Docentenhandleiding Vogelen met DNA
|
|
- Alexander Bauwens
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Docentenhandleiding Vogelen met DNA Doelgroep: 4-5 Havo, 4-6 VWO Leerstofgebied: biologie, erfelijkheid, evolutie Werkvorm: digitaal, alleen of groepswerk (max. 3 leerlingen per groep) Duur: 1 á 2 lesuren van 45 minuten. Doel van de opdracht Algemeen Specifiek Materiaal: Suggesties: Leerlingen maken kennis met een wetenschappelijke methode om soorten te identificeren en classificeren; Leerlingen leren wat DNA barcoderen is en wat de toepassingen zijn in de praktijk. Leerlingen ervaren hoe je met DNA barcodes soorten kunt opsporen. Leerlingen ervaren hoe je de onderlinge relaties tussen soorten zichtbaar maakt, door DNA sequenties met elkaar te vergelijken. PC + internet (bij voorkeur per leerling; minimaal 1 per groepje) Digibord + beamer (voor inleiding) Gelegenheid tot printen óf Gewenste documenten vooraf printen en uitdelen Aansluiting op het curriculum (eindtermen Biologie Havo/VWO) De opdrachten kunnen lesstofverrijkend worden ingezet. Zie bijlagen voor aansluiting met de eindtermen uit het Biologie-examen. Vereiste voorkennis
2 Kennis van de opbouw van de cel Kennis van de opbouw en functie van DNA NB: bovenstaande informatie staat op de webpagina docentenhandleiding. De uitgebreide handleiding is toegevoegd als link. Opdracht in het kort Leerlingen krijgen eerst een introductiefilmpje (5 min) te zien over wat DNA barcoderen is en hoe het wordt toegepast. Bij het filmpje zitten een drietal vragen. Na het geven van het juiste antwoord geeft het programma feedback. Deze introductie kan individueel door de leerlingen gedaan worden op de pc, maar ook prima klassikaal op het digibord. Daarna gaan de leerlingen zelfstandig aan het werk. In het eerste deel van de les ( Vogelen met DNA ) krijgen de leerlingen als opdracht om drie onbekende monsters te identificeren voor een luchtvaartmaatschappij. De monsters zijn afkomstig van vogels die in botsing kwamen met vliegtuigen. Leerlingen leren eerst wat DNA barcodes precies zijn (locatie op het mitochondriale DNA en waarom dat belangrijk is bij soort identificatie). Ze maken kennis met een website waarop wetenschappers al hun geproduceerde DNA barcodes invoeren en waarmee onbekende barcodes geïdentificeerd worden. Om te oefenen met de website, zoeken ze eerst zelf de barcode op van een grauwe gans (een piloot meende een gans gezien te hebben op het vliegveld) en vergelijken die met de drie barcodes van de onbekende monsters. Dit is tevens een oefening in het kijken en vergelijken. Later wordt dit namelijk alleen door de computer gedaan. Tenslotte identificeren ze de onbekende vogelmonsters. Voor één van de drie vogelsoorten bedenken ze een oplossing om botsingen in het vervolg te voorkomen. In het tweede deel van de les ( Familie of vreemde eend ) gaan leerlingen barcodes van 27 verschillende vogels vergelijken om de onderlinge relaties tussen soorten aan te tonen. Hiervoor maken ze een verwantschapsboom van de DNA barcodes. Het zelf maken van de boom is een keuze onderdeel (het kost zeker 15 minuten). Er kan ook gebruik gemaakt worden van de verwantschapsboom in de bijlage. Leerlingen beoordelen de verwantschapsboom aan de hand van een aantal vragen. Ook hier worden de vragen direct door het programma nagekeken. Aan het einde is er nog een opdracht over ringsoorten ( Ontmasker de ringsoort ). Hierbij bestuderen ze een verwantschapsboom van 10 meeuwensoorten en achterhalen welke meeuwen bij een ringsoort horen. Tenslotte is er nog een open vraag over het ontstaan van soorten. Voorbereidingen 1. Als u de leerlingen zelf een verwantschapsboom wilt laten maken, is het nodig om het programma MEGA 5.1 op de computers te laten installeren door de systeembeheerder. Het programma MEGA 5.1 is veilig te downloaden (ook al geeft de computer iets anders
3 aan) en is makkelijk in omgang. Het is een aanrader voor de wat hogere klassen. Zo ervaren ze zelf hoe wetenschappers aan hun resultaten komen. 2. Maak de les van te voren een keer helemaal zelf. U zult zien dat sommige opdrachten noodzakelijk zijn en andere verdiepend. Kies de onderdelen die u geschikt acht voor de doelgroep/tijd die u heeft. Suggestie voor 1 lesuur van 45 minuten: Identificeer de soorten, Verwantschapsboom beoordelen. Suggestie voor 2 lesuren: Alle opdrachten, inclusief zelf de verwantschapsboom maken. 3. Vooraf printen. Zelf een verwantschapsboom maken? Print alvast de handleiding voor alle leerlingen uit. Niet zelf een verwantschapsboom maken, maar wel beoordelen? Print hem alvast voor alle leerlingen uit. Suggesties voor de begeleiding Introduceer zelf het onderwerp met de les op het digibord. Kijk gezamenlijk het filmpje en neem eventueel de eerste vragen samen door. Daarna gaan de leerlingen in principe zelf aan de slag, waarbij u rond loopt om eventuele vragen te beantwoorden. Bij het maken van de verwantschapsboom is uw aanwezigheid/hulp erg gewenst. Vervolg onderzoek? Wilt u meer met barcoderen doen, dan alleen deze les? Dan kunt u de leerlingen ook zelf een barcodeset samen laten stellen. Laat ze de barcodes uit BOLD Systems halen, zoals ze gedaan hebben met de barcode van de grauwe gans. De barcodes moeten opgeslagen worden als FASTA format (blauwe knop bovenin). In MEGA maken ze er zelf een verwantschapsboom van. Kies wel dieren, want daar is de MEGA handleiding voor geschreven. Antwoorden 1. Enorme database Nee, er zit geen grauwe gans bij. Houd er rekening mee, dat er per soort meerdere publicaties in BOLD Systems staan. Niet alle barcodes van een soort zien er precies hetzelfde uit. Dat komt (1) doordat het DNA een klein beetje per individu kan verschillen (2) De plek waar de DNA sequentie geknipt is kan verschillen, waardoor de ene barcode langer is dan de andere (3) en waardoor de sequentie op een andere plek kan beginnen. 2. Identificeer de vogels A: Boomvalk (Falco subbuteo) B: Boerenzwaluw (Passeriformes hirudinae) C: Zomertortel (Turtur streptopelia) 3. Ontmasker de ringsoort In het ringcomplex zitten de volgende Larus soorten: L. vegae, L. smithsonianus, L. hyperboreus, L. glaucoides, L. glaucescens, L. argentatus. De soorten L. delawarensis en L. heermanni komen allebei in Mexico voor (L. crassirostris in Zuid-Korea en L. canus op het hele Noordelijk halfrond).
4 Door reproductieve isolatie vindt gedurende lange tijd geen voortplanting plaats tussen individuen van verschillende populaties. Binnen de populaties verandert het DNA langzaam door mutaties. Uiteindelijk gaat het DNA van de twee populaties zo verschillen dat kruisen onderling niet meer mogelijk is. Indien deze populaties elkaar later weer tegenkomen, leven ze naast elkaar als twee aparte soorten. Suggesties voor de beoordeling De meeste vragen zijn multiple choice, waarbij de computer aangeeft of het gegeven antwoord juist of onjuist is. De open vragen/opdrachten (zie antwoorden) worden ingeleverd bij de docent en kunnen beoordeeld worden. Een paar vragen over barcoderen in het SO terug laten komen, is zeker een optie. Eindtermen die aansluiten op de les De leerlingen kunnen: Vaardigheden (Domein A: 1.3, 1.6, 1.7, 1.8, 2.1, 2.3) informatie verwerven en selecteren uit schriftelijke, mondelinge en audiovisuele bronnen, mede met behulp van ICT informatie en meetresultaten analyseren, schematiseren en structureren, mede met behulp van ICT. de betrouwbaarheid beoordelen van informatie en de waarde daarvan vaststellen voor het op te lossen probleem of te maken ontwerp. verbanden leggen tussen probleemstellingen, hypothesen, gegevens en aanwezige natuurwetenschappelijke voorkennis. oplossing, onderzoeksgegevens, resultaat en conclusies evalueren. toepassingen van de natuurwetenschappen herkennen in verschillende maatschappelijke situaties. biologische verschijnselen op verschillende organisatieniveaus - cel, organisme, ecosysteem met elkaar in verband brengen. een oordeel geven over de betrouwbaarheid van beweringen, door passende criteria te hanteren bij het beoordelen van de kwaliteit van onderzoek waaraan de bewering refereert. Structuren van ecosystemen, organismen en cellen (Domein B: 2.1, 2.2) delen van cellen en organismen herkennen en de functies noemen van kern, mitochondriën, ribosomen Voortplanting, ontwikkeling en erfelijkheid (Domein C: 1.7, 1.10, 3.3, 3.7)
5 aangeven wat DNA is en dat de erfelijke informatie hierin is opgeslagen aangeven dat een mutatie een verandering in erfelijke informatie is... aangeven dat de mens met nieuwe technieken ingrijpt in de erfelijke informatie gebruik maken van gegevens uit stamboomonderzoek. Dynamisch evenwicht (Domein E: 2.2) voorspellen wat de gevolgen zijn van isolatie voor de verscheidenheid van de populatie. Literatuur en andere bronnen: NCB Naturalis Barcoding Facility Handboek Vogelaanvaringspreventie Nederlandse Luchthavens, versie 1.0 november
Docentenhandleiding Coldcase Evolutie van olifantachtigen
Docentenhandleiding Coldcase Evolutie van olifantachtigen Doelgroep: 4-5 Havo, 4-6 VWO Leerstofgebied: Biologie (evolutie), Aardrijkskunde (aarde) Werkvorm: digitaal, groepswerk (max. 3 leerlingen per
Nadere informatieExamenprogramma biologie havo
Examenprogramma biologie havo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A1 Vaardigheden Domein A2 Analyse
Nadere informatieExamenprogramma biologie havo
Examenprogramma biologie havo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A1 Vaardigheden Domein A2 Analyse
Nadere informatieExamenprogramma biologie vwo
Examenprogramma biologie vwo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein B Structuren
Nadere informatieExamenprogramma biologie havo
Bijlage 3 Examenprogramma biologie havo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein
Nadere informatieExamenprogramma biologie vwo
Bijlage 4 Examenprogramma biologie vwo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein
Nadere informatieBiologie inhouden (PO-havo/vwo): Dynamisch evenwicht
Biologie inhouden (PO-havo/vwo): Dynamisch evenwicht kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw havo bovenbouw exameneenheden vwo bovenbouw exameneenheden 34: De leerlingen leren zorg te dragen
Nadere informatieLeerdoelen, leerlijnen en leeractiviteiten
Leerdoelen, leerlijnen en leeractiviteiten Wanneer je werkt vanuit leerlijnen, is de methode slechts een van de bronnen waarmee leerlingen zich de leerstof eigen maken. Ilse Gmelig 8 februari 2018 Leerdoelen
Nadere informatieBiologie inhouden (PO-havo/vwo): Evolutie
Biologie inhouden (PO-havo/vwo): Evolutie kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw havo bovenbouw exameneenheden vwo bovenbouw exameneenheden 34: De leerlingen leren zorg te dragen voor de lichamelijke
Nadere informatieScheikunde inhouden (PO-havo/vwo): Schaal, verhouding en hoeveelheid
Scheikunde inhouden (PO-havo/vwo): Schaal, verhouding en hoeveelheid kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw havo bovenbouw exameneenheden vwo bovenbouw exameneenheden 44: De leerlingen leren
Nadere informatieVoorbeeld lesplan: Modelleren van de glucose-insuline regulatie
- DOCENTMATERIAAL - Voorbeeld lesplan: Modelleren van de glucose-insuline regulatie 1 Organisatie Domein Onderwerp Aansluitend bij Leerjaar / niveau Voorkennis Lesomschrijving Leerdoelen Biologie Modelleren
Nadere informatieBiologie inhouden (PO-havo/vwo): Instandhouding
Biologie inhouden (PO-havo/vwo): Instandhouding kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw havo bovenbouw exameneenheden vwo bovenbouw exameneenheden 34: De leerlingen leren zorg te dragen voor
Nadere informatieC5basis)201452015) Discipline:*muziek*/*dans* Thema:)GEZONDHEID))))))))))))) Gr)152:)Museum)voor)Religieuze)Kunst)
Ondersteunend)educatief)materiaal))voor)de)groepen)758)behorende)bij):) C5basis)201452015) Discipline:*muziek*/*dans* Thema:)GEZONDHEID))))))))))))) Gr)152:)Museum)voor)Religieuze)Kunst) ) Gr)354:)Markant)Uden)i.s.m.)Jelle)Douma)
Nadere informatieWat wil jij worden? Docentenhandleiding. Juni 2018 Spirit4you.
Wat wil jij worden? Docentenhandleiding Juni 2018 Spirit4you www.bekijkjetoekomstnu.nl Inhoudsopgave Deel 1 Algemene informatie Waarom deze opdrachtkaarten? Voor wie? Algemene lesdoelen Opbouw Taalniveau
Nadere informatieLeerlijn Biologie inhouden (PO-havo/vwo), Biologische eenheid
Leerlijn Biologie inhouden (PO-havo/vwo), Biologische eenheid Voor meer informatie zie: Kerndoelen onderbouw Vakportaal Mens & maatschappij Vakportaal Natuur & techniek kerndoelen primair onderwijs kerndoelen
Nadere informatieLeerlijn Biologie inhouden (PO-havo/vwo)
Leerlijn Biologie inhouden (PO-havo/vwo) Voor meer informatie zie: Kerndoelen onderbouw Vakportaal Mens & maatschappij Vakportaal Natuur & techniek kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw havo
Nadere informatieOntwerponderzoek paper 2 Geografische informatievaardigheden in 5 VWO
Ontwerponderzoek paper 2 Geografische informatievaardigheden in 5 VWO Student: Vincent van der Maaden, MSc Studentnummer: 5783070 Opleiding: Interfacultaire lerarenopleiding, UvA Vakgebied: Aardrijkskunde
Nadere informatieElke blok wordt afgesloten met een schriftelijke toets die meetelt voor het schoolexamen. De eerste toets valt in het 2 e SE moment (dec).
KLAS 4 2012-2013 Boek: Biologie voor jou (4 VWO) stofomschrijving BLOK I Thema 1 Inleiding Thema 2 Voortplanting en ontwikkeling BLOK II Thema 3 Erfelijkheid Thema 4 DNA BLOK III Thema 5 Homeostase BLOK
Nadere informatiePTA biologie vwo Belgisch Park cohort
Domeinen biologie Het examenprogramma biologie kent de volgende (sub)domeinen: Domein A Vaardigheden Domein B Zelfregulatie o Subdomein B1 Eiwitsynthese o Subdomein B2 Stofwisseling van de cel o Subdomein
Nadere informatieHandleiding voor de digitale les Internet in 2025 Kinderen tekenen de toekomst
Handleiding voor de digitale les Internet in 2025 Kinderen tekenen de toekomst Een digitale les voor groep 6, 7 en 8 van het primair onderwijs waarbij leerlingen nadenken over innovatieve toepassingen
Nadere informatieStatistiek met Excel. Schoolexamen en Uitbreidingsopdrachten. Dit materiaal is gemaakt binnen de Leergang Wiskunde schooljaar 2013/14
Statistiek met Excel Schoolexamen en Uitbreidingsopdrachten 2 Inhoudsopgave Achtergrondinformatie... 4 Schoolexamen Wiskunde VWO: Statistiek met grote datasets... 5 Uibreidingsopdrachten vwo 5... 6 Schoolexamen
Nadere informatieAfdeling VAVO. Praktische opdracht HAVO/VWO. Handleiding
Afdeling VAVO Praktische opdracht HAVO/VWO Handleiding Inleiding Voor verschillende vakken dient u een praktische opdracht te maken. In deze handleiding staan instructies voor het maken van een praktische
Nadere informatieHandleiding bij de Booktest Generator
Handleiding bij de Booktest Generator Het programma voor het maken van toetsen bij boeken. (c) 2005/2009 Visiria Uitgeversmaatschappij Twisk Inleiding Onze dank voor het aanvragen van de Booktest Generator.
Nadere informatiePTA biologie vwo Belgisch Park cohort
Domeinen biologie Het examenprogramma biologie kent de volgende (sub)domeinen: Domein A Vaardigheden Domein B Zelfregulatie o Subdomein B1 Eiwitsynthese o Subdomein B2 Stofwisseling van de cel o Subdomein
Nadere informatieONDERZOEK DOEN. HENK LINDEMAN h.lindeman@aps.nl. Naam Datum
ONDERZOEK DOEN HENK LINDEMAN h.lindeman@aps.nl Naam Datum Onderzoeksvragen; uw keuze voor deze workshop Wat zijn de verschillen en overeenkomsten tussen onderzoek doen en gedocumenteerd schrijven? Welke
Nadere informatieHOERA, een meisje Ondertitel: Analyseren
HOERA, een meisje Ondertitel: Analyseren 1. Inleiding Aan de hand van een concept cartoon verdiepen leerlingen zich in de vraag hoe het komt dat een meisje een meisje is. Een concept cartoon is een visuele
Nadere informatieGebruik het vragenmachientje en bedenk een onderzoeksvraag
Instructieblad Gebruik het vragenmachientje en bedenk een onderzoeksvraag Onderzoeken is leuk omdat je wat over jezelf leert: wat je kunt en hoe creatief je bent. Ook leer je over je omgeving en de wereld.
Nadere informatieDocentenhandleiding Digitale les Studiekeuze123
Docentenhandleiding Digitale les Studiekeuze Elk jaar staan veel scholieren voor een belangrijke keuze in hun leven: welke studie ga ik volgen als ik mijn diploma straks op zak heb? Dit lespakket is ontwikkeld
Nadere informatieLesnummer 8 Titel van de les Counting numbers Eén lesuur met mogelijkheden voor uitloop naar extra lesuren voor leerroute B en C.
Lesbeschrijving Overzicht Leerjaar 1 Vak Engels Themanummer 2 Counting Lesnummer 8 Titel van de les Counting numbers Tijd Eén lesuur met mogelijkheden voor uitloop naar extra lesuren voor leerroute B en
Nadere informatieEvolutie. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/32100
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres E i Kiwijs 21 juli 2011 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/32100 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatiePraktische opdracht Biologie Evolutie en ordening PO
Praktische opdracht Biologie Evolutie en ordening PO Praktische-opdracht door Bieb 1397 woorden 18 mei 2017 6,2 4 keer beoordeeld Vak Biologie Nieuwe olifantensoort ontdekt in Afrika 1a: Wat zijn de wetenschappelijke
Nadere informatieWerkplan Leerjaar: 4H Sectie: Biologie Verantwoordelijke docent: E van Rhijn, MJ vd Voort
Werkplan 2016-2017 Leerjaar: 4H Sectie: Biologie Verantwoordelijke docent: E van Rhijn, MJ vd Voort N.B. De kleuren in de kantlijn staan voor de vier lesperiodes te, mu en O&O in de brugklassen HAVO/VWO
Nadere informatieGroep 8 Verdiepingsles: Beroepen
Leerkrachtinformatie Lesduur: 50 minuten (klassikaal) DOEL De leerlingen maken kennis met verschillende beroepen die te maken hebben met energie beroepen techniek, Techniek Ambassadeur, classificeren BENODIGDHEDEN
Nadere informatiePTA biologie havo Belgisch Park cohort
Domeinen biologie Het examenprogramma biologie kent de volgende (sub)domeinen: Domein A Vaardigheden Domein B Zelfregulatie o Subdomein B1 Eiwitsynthese o Subdomein B2 Stofwisseling van de cel o Subdomein
Nadere informatieWetenschappelijke vraag
Wetenschappelijke vraag NWO Promotiebeurs voor leraren Drs. Ad Hofstede, directeur Erasmus Academie, docent Hora est! Promoveren kun je leren (Erasmus Academie) Wat is een wetenschappelijke tekst? Voor
Nadere informatieDe vragen sluiten aan bij de belevingswereld van de leerlingen en zijn onderverdeeld in de volgende vijftien categorieën:
> Categorieën De vragen sluiten aan bij de belevingswereld van de leerlingen en zijn onderverdeeld in de volgende vijftien categorieën: 1 > Poten, vleugels, vinnen 2 > Leren en werken 3 > Aarde, water,
Nadere informatieConcept cartoons zijn meerkeuzevragen in de vorm van een dialoog met plaatje. Dat ziet er bijvoorbeeld zo uit:
Concept cartoons Concept cartoons zijn meerkeuzevragen in de vorm van een dialoog met plaatje. Dat ziet er bijvoorbeeld zo uit: Over de dialoog De uitspraken die de figuren doen, zijn gebaseerd op wetenschappelijk
Nadere informatie1. Inleiding. Pagina 1
Pagina 1 1. Inleiding Nederland is een van de weinige landen met een euthanasiewet. Alleen in België en Luxemburg is euthanasie net als bij ons in een wet geregeld. Veel mensen hebben een mening over euthanasie.
Nadere informatieLeerdoelenmatrix. Voor de arrangeur. Voor de docent/gebruiker. Inleiding. functies:
Leerdoelenmatrix Inleiding Bij het zelf ontwikkelen van de lesplannen gelden de kerndoelen, eindtermen en exameneisen als uitgangspunt. Dit zorgt ervoor dat de lesplannen curriculumdekkend zijn. Hiervoor
Nadere informatieMedia & Interculturaliteit Lessenserie Ontdek je plekje
Media & Interculturaliteit Lessenserie Ontdek je plekje Docentenhandleiding doelgroep duur 2 vmbo,1 havo, 1 vwo 6 klokuren Inleiding Je culturele achtergrond bepaalt je hele leven. Uit welke cultuur je
Nadere informatieAansluiting op het actuele curriculum (2014)
Aansluiting op het actuele curriculum (2014) De verschillende modules van GLOBE lenen zich uitstekend om de leerlingen de verschillende eindtermen en kerndoelen aan te leren zoals die zijn opgesteld door
Nadere informatieKiezen op Komst, VMBO 2
Kiezen op Komst, VMBO 2 Inleiding In elf korte hoofdstukken helpen we de leerling en u naar een verantwoorde sector-, afdelings- en leerwegkeuze. In ieder hoofdstuk komt een aspect van het keuzeproces
Nadere informatieLANDSEXAMEN HAVO
Examenprogramma BIOLOGIE H.A.V.O. LANDSEXAMEN HAVO 2017-2018 1 Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het commissie-examen. Het centraal examen wordt afgenomen in één zitting
Nadere informatieOfficiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds Gelet op artikel 7 van het Eindexamenbesluit v.w.o.- h.a.v.o.- m.a.v.o.- v.b.o.
STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 11101 6 juni 2012 Regeling van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van 28 april 2012, nr. VO/389632, houdende
Nadere informatieLamarck. oudste jaarlagen ongewervelden, pas later gewervelden soorten langzaam veranderen nieuwe ontstaan
Evolutietheorie Creationisme Lamarck Jean-Baptiste de Lamarck (1744-1829) was één van de eersten die een wetenschappelijke hypothese opstelde over biologische evolutie. Zijn opvatting over de overerving
Nadere informatieDocentenhandleiding. Afsluitende module. De tumor als evolutieproces
Docentenhandleiding Afsluitende module De tumor als evolutieproces Ontwikkeld door het Cancer Genomics Centre in samenwerking met het Freudenthal Instituut voor Didactiek van Wiskunde en Natuurwetenschappen
Nadere informatieBiologie inhouden (PO-havo/vwo): Voortplanting
Biologie inhouden (PO-havo/vwo): Voortplanting kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw havo bovenbouw exameneenheden vwo bovenbouw exameneenheden 34: De leerlingen leren zorg te dragen voor de
Nadere informatieOren en ogen om jaloers op te zijn! Opdracht: analyseren
Oren en ogen om jaloers op te zijn! Opdracht: analyseren 1. Inleiding Deze opdracht over zintuigen is bedoeld als een hogere denkvaardigheidsopdracht ter vervanging van de lesstof over zintuigen uit de
Nadere informatieSecundair onderwijs - Tweede graad ASO/KSO/TSO - Natuurwetenschappen - Vakgebonden eindtermen
Eindtermen educatief project Korstmossen, snuffelpalen van ons milieu 2 de en 3 de graad SO Secundair onderwijs - Tweede graad ASO/KSO/TSO - Natuurwetenschappen - Vakgebonden eindtermen I. Gemeenschappelijke
Nadere informatie1: Wat is biologie? 2: Organisatieniveaus van de biologie
1: Wat is biologie? - Een organisme (o.a. dieren, planten en mensen) vertoont levensverschijnselen, zoals voortplanting en stofwisseling: alle chemische reacties in een organisme. - Organismen kunnen ook
Nadere informatieWERKEN MET DE DIGITALE LEEROMGEVING BIOLOGIE VOOR JOU
Digitale leeromgeving HANDLEIDING WERKEN MET DE DIGITALE LEEROMGEVING BIOLOGIE VOOR JOU Digitale leeromgeving HANDLEIDING In deze handleiding staat de inhoud van de digitale leeromgeving van Biologie voor
Nadere informatieWeebly: Stappenplan voor docenten
Weebly: Stappenplan voor docenten Stap 1: Registratie Ga naar http://education.weebly.com/ Voordat u aan de slag kunt met Weebly moet u zich inschrijven. U vult uw gebruikersnaam en uw e-mailadres in en
Nadere informatieDe kunst van het opzetten
De kunst van het opzetten Lesbrief websessie Een kijkje achter de schermen van museum Naturalis voor groep 5, 6, 7 en 8 Inhoud lesbrief De kunst van het opzetten 1 Introductieles 2 Uitzending 3 Afronding
Nadere informatieWerken met Paint 2014
Groep: 5 Lesdoelen: - - De leerlingen begrijpen dat je niet zomaar een plaatje van internet kan plukken, dat het plagiaat is De leerlingen kunnen met behulp van Paint zelf een tekening in Paint maken.
Nadere informatieDocentenhandleiding, Leren Modelleren. Amsterdam, 27 maart Inleiding
Docentenhandleiding, Leren Modelleren Amsterdam, 27 maart 2014 Inleiding Deze docentenhandleidng behoort bij mijn ontwerpopdracht Leren Modelleren die ik eind 2013, begin 2014 scheef in het kader van mijn
Nadere informatieOfficiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814.
STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 11109 6 juni 2012 Regeling van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van 28 april 2012, nr. VO/403948, houdende
Nadere informatieDraaiboek voor een gastles
Draaiboek voor een gastles Dit draaiboek geeft jou als voorlichter van UNICEF Nederland een handvat om gastlessen te geven op scholen. Kinderen, klassen, groepen en scholen - elke gastles is anders. Een
Nadere informatieDocentenhandleiding Rijksmuseum Groep 7-8
Docentenhandleiding Rijksmuseum Groep 7-8 1 Inhoud Voorbereidende les Afsluitende les Aanvullend materiaal bij deze lessen staat op de website: Introductiefilmpje PowerPoint presentatie Werkbladen 2 Voorbereidende
Nadere informatie3 december 2015 Science. Talentstroom voor leerjaar 1,2,3 havo/vwo met de mogelijkheid tot voortzetting in de bovenbouw in het vak NLT.
3 december 2015 Science Talentstroom voor leerjaar 1,2,3 havo/vwo met de mogelijkheid tot voortzetting in de bovenbouw in het vak NLT. Het doel Leerlingen voorbereiden op natuurwetenschappelijk onderzoek
Nadere informatieDocentenhandleiding. AaBeeCee-Digitaal. Rekenen met Excel
Docentenhandleiding AaBeeCee-Digitaal Rekenen met Excel 2005-2012 Instruct, Postbus 38, 2410 AA Bodegraven Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een
Nadere informatieLesbrief Strip maken. Doel Leerlingen te laten nadenken wat ze op het internet doen en hoe ze hier op een positieve manier mee om kunnen gaan.
STRIP MAKEN Een les waarbij leerlingen een stripverhaal maken over een mediawijs onderwerp. Ze fotograferen een verhaal, zetten dit om in een stripverhaal met korte teksten. Strip maken - Docent Doel Leerlingen
Nadere informatieEerste graad A-stroom
EINDTERMEN en ONTWIKKELINGSDOELEN Vijverbiotoopstudie Eerste graad A-stroom Vakgebonden eindtermen aardrijkskunde Het natuurlijk milieu Reliëf 16* De leerlingen leren respect opbrengen voor de waarde van
Nadere informatieAVL-nascholing NW02. KU Leuven
Toelichtingen en praktische didactische tips bij de leerplandoelstellingen genetica in het Leerplan D/2017/13.758/009 Aardrijkskunde/Natuurwetenschappen 3 graad kso/tso; sept 2017: Leerplan van het Secundair
Nadere informatieLeerlijn digitale geletterdheid
Leerlijn Digitale geletterdheid Onze visie: erkent de digitale ontwikkelingen en ziet het als haar opdracht om kinderen, samen met ouders, te leren bewust, autonoom, creatief, veilig en gezond met digitale
Nadere informatieWHITEPAPER Nectar 5 e editie onderbouw
WHITEPAPER Nectar 5 e editie onderbouw WHITEPAPER Nectar 5 e editie onderbouw Nectar 5e editie onderbouw is een heldere, motiverende methode biologie die opvalt door de gestructureerde behandeling van
Nadere informatieFilms kijken op internet: verboden of niet?
Les over auteursrecht tekst niveau A Films kijken op internet: verboden of niet? Veel mensen kijken graag naar films. Jij ook? Als je zin hebt om een film te zien, kun je natuurlijk naar de bioscoop gaan.
Nadere informatieExamenprogramma scheikunde vwo
Examenprogramma scheikunde vwo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein B Stoffen
Nadere informatieVincent-stripverhaal MAKEN VOELEN SAMENWERKEN KIJKEN. Expertisecentrum Kunsttheorie Primair Onderwijs www.expertisecentrum-kunsttheorie-po.
Vincent-stripverhaal Expertisecentrum Kunsttheorie Primair Onderwijs Vincent-stripverhaal Een opdracht voor groep 5 of 6 gericht op inleven en maken. Leerlingen maken samen een stripverhaal, gebaseerd
Nadere informatieWaar biologie de grens met ethiek raakt deel A
Waar biologie de grens met ethiek raakt deel A An Quaghebeur Leraar biologie VLTI - Torhout Vakbegeleider biologie-natuurwetenschappen Bisdom Brugge 1 Waar biologie de grens met ethiek raakt Situering
Nadere informatieOneDrive instellen op je PC
OneDrive instellen op je PC Stap 1. Zorg dat je OneDrive hebt geactiveerd (zie handleiding Office 365 instellen voor leerlingen). Stap 2. Start Internet Explorer en ga naar http://bit.ly/onedrivevoorbedrijven
Nadere informatieEINDTERMEN Bosbiotoopstudie
EINDTERMEN Bosbiotoopstudie Eerste graad A-stroom Vakgebonden eindtermen aardrijkskunde De mens en het landschap Het landelijk landschap 22 milieueffecten opnoemen die in verband kunnen gebracht worden
Nadere informatieBekend, benieuwd, bewaard - Voorbeeld Biologie
Bekend, benieuwd, bewaard - Voorbeeld Biologie Leerlingen activeren en checken hun voorkennis met betrekking tot het onderwerp celorganellen. Zij verdiepen zich in de materie en worden bewust van de zaken
Nadere informatieWiskundeonderwijs voor de 21 ste eeuw
Wiskundeonderwijs voor de 21 ste eeuw Welke instructievormen passen daarbij? Kees Buys Bert Zwaneveld (Open Universiteit) Sonia Palha (Hogeschool Amsterdam) kbuys@dds.nl g.zwaneveld@uu.nl s.abrantes.garcez.palha@hva.nl
Nadere informatieWeet jij iets van mode?
Lesbrief Koloniaal verleden Weet jij iets van mode? Context Nederland heeft, net als andere Europese landen, te maken met een koloniaal verleden. In het Rijksmuseum zijn hiervan genoeg voorbeelden te vinden.
Nadere informatieThuis films kijken. Acteurs spelen het verhaal na. de acteur = iemand die voor zijn beroep toneelspeelt of in een film speelt
Speciale les over auteursrecht tekst niveau AA Thuis films kijken 1 Jij kijkt vast wel eens naar een film. 2 Dat kan in de bioscoop. 3 Maar je kunt films ook thuis bekijken. Op internet. 4 Dat is lekker
Nadere informatieALGEMENE NATUURWETENSCHAPPEN VWO VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2016 V15.7.0
ALGEMENE NATUURWETENSCHAPPEN VWO VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2016 V15.7.0 De vakinformatie in dit document is vastgesteld door het College voor Toetsen en Examens (CvTE). Het CvTE is verantwoordelijk voor
Nadere informatieBeest binnenste buiten
binnenste buiten Lesbrief websessie Beest binnenste buiten Een kijkje achter de schermen van museum Naturalis voor groep 5, 6, 7 en 8 Inhoud lesbrief 1. Introductieles 2. Beschrijving websessie 3. Afsluiting
Nadere informatieKIJK! SEKSUALITEIT. mijn leven. Leerjaar 2. Leskatern 3. Ont wikkeld voor. praktijkonderwijs Basis - Kader
em ex jk ki In KIJK! mijn leven Leerjaar 2 aa pl SEKSUALITEIT Leskatern 3 r Ont wikkeld voor praktijkonderwijs Basis - Kader INLEIDING Seksualiteit Jongeren zijn veel bezig met relaties en seksualiteit.
Nadere informatieONDERZOEKSVAARDIGHEDEN Havo congres 5 februari 2015
ONDERZOEKSVAARDIGHEDEN Havo congres 5 februari 2015 DET VAN GILS d.vangils@aps.nl Naam Datum Verschillen havo/vwo (bron: SLO) Havo Vwo Kennis moet relevant zijn Kennis is middel Ondernemen Organiseren
Nadere informatieBeknopte handleiding voor Derive 5.0 for Windows
- Lesbrief Beknopte handleiding voor Derive 5.0 for Voorspelbaarheid en Populaties in de tijd Doelgroep Klas 5 t/m 6 havo en vwo Vakken en domeinen Algemene natuurwetenschappen VWO Wiskunde VWO: A domein
Nadere informatieSchuilt er een onderzoeker in jou?
Schuilt er een onderzoeker in jou? Bijlage: Lesdoelen en leerplandoelen INHOUD 1 Eerste kennismaking met Inagro en zijn activiteiten... 3 1.1 Lesdoelen... 3 1.2 Leerplandoelen... 3 1.2.1 Leerplan wereldoriëntatie
Nadere informatieInleiding in de biologie
Examen Voorbereiding Inleiding in de biologie Teylingen College Leeuwenhorst 2015/2016 Thema 1 Inleiding in de biologie Begrippenlijst: Begrip Biologische eenheden Prokaryoten Eukaryoten Populatie Levensgemeenschap
Nadere informatieHartelijk dank voor het aanvragen van een demo-account voor bettermarks wiskunde.
Beste mevrouw/meneer, Hartelijk dank voor het aanvragen van een demo-account voor bettermarks wiskunde. In deze handleiding vindt u de belangrijkste informatie om meteen aan de slag te gaan. Mocht u vragen
Nadere informatiePROGRAMMA VAN TOETSING EN AFSLUITING
PROGRAMMA VAN TOETSING EN AFSLUITING E FASE HAVO 04-06 Editie oktober 05 Aanpassingen voor de vakken Duits, Engels, geschiedenis, biologie, KuBv, informatica en de rekentoets VAK Duits, programma aangepast
Nadere informatieIntroduceren thema Broeikaseffect. Startopdracht. gekeken. http://bit.ly/1vqs19u. Thema: Broeikaseffect. laten stoppen? centraal:
Natuur & Techniek het broeikaseffect Omschrijving van de opdracht: Introductie Thema: Broeikaseffect In deze les staan de volgende hogere- orde denkvragen centraal: 1. Hoe zou je het broeikaseffect kunnen
Nadere informatieNederlands in Uitvoering
Nederlands in Uitvoering Leerjaar 1 Sport & spel Een mondelinge instructie begrijpen Algemene modulegegevens Leerjaar: 1 Taaltaak: Een mondelinge instructie begrijpen Thema: Sport & spel Leerstijlvariant:
Nadere informatiePLANNINGSMODULE HANDLEIDING. OTYS Recruiting Technology
PLANNINGSMODULE HANDLEIDING OTYS Recruiting Technology OTYS RECRUITING TECHNOLOGY WWW.OTYS.NL 24-5-2018 Versie 1.1 2 INHOUD 1 Introductie... 4 1.1 Over de planningsmodule in OTYS Go!... 4 1.2 Doel instructie...
Nadere informatieKennisbasis natuurwetenschappelijke vakken en technologie
Kennisbasis natuurwetenschappelijke vakken en technologie Ontwikkeling en implementatie SLO nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling Ecent conferentie 2016: Bèta in samenhang in 2032 Dirk Jan Boerwinkel,
Nadere informatiePROGRAMMA VAN TOETSING EN AFSLUITING. HAVO 4 EN 5 (locatie Dieren) Versie september 2018
PROGRAMMA VAN TOETSING EN AFSLUITING EN 5 (locatie Dieren) 2018-2020 Versie september 2018 PTA HAVO aardrijkskunde 2018-2020 Leerjaar Onderwerp B1 Gebieden op de grens van arm en rijk Schriftelijk P1 100
Nadere informatieHandleiding Docentenpakket online. Versie 1.0
Handleiding Docentenpakket online Versie 1.0 1 Welkom Met de nieuwste generatie leermiddelen (voor docenten Docentenpakket online en voor leerlingen [methode] online) kunnen docenten eigen en open lesmateriaal
Nadere informatieWERKEN MET DE DIGITALE LEEROMGEVING NOVA
Digitale leeromgeving HANDLEIDING WERKEN MET DE DIGITALE LEEROMGEVING NOVA Digitale leeromgeving HANDLEIDING In deze handleiding staat de inhoud van de digitale leeromgeving van Nova beschreven, en hoe
Nadere informatieExamenprogramma natuur, leven en technologie havo
Examenprogramma natuur, leven en technologie havo Het eindexamen (februari 2007) Het eindexamen bestaat uit het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden
Nadere informatieSQL & Relationele datamodellen in interactieve media
SQL & Relationele datamodellen in interactieve media HVA-IAM-V1-TDI-SQL Algemene handleiding bij het vak 2010-2011 Inhoud Inhoud... 2 Inleiding... 3 Leerdoelen:... 3 Competenties:... 3 Plaats in het leerplan:...
Nadere informatieOnderwerp. Voorkennis. VVKBaO WIS DO 8 In wiskundige situaties samenwerken en communiceren met anderen
Onderwerp Voorkennis Leerlingen leren samenwerken om fouten in programma s op te sporen en om het programma bij te sturen. Ze leren kritisch kijken naar andere Scratch projecten. Leerlingen hebben een
Nadere informatieLANDSEXAMEN MAVO
LANDSEXAMEN MAVO 2018-2019 Examenprogramma BIOLOGIE M.A.V.O. 1 Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het commissie-examen. Het centraal examen wordt afgenomen in één zitting
Nadere informatieLesbrief Beestjes tekenen naar waarneming
Lesbrief Beestjes tekenen naar waarneming Doelgroep: Groep 5 t/m 8 Lesduur: ± 45 minuten Leerstofgebied: Wereldoriëntatie, Kunstzinnige oriëntatie Werkvorm: Zelfstandig Doel van de opdracht: Het kennismaken
Nadere informatieDocentenhandleiding KIES VAARDIG! klas 1/2 VMBO-TL/HAVO/VWO
Docentenhandleiding KIES VAARDIG! klas 1/2 VMBO-TL/HAVO/VWO INHOUDSOPGAVE Inleiding 3 Lesdoelen 4 Overzicht werkvormen 5 Uitleg werkvormen 1. Beeld bij kiezen 6 2. Grote en kleine keuzes 6 3. Gevolgen
Nadere informatieVerlegen om woorden Lesbrief voor vmbo
Verlegen om woorden Lesbrief voor vmbo Voor de lessen Nederlands, PSO en LOB. Verlegen om woorden is een pakket met tips en handvatten om een ouderbijeenkomst te organiseren over ouderbetrokkenheid en
Nadere informatie