeling)

27 aspecten BREEAM-NL Infra 04-feb-14 Doel Management MAN 1 MVO in de keten Het stimuleren van een maatschappelijk verantwoorde werkwijze van de projectorganisatie. Op een zodanige wijze ondernemen c.q. een projectorganisatie besturen dat deze bij al zijn afwegingen op een maatschappelijk verantwoorde en transparante wijze de balans zoekt tussen mensen, de ecologie en de financiële positie van de organisatie. MAN 2 Rapportage & verantwoording (open, transparant, milieueffecten) Het borgen van de verantwoordelijkheid voor de realisatie van de duurzaamheidsambitie gedurende het ontwerp en de ontwikkeling, teneinde de duurzaamheidsambitie te realiseren. MAN 3 Adaptief vermogen (= toekomstvast ontwerpen) Het stimuleren van het kunnen opvangen van veranderende omstandigheden gedurende de gebiedsontwikkeling. MAN 4 Participatie Proactief informeren en betrekken van stakeholders voor en tijdens de projectrealisatie ten behoeve van een verbeterde werkwijze en ontwerp. MAN 5 Bouwplaats en omgeving Het maximaliseren van de veiligheid en gezondheid van werknemers en stakeholders tijdens het werk door inrichting en gebruik van de bouwplaats en werkterrein. MAN 6 Prestatieborging Het optimaal in stand houden van kwaliteit en prestaties na oplevering. MAN 7 Contractmanagement ketenpartners Zorg dat ook alle duurzame en MVO gerichte aspecten en ambities worden doorvertaald naar alle onderaannemers. MAN 8 Contractvorming Richt alle contracten zo in dat met name efficientie in de uitbesteding, ook aan onderaannemers, wordt bevorderd. Een strak proces geeft een snel en duurzaam resultaat. Mensen - Omwonenden en stakeholders MEN 1 Esthetiek / omgevingsbeleving / beleving tijdensgebruik Het stimuleren van een goede beleving van de omwonenden door het goed inpassen van de weg in het landschap en door het toepassen van passende materialen. Het stimuleren van een goede beleving van de weggebruiker door het goed inpassen van de weg in het landschap en door het toepassen van passende materialen. MEN 2 Sociale veiligheid Het bevorderen van de sociale veiligheid op en rond de infrastructuur (fietsers, voetgangers) MEN 3 Sociale return on investment Betrek mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt lokaal bij het project, door leer/werk banen te scheppen. MEN 4 Educatie/Kennisdeling van / door het project Het stimuleren van de kennisopbouw gerelateerd aan het project en de infratechniek in de ruimste zin van het woord. MEN 5 Gezondheid Stimuleer afspecten die de gezondheid positief beinvloeden, zoals veel zichtbaar groen in het plan, en waar mogelijk beperking van fijn stof. Stimuleer dat mensen zich gezond door het plan gaan bewegen, wandelen, fietsen, trimmen. Energie (Beperking primair fossiel energiegebruik) ENE 1 Bouwlogistiek / Materieel / CO2-reductie Het minimaliseren van CO2 emissies door bouw- en transportactiviteiten ten gevolge van het bouwproces. ENE 2 Energiezuinige installaties gebruiksfase Het minimaliseren van het energiegebruik van aan de infrastructuur gebonden installaties in de gebruiksfase, uitgezonderd de verlichting. ENE 2a Energiezuinige verlichting gebruiksfase Het minimaliseren van het energiegebruik van aan de infrastructuur gebonden verlichting in de gebruiksfase. ENE 3 Toepassing en opwekking duurzame energie Het gebruik en opwekken van zoveel mogelijk energie binnen de systeemgrenzen van het project met een zo laag mogelijke CO2 uitstoot. Water WAT 1 Water in het licht van klimaatadaptatie Het watersysteem robuust inrichten zodanig dat extreme neerslag kan worden geborgen en geen wateroverlast veroorzaakt binnen het systeem (toekomstbestendig ) WAT 2 Watersysteem (waterschap) in stand houden of verbeteren Het voorkomen van een permanente verstoring van de grondwaterstand (watersysteem) door het project. (hier is nog discussie over, Hoort oppervlaktewater, stroming, hier ook bij?) WAT 3 Verbeteren waterkwaliteit Verbeteren van de waterkwaliteit binnen het watersysteem (grond- en oppervlaktewater) over de gebruiksduur van het systeem. (deze of WAT5 blijft bestaan). WAT 4 Watergebruik [lage weging] Het optimaliseren van de benutting van het gebiedseigen water en het geschikt houden voor teruggave aan het watersysteem. WAT 5 minimalisering vervuiling afstromend regenwater & zuivering Het op de locatie zelf beperken van potentiële vervuiling van natuurlijke watergangen met slib, zware metalen, chemicaliën of olie door afstromend regenwater van gebouwen en verharde oppervlakken. Bodem BOD 1 Grondbalans Bodemmilieu en opbouw Het maximaal in stand houden (situatie voor start project) van de bodemstructuur (bodemopbouw) en het optimaal gebruiken van de bodemgesteldheid in het gebied. BOD 2 Bodemgesteldheid en Bodemkwaliteit (bouw & gebruik) Het positief (bovenwettelijk) beïnvloeden van de milieuhygiënische kwaliteit van de ondergrond. Het stimuleren van het optimale gebruik van de bodemgesteldheid in het gebied en het stimuleren van behoud van de bodemstructuur BOD 3 Ondergronds ruimtegebruik (kabels & leidingen) Minimale verstoring van bovengrondse infrastructuur door goede betrouwbaarheid van de ligging en goede toegankelijkheid/ inpasbaarheid van ondergrondse infrastructuur. Materialen MAT 1 Milieu-impact materialen (MKI DuboCalc) Het realiseren van een zo laag mogelijke milieubelasting ten gevolge van materiaalgebruik over de gehele levenscyclus van een infrawerk. MAT 2 Materialenkringloop Het identificeren en stimuleren van het gebruik van gerecycled of herbruikbaar toeslagmateriaal in het project, waardoor het gebruik van en de vraag naar nieuwe grondstoffen/bouwmaterialen afneemt. MAT 3 Onderbouwde herkomst materialen Het stimuleren van de toepassing van materialen met een onderbouwde/ verantwoorde herkomst.