den Blauwen Oijvaert : stadsbrouwerij en blauwververij in het Hertogensite-project

Transcriptie

1 den Blauwen Oijvaert : stadsbrouwerij en blauwververij in het Hertogensite-project Etienne Franckx Waarom was er daar een brouwerij? Leuven en brouwerijen zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Hoever gaan ze terug in de tijd? Dat is een heel ander verhaal. Er zijn in die context twee grote invloedsfactoren, namelijk de beschikbaarheid van water en de ringmuren. Als men de brouwmogelijkheid binnen de eerste ringmuur bekijkt, dan zijn de locaties eerder gering. Wilde men toch op andere plaatsen dan langs de Dijle aan het brouwen slaan, dan moest men zich tevreden stellen met waterputten. Dit was veel arbeidsintensiever omdat elke emmer water boven getrokken diende te worden. Tijdens het brouwen moest men dan nog eens met het brouwsel beginnen zeulen. De brouwerijen die langs de Dijle lagen hadden het gemakkelijker. Zij konden het water met sixen ophalen wat veel minder vermoeiend was. Bovendien kwam het water hierdoor op een zekere hoogte de brouwerij binnen wat het brouwproces gunstig beïnvloedde. Eens de tweede ringmuur in dienst was, namen de mogelijke locaties enorm toe. Niet alleen kon men het water van de verdedigingsarmen van de Dijle als waterbron gebruiken, maar ook dat van de Voer. den Blauwe Oijvaert was dus een brouwerij die in deze tweede periode furore maakte. Ze was gelegen aan een drukke invalsweg naar het oude Leuven en vooral Afb 1: een brouwerij in de middeleeuwen naast de verdedigingsarm van de Dijle. De ontwikkeling van het gebied Het ganse gebied tussen de Dijle en de Voerwegh, de huidige Kapucijnenvoer, werd in twee grote delen opgesplitst. De Palinckgang vormde de splitsing tussen beide delen. Deze doorgang maakte de achterliggende landbouwgronden bereikbaar. In deze doorgang lag rechts het pachthof den Rinckhoren (geel) waarvan de restanten nu volledig onder het Sint-Rafaëlcomplex liggen. Links van dezelfde gang lag een huizenblok (blauw) dat waarschijnlijk oorspronkelijk één geheel is geweest. Al heel vroeg in de geschiedenis is de huizenrij (roze) langs de Bieststraete, de huidige Brusselsestraat, afgesplitst en in dienst gekomen als afzonderlijke handelshuizen. den Blauwen Oijvaert grensde achteraan aan al deze panden en liep nog ruim door in het achterliggende landbouwgebied. Bovendien kwam het achteraan achter ook uit op de Cuijthoeck. De poortingang langs de Cuijthoeck gaat nadien dit geheel in twee grote gedeelten verdelen. Het deel langs de Bieststraete blijft den Blauwen Oijvaert,het gedeelte aan den Cuijthoeck werd een apart geheel. Deze scheiding blijft iets voor de Franse Revolutie voor twisten zorgen. Er was blijkbaar een erfelijke doorgang van het achterliggende goed via den Blauwen Oijvaert naar de Bieststraete. Deze werd uiteindelijk dichtgemetseld in

2 Impressie van het brouwersleven in de 19de eeuw - LHG archief internet 33

3 Afb 2: Biestpoort- Cuijthoeck, SAL kadaster 1813, inkleuring EF Het gebied in detail op het plan In figuur 2 is de verticale groene lijn de Palinckgang die de scheiding vormde tussen het pachthof den Rinckhoren in het geel en de oorspronkelijke Blauwen Oijvaert, uiteraard in het blauw. Op deze prent zijn de achterliggende landbouwgebieden al ingepalmd door de Engelse of Rode Nonnen, dus in het rood. Over de Dijle waren er twee bruggen voor beperkt gebruik. De eerste was eerst eigendom van de Blauwen Oijvaert, nadien van het Keijsershoff en een restant van de oude gemeijnen doorganck. Het tweede bruggetje, meer stroomopwaarts, was later eigendom van de Rode Nonnen die passagerecht hadden via een voetweg over de buitenstadse berm van de eerste ringmuur, vandaar de opening in het dwarsmuurtje tegen de ringmuur. In het afgescheurde gedeelte werd er vooreerst niet gebrouwen, maar was het een herenhuis met veel aanhorigheden en vooral een grote tuin die tot over de Dijle reikte. De bouwmeester van het stadhuis, Mathias de Layens, heeft er gewoond en stierf er in Een andere illustere bewoner was de Ierse doctor in beide rechten, professor en rector Thomas Stapletonius die we er in 1675 tegenkomen. Zijn praalgraf is nog steeds te bewonderen in de Sint-Pieterskerk. Nadien zal de toegang tot het water van de Dijle er toe leiden dat er rond 1695 ook een brouwerij ontstaat, namelijk het Keisershoff met zijn eigen ingang in de Palinckgang. Deze zal er uitgroeien tot één van de grote brouwerijen in het Leuvense. Het oorspronkelijke voorgebouw langs het Cuijthoekplein bestaat nog steeds en is nu Café Cuijthoeck. Een deel van de 17de eeuwse constructie is vandaag nog bewaard. 35

4 Nu terug naar de Blauwen Oijvaert. Met zekerheid was het al een brouwerij voor 1417,wanneer Joannes Vanderborch en zijn echtgenote Catharina van Raetshoven er de dienst uitmaakten. Joannes Vander Sluysen neemt zeven jaar later er het ambacht over. Bijna 50 jaar later is Henricus De Hollander er brouwmeester. Begin 17de eeuw is de brouwersfamilie van Philippus Otto er thuis. Hen kan men nog steeds in de ogen kijken via hun familieportret in Museum M. De brouwerij wordt sinds half die eeuw regelmatig gebruikt door brouwers die ze huren. Sinds 1681 is het pand in eigendom van diverse brouwmeesters, die elkaar in sneltreinvaart opvolgen. In 1725 brouwt brouwmeester Alexander Vandenbosch er 28 brouwsels (elk minimum 3000 liter) waar- Afb 3: Familie Otten rond KIK voor hij 84 gulden aan stadstaksen betaalde. Dat betekende dat hij net geen liter bier brouwde dat jaar. Deze hoeveelheid is echt niet veel aangezien de brouwerij Bredael (den Breda) meer dan het drievoudige produceerde. In 1757 beschikte de brouwerij over drie waterpunten. Later zal blijken dat dit gebeurde met pompen die zo het water uit de Dijle zogen. In 1762 werd de houten vakwerkvoorgevel in opdracht van Henricus Vanden Bosch vervangen door een stenen gevel. De indeling komt nog grotendeels overeen met het plan hieronder plan uit 1848 (Afb.5). Voorloper van de kadasterkaart van 1813 oudste kaart. Afb 4: Biestpoort-Cuijthoek plan kadaster vóòr SAL Voor de Blauwen Oijvaert geldt het zelfde als voor bijna alle Leuvense panden. Er zijn geen adequate plannen en kaarten beschikbaar. De oudste kaart waarop men de hele stad, op schaal en deskundig getekend, kan zien is de kadasterkaart van Naast de Dijle was er voor 1813 (figuur 2) een karrenspoor naar de werkplaats achteraan. Van dat zelfde plan is er andere versie zonder datumopgave waar deze doorgang nog naar een open binnenkoer gaat. Dit plan is dus van voor Het zou een werkkopie kunnen zijn ter voorbereiding van de ingebonden versie. Weer een bron meer en ter controle, dat de leemte Ferraris helpt te dichten. Hieruit kan dus besloten worden dat de brouwactiviteit doorging aan de rechter achterzijde van de koer waar het wel dichtgebouwd is. Dat is logisch; de Dijlekant diende vrij te blijven om het water te kunnen ophalen met de siksen. (Afb. 4) 36

5 Van brouwerij naar de eerste blauwververij. In 1797, volop in de naweeën van de Franse Revolutie, komt de brouwerij in de handen van een olieslagersfamilie. Zij maken er een blauwververij van. De hoogdagen van de kleine- en middelgrote brouwerijen in de stad waren immers voorbij. Zij konden niet meer meer wedijveren met de echte grote spelers in de omgeving van de Vaart. Het karrenspoor op links van het gebouw (zie figuur) aan de Dijle is nadien dichtgebouwd en deel van de nieuwe meesterwoning geworden, die gebouwd werd ergens tussen 1813 en 1848 (Afb.5). Voor de blauwververs was deze toegang blijkbaar overbodig geworden. Langs de straatzijde, en centraal in de gevel, was er nog een poortingang die er momenteel nog steeds is. Nu is het echter een lelijk gat tussen twee semi-ruïnes geworden. Sinds 1848 maakt deze doorgang, met een opsplitsing, het onderscheid tussen de Groote- (links en lichtblauw) en de Cleijne Blauwen Oijvaert (rechts in geel). Aan de rechter zijde van het geheel staat de herberg den Gulden Passer. Afbraak en heropbouw nieuwe blauwververij In 1853 wordt de oude woning helemaal afgebroken en heropgebouwd met deels eeuwenoude funderingen. Het werd een nieuwbouw naar de geest van de neoclassicistische periode. Er is sindsdien bijna niets meer aan het uitzicht veranderd. Het is dan geen 18de eeuwse bouw, maar wel een zeer goed bewaard gebleven 19de eeuwse herenwoning. Men heeft er toen ook van gebruik gemaakt om de rooilijn achteruit te schuiven, om de straat breder te maken. Op deze wijze verloor het ganse pand een 30 m² aan oppervlakte. De beide Blauwe Afb 5: Grondplan Blauwen Oijvaert SAL fonds Neefs-31 Afb 6: Brandverzekeringsplan 1856 SAL fonds Neefs-35 37

6 Afb. 7: Bouwplan Grooten Blauwen Oijvaert, SAL fonds Neefs-34 Afb. 8: Bouwplan Cleijnen Blauwen Oijvaert 856, SAL fonds Neefs-34, Oijvaerten samen besloegen toen nog ruim 14 are. Deze lijnverschuiving werd doorgevoerd op een deel van de woningen in deze rij tot aan de Kuithoek. Ze vormden zo een bijna rechte voorgevellijn met de nieuwe brug over de Dijle en het kersverse Groot Gasthuis. De Cleijnen Blauwen Oijvaert bleef staan, maar kreeg in de loop van de tijd een nieuwe tweede en derde bouwlaag. Was dat voorheen nog een houtbouw? De roze lijn op figuur 5 is de nieuwe rooilijn. Het brandverzekeringsplan Van het toenmalige interieur zijn er geen plannen, maar dankzij de brandverzekeringspolis van het pand uit 1854 hebben we toch een, zij het geschetste, indeling met productieëlementen. (afb. 6). Onder D is er een ruimte voor een stoomketel. Deze diende niet om machines aan te drijven maar om de geverfde stukken stof te drogen. De nieuwe Blauwen Oijvaert en de Cleijnen- Blauwen Oijvaert Deze waren in 1871 blijkbaar aan vervanging toe waardoor een nieuwe vergunning aangevraagd werd. De voormalige Cleijnen Blauwen Oijvaert rechts is een deel van het bedrijf geworden en doet nu dienst als ontvangstkamer en bureaus. De voormalige inrijpoort werd vervangen door een stuk muur met daarin een veel kleinere doorgang. Hiernaast (afb. 7-10) staan de gevelplannen van de bouwplannen van deze beide delen en de foto s van hun huidige lamentabele toestand. Hopelijk komt er beterschap. Deze beide panden verdienen het om terug in ere hersteld te worden, zodat ze er de volgende 170 jaren weer tegen kunnen. Ze hebben het tot nu, spijts alle oorlogen van zowel de grote vijand als van de bouwpromotoren, ook uitgehouden. Het ligt voor de hand dat de panden een biergerelateerde toekomst tegemoet zien. Welke horecazaak wil er niet pronken met het feit dat er 600 jaar geleden al gebrouwen werd? Afb. 9a en b: Grooten Blauwen Oijvaert en Cleijnen Blauwen Oijvaert, huidige situatie, foto EF Afb. 10: Achterzijde Blauwe Oijevaert huidige situatie, foto EF Alle gebruikte stukken komen uit het Leuvens stadsarchief en uit het familiefonds Neefs. Met dank aan het personeel van het stadsarchief. Meer info in LHG-Nieuwsbrief 39 p