De Dijledelta van molens tot residenties

Transcriptie

1 De Dijledelta van molens tot residenties Etienne Franckx Als verderzetting van onze samenwerking met de vrienden van Natuurpunt brengen we een nieuw deel in de De Dijle Levend door Leuven-saga. In de loop van de geschiedenis hebben de Leuvenaars diverse zijarmen aan de Dijle gegraven. De op deze manier ontstane eilanden zijn op te splitsen in drie groepen. Net na het binnenkomen van de Dijle is er de splitsing voor het Begijnhof die het Redingeneiland gaat vormen. Deze zone is al aan bod gekomen in onze Nieuwsbrief 44, van maart Niet veel verder volgt de tweede splitsing aan het sas naast de Janseniustoren met net erna nog een nieuwe splitsing in dit eiland. Deze zone komt later aan bod. Als laatste is er het deel na de splitsing aan de Minnepoort, dat we nu gaan verkennen. Omwille van de enorme infrastructuurwerkzaamheden die momenteel in dit gebied plaatsvinden, maken we een sprong naar het einde van de doorstroming van de Dijle in Leuven om te kunnen inspelen op de actualiteit. De Dijledelta en activiteiten Op de laatmiddeleeuwse stadskaart van Jacob van Deventer is het paarse gebied de beoogde zone, met links onderaan de Minnepoort. Hier gaat de normale Dijleloop rechtdoor en wordt het de Kwade Dijle. Naar rechts stroomt, in een gegraven bedding, het andere deel langs de eerste ringmuur naar de Borchtpoort. Vervolgens stroomt het naar het Sint- Geertruisas om daar bijna haaks af te buigen naar de stadsvesten toe. Dit deel wordt nadien de Nieuwe Dijle genoemd. Beide armen komen aan het einde van de huidige Vaartstraat terug samen om vroeger de stad te verlaten via de oude Aarschotsepoort. Dit gebied was begrensd door de woonkern Donck (geel), de thuishaven van de leerlooiers. We zien ook nog het hertogelijk gebied met het kasteel en de bijhorende wijngaarden (groen) en de stadsbeemden (rood). De aanwezigheid van water trok een heel scala van activiteiten aan. Vooreerst het water zelf als aandrijving van twee watermolenzones met samen zes maalwerken. Dit zijn op de kaart hiernaast uit 1813 de rode ovalen. In het geel zijn de brouwerijen aangegeven, die uiteraard hun water uit de Dijle gingen putten. De groene ovalen zijn kleinhandelshuizen Afb. 1: Plan Jacob van Deventer uit 1550 met aanduiding van Dijledelta en woonkernen Afb. 2: Plan kadaster 1813 met aanduiding van de vroornaamste activiteiten rond de Dijledelta 11

2 Afb. 3: Situatie Sint-Geertruiabdij 1637, Prent uit Louvain dans le passé et le présent, ingekleurd door LHG-EF Afb. 4: Zicht op de Sint- Geertruiabdij vanuit de K. Van Lotharingenstraat, foto Google en de blauwe zijn kerkelijk geïnspireerde zones. De rode gebouwen zijn woonpanden en magazijnen. De voornaamste speler in deze zone was sinds 1206 de abdij van Sint-Geertrui. Deze was letterlijk begrensd en doorsneden door de Nieuwe Dijle. Hierboven zien we de abdij in De groene pijl wijst naar de splitsing aan de Minnepoort. De rode cirkel is de abdijbrouwerij met haar putsel. De blauwe loop is het vervolg van de Nieuwe Dijle naar de stadsvesten toe. De rode loop is de verbinding naar de Leibeek. 12

3 Afb. 5: Zicht op de Lombaardenbrug Halfmaartstraat, Koninklijke Bibliotheek Brussel (K.B.) Afb. 6: Zicht op de huidige brug aan de Half-Maartstraat anno 2016, foto google Hierboven zien we een hedendaags zicht van op dezelfde plaats. Als we de Nieuwe Dijle doorheen de abdij volgen, komen we de enige dwarsstraat in deze zone tegen, de Halfmaartstraat. De brug over deze arm was vroeger een dubbelboogvormige stenen brug met net erna een drenkplaats voor de dieren. Hierboven vinden we de situatie rond 1600 en nu terug. 13

4 Afb. 7: De Sluisstraat met rechts de Dijle en Viermolen,SAL Afb. 8: De Sluisstraat anno 2016 Afb. 9: Tekening met situering van de 4 molenwerken, M. Tits Afb. 10: Zicht op de sluis-sas voor de Viermolen 14

5 De molencluster met vier molenwerken Draaien we ons om dan kijken we rond 1900 halverwege de Sluisstraat direct naar het molencomplex de Viermolens. Helemaal achteraan staat in de rechte Sluisstraat het oude depot aan de Vaart. Halverwege deze straat ging het links naar het Klein Begijnhof. Net voorbij het groepje mensen in de straat was het pleintje voor de Sluismolen. Onderaan zien we nog de recentere situatie van voor de tabula rasa van de Artoisblokken. De Dijleoversteek, centraal op schematische prent, bestaat uit het sasgedeelte van het achterliggende Viermolencomplex. Het vormt het tweede ankerpunt in dit gebied. Deze molencluster bestond uit vier molenwerken in drie molengebouwen. Op de linkeroever stond de molen van Taloy, naar de oudst gekende eigenaar in Het was een graanmolen met twee molenwerken. Deze molen gaf nadien de naam aan het complex de Viermolens. Op de rechteroever stonden er twee afzonderlijke molens. De stroomopwaartse was de molen van Wenczele. Die ernaast was de molen van Outheverlee. Deze beide molens waren genoemd naar hun eigenaars die ze in leen hadden van de heren van Leuven, de latere heren van Brabant. Zij waren eveneens Leuvense patriciërs. Rond 1400 werd de stroomafwaartse molen, die van Outheverlee, gesloopt en werd zijn buur verenigd met de molen aan de overzijde van de Dijle. Samen vormden ze de Slaghmolen. De stroomafwaartse molen aan de linkerzijde bleef voorlopig de Viermolen heten. De Slaghmolen bezat na 1444 een koren-, een slijp- en een oliemolen met vier stampers. In 1452 werd deze Slaghmolen verkocht aan het ambacht van de vettewariers, voor eigen gebruik. De Viermolen werd later één van de moutbanmolens, waar de brouwers hun mout moesten laten malen. Hun taksen werden er ook direct geïnd. Vanaf dan werd hij de Eyndevlietmolen genoemd. De brouwers gingen naar deze molen via de Sluisstraat en dan via de passage langs de linkeroever van de Dijle die dezelfde naam kreeg. Het voortdurende komen en gaan, van boeren met graan en brouwers met mout, zorgde voor een druk plaatselijk verkeer. Daarbij kwam nog dat na de samenvloeiing de stadsgerichte oever dienst deed als voorhaven, waar de grotere rivierschepen hun goederen losten en laadden. Op die manier dienden ze niet langs één van beide armen de Dijle op te varen tot aan de Vismarkt. Deze passage was enkel weggelegd voor lange smalle platbodems die door de sassen geraakten. De paarden die deze vrachten heen en weer voerden, werden tijdens het wachten op het maalsel of de goederenoverslag gedrenkt. Hiervoor waren er in deze regio twee drenkplaatsen voorzien. De eerste op de Nieuwe Dijle, net voor de Slaghmolen in de Vaartstraat. Deze bediende de Slaghmolen en het havengedeelte (blauw). Het tweede wad was net voor de Sluismolen op de Kwade Dijle en werd gebruikt door de voermannen die op de Eyndenvliet- of de Sluismolen moesten zijn (geel en groen). Deze link brengt ons naadloos bij het derde centrumpunt in deze zone, de Sluismolen. 15

6 De Sluismolen Afb. 11: Kadasterplan 1813 met aanduiding drenkplaatsen, SAL & LHG-EF De brug over de Kwade Dijle in de Sluisstraat is er sinds het einde van de 18de eeuw. Vroeger liep de Sluisstraat via de Sluismolen (vandaar naam) doorheen wat nu de Glasblazerijstraat is naar de weg rond de voet van de Cesarsberg toe, de huidige Burchtstraat. Hier kon men ofwel naar de Mechelsestraat en zo naar de stadsbuitenpoort boven op den Boelenberg. Koos men de andere richting dan ging het, ofwel naar het Hertogelijk kasteel en de Hospitaalridders, of langs de stadsbeemden naar de Aarschotsepoort. Men kwam dan aan de rechterzijde de Nieuwe Brugghe tegen, die de dan al samengevloeide Dijle overstak. Men kon zo de Koyestraete, de huidige Vaartstraat, in en zo ook terug stadinwaarts. Afb. 12: Zicht op Keizersberg en Dijle - Kon. BiB. Brussel ca. 1610, ingekleurd LHG--EF 16

7 Op de prent uit 1615 zien we in de voorgrond de Kwade Dijle en centraal de Sluismolen. De weg die rechtsonder in beeld komt is de Sluisstraat. Deze gaat door het molengebouw, dat als brug fungeert, en loopt dan verder via de huidige Glasblazerijstraat naar de Burchtstraat. Helemaal links zien we den Boelenberg, centraal tegen de helling op de weg naar het kasteel en rechts ervan de toegang tot de commanderij van Chantraine. Nadien is er, na het graven van de Vaart en voor de ontsluiting van dit gebied, een nieuwe brug gelegd naast de Molen waar op de prent de twee houtstapels te zien zijn. Voorheen was het achterliggende terrein een drassige grasweide voor het vee. Merk ook de grote wijnvelden tegen de hellingen op. De Sluismolen in zijn prilste vorm bestaat sinds Het was toen een houten molengebouw dat veel te lijden had van de vele overstromingen. Het waren in feite twee, eerst grafelijke en nadien hertogelijke, molens. De linkse was een roggemolen met een sas voor de scheepvaart en de rechtse was een tarwemolen met eveneens een sas. Deze opsplitsing is nog steeds zichtbaar in de onderwaterconstructie. In de winter van werd de molen omgevormd tot een banmoutmolen, wat zo zal blijven tot aan de Franse Revolutie. Ten tijde van de industriële revolutie verminderde de maalcapaciteit ten voordele van de stoommolens. Die maakten vooral langs de Vaart opgang, waardoor de watermolens in het algemeen in verval geraakten. Rond 1900 zijn op de ingekleurde prent nog duidelijk de oude gebouwen te zien. De brugdoorgang, die de molen eeuwenlang verzorgde, was nutteloos geworden omwille van de nieuwe brug net na de molen. Deze passage werd door de molenbewoners geïncorporeerd in het molengebouw. De drenkplaats voor het vee en de paarden is nog steeds aanwezig. In de verte is de kopwoning van de Eyndevlietweg nog net te zien. Afb. 13: De Sluismolen rond 1900 met beide gebouwen, SAL ingkleurd door LHG-EF 17

8 Afb. 14: Sluismolen voor de stad der werken in 1927, SAl ingekleurd door LHG-EF Nadien ging de molen steeds meer in verval en waren herstelwerkzaamheden nodig. Deze betonwerken gebeurden rond 1927 door ir. M. Lens, directeur der stadswerken. Op bovenstaande ingekleurde prent zien we een zicht vòòr de aanvang van deze werken. Links merken we de restanten van de Tarwemolen op en rechts nog de Roggemolen, met in het midden de scheiding tussen beide. Daaronder zien we enkele sfeerbeelden van tijdens die werken en de watergedreven hijswielen. De begeleidende foto s geven ons een goede inkijk op de toenmalige situatie en de manier waarop deze werken werden uitgevoerd. Afb. 15: Sluismolen tijdens werken vanaf 1927, SAL ingekleurd door LHG-EF Afb. 16: Molenraderen in de sluismolen rond 1927, SAL ingekleurd door LHG-EF Afb. 17: Restanten van de Sluismolen anno 2016, foto LHG-EF Afb. 18: Restanten van de Sluismolen anno 2016, foto LHG-EF 18

9 Een vergelijkbaar scenario speelde zich af bij de Viermolens. Deze gingen ook in verval, maar werden in de jaren dertig op de sassen na afgebroken en vervangen door een totale overkapping van de Dijle. Hierop plaatste de toenmalige brouwerij Artois een nieuwe bottelarij. Nadien werd die bij de bouw van de nieuwe brouwerij aan de Twee Waters ingericht tot een feestzaal. De bovenste van de twee werffoto s is de plaats waar ooit de molens van Taloy gestaan hebben. Het massieve gebouw op de achtergrond is het oude moutgedeelte van de eerste Stella Artoisbrouwerij langs de Vaartkom. Het lagere gedeelte rechts is de achterkant van het pand Zeelandt. Nu staat de fotograaf dwars op de Dijle. De opening in de huizenrij is waar het rechtergedeelte van de Slaghmolen of de molen van Wencxele gestaan heeft. In het midden van de rivier zien we nog de funderingspalen, waar later de feestzaal zal komen op te staan. Verplaatsen we ons 80 jaar later dan is hier de situatie geheel anders. Van het Viermolencomplex worden de sassen terug opgewaardeerd. De site van de voormalige Wincxelemolen is nu een wandelzone met verpozingsterras geworden. We hebben tijdens onze eerste wandeling in dit gebied dankbaar gebruik gemaakt van dit gebied om uitleg te geven. De situatie rond de Sluismolen heeft een heel andere geschiedenis gekend. Na decennialang opgesloten te hebben gezeten tussen de Stellablokken kwam de molen bij deze afbraak open en bloot te staan. De nog resterende kleinere omstaande gebouwen zijn nu ook verdwenen en, zoals ons is verteld, gaat de eigenaar de restanten terug in ere herstellen zodat deze site niet meer verder in verval geraakt. Deze alleenstaande molenresten levert nu heel aparte kiekjes op. Deze wandeling werd georganiseerd door Natuurpunt en het LHG op 16 mei met een zestigtal toehoorders in twee groepen en zal herhaald worden. Wees er tijdig bij. Afb. 19: Dijleoverkapping met op achtergrond brouwerij Artois, SAL ingekleurd LHG-EF Afb. 20: Overkapping, SAL ingekleurd LHG-EF Afb. 21 Schotbalken op Dijle anno 2016, LHG Afb. 22: Bezoek LHG Dijledelta 2016, LHG 19