Sectoraal advies. Decreet rechtspositie van minderjarigen in IJH toegepast in een CAW. Kris Stas, november 2007

Transcriptie

1 Sectoraal advies Decreet rechtspositie van minderjarigen in IJH toegepast in een CAW Kris Stas, november Opzet Sinds 1 juni 2006 is het decreet rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp in voege. De toepassing van dit decreet roept in de alledaagse praktijk van een CAW heel wat vragen op. Zekerheden lijken opeens geen zekerheden meer. Vragen als : moeten we ouders nu laten kijken in het dossier van zoon of dochter, bij ons in begeleiding? Moet een jongere in de bezoekruimte nu expliciet instemmen met het aanbod van de bezoekruimte? Kan een vader bezoek eisen, wanneer zijn dochter met haar moeder opgenomen is in een vluchthuis? Dit zijn maar enkele van de vele vragen die gesteld worden; vermoedelijk zijn er nog vele anderen. Om de implementatie van het decreet in een CAW te vereenvoudigen, formuleren we hier een aantal aanbevelingen, bruikbaar voor de specifieke praktijk van een CAW. Deze aanbevelingen zijn op hun juridische correctheid getoetst. Uiteraard zal een aanbeveling nooit opgaan voor alle casussen. Per casus wordt best een afweging gemaakt over de meest gepaste handelswijze, overeenkomstig het decreet. Wel wil deze leidraad een hulpmiddel zijn om dergelijke afweging te ondersteunen. Niet alleen het decreet rechtspositie werd meegnomen in de tekst -maar ook andere relevante bronnen, zoals de sectortekst cliëntinformatie, het beroepsgeheim zoals vastgelegd in art. 458 Strafwetboek, de wet patiëntenrechten etc. 2. Hoe tot stand gekomen? Het steunpunt (Kris De Groof en Kris Stas) ging rond de tafel zitten met twee kwaliteitscoördinatoren (Peter Brepoels van CAW Leuven en Ludo Heselmans van CAW De Kempen),de Kinderrechtswinkel (Nele Desmet) en het Beleidsondersteunend team IJH (Carine De Wilde) om een eerste inventaris op te maken van knelpunten en mogelijke aanbevelingen. De eerste draft hiervan werd door het steunpunt verwerkt en aan de twee kwaliteitscoördinatoren voorgelegd ter verbetering. De aanpassing die hierop volgde werd voorgelegd aan prof. Put, om op zijn juridische correctheid getoetst te worden. De uiteindelijke herwerkte versie wordt aan alle CAW s bezorgd. Diksmuidelaan Berchem 03/ kris.stas@steunpunt.be

2 Via deze weg wil ik alle betrokkenen hartelijk bedanken voor hun inzet: met meer weet je uiteraard veel meer! 3. Het CAW en minderjarigen Ook minderjarigen hebben het recht om in vertrouwen dingen te kunnen vertellen aan een hulpverlener van een CAW. Bij elke vraag vanwege ouders over de situatie of het dossier van de jongere stelt zich in eerste instantie de vraag waarom we beter geplaatst zouden zijn dan de jongere zelf om op deze vraag te antwoorden. We streven er namelijk naar om communicatie tussen de betrokken partijen maximaal te bevorderen. Bovendien maakt het beroepsgeheim dat we niet zomaar antwoord kunnen geven op die vraag. Werken als hulpverlener in een CAW betekent immers dat je ertoe gehouden bent om het beroepsgeheim te respecteren. 1 Dit is geen afspraak maar een verplichting ten aanzien van cliënten, ook t.a.v. minderjarige cliënten. Minderjarigen hebben het recht op een vertrouwelijke behandeling van hun persoonlijke gegevens en zij kunnen dit recht inroepen ten aanzien van hun ouders. Dit betekent dat hulpverleners zorgvuldig moeten omgaan met de noodzakelijke vertrouwensrelatie, die ons in staat stelt om als hulpverlener te werken. Hulpverleners hebben een principiële zwijgplicht t.a.v. de ouders van een minderjarig kind. De toegang tot gegevens betreffende de minderjarige op grond van het ouderlijk gezag vormt een uitzondering op het recht op privacy in hoofde van de minderjarige en moet restrictief geïnterpreteerd worden. Een hulpverlener kan de ouder(s) enkel informatie over de minderjarige meedelen a) voor zover de minderjarige niet over voldoende onderscheidingsvermogen beschikt; b) met het oog op het nemen van bepaalde opvoedingsbeslissingen; c) in het belang van de minderjarige. Daarnaast kunnen sommige noodsituaties rechtvaardigen (zoals acute dreiging van zelfdoding) dat de hulpverlener contact opneemt met de ouders. In dat geval moet de privacy van de minderjarige wijken voor een hoger belang van de minderjarige (de bescherming van de fysieke of seksuele integriteit wordt gezien wordt als het hoogste rechtsgoed.) Per situatie wordt een doordachte afweging gemaakt. Bij het maken van een afweging rond het doorbreken van het beroepsgeheim spelen een aantal contextvariabelen een rol: is de hulpverlening gestart op vraag van de minderjarige of op vraag van de ouders? Wat is de mate van betrokkenheid van ouders in de concrete hulpverleningssituatie? Wat is het doel of motief van de vraag van de ouders? Is de vraag naar informatie door de ouders relevant en precies welke informatie is nodig in functie van het nemen van opvoedingsbeslissingen? Is het meedelen van deze informatie noodzakelijk om een goede hulpverlening te bieden? Hoe reageert de minderjarige op de vraag om info? Het ouderlijk gezag dient in het belang van de minderjarige uitgeoefend te worden: men spreekt in dit verband van het doelgebonden karakter van het ouderlijk gezag. Het is aan de hulpverlener om na te gaan of dit het geval is. Bovendien heeft het ouderlijk gezag een uitdunnend karakter: naarmate minderjarigen ouder worden kunnen ze meer en meer zelf beslissen en boet het ouderlijk gezag aan omvang in 2. Bij een vraag om informatie vanwege de ouders over de minderjarige wordt aan de ouders het belang van een noodzakelijke vertrouwensrelatie toegelicht : de hulpverlener wil hiermee zichzelf niet afschermen, maar het vertrouwen van de jongere beveiligen. Vooraleer we overwegen om (bepaalde) informatie over hulpverlening prijs te geven of door te geven aan derden of andere hulpverleners, gaan we na of cliënten ingelicht zijn over het doorgeven van deze informatie. Dit laatste is een sectoraal gemaakte afspraak: we geven geen informatie door, zonder dat cliënten dit weten of zonder dat ze hierover ingelicht worden 3 Als hulpverlener draag je hier heel wat verantwoordelijkheid: bovenstaande afwegingen vragen om collegiale toetsing en/of overleg met je teamoverste. Neem deze beslissingen niet alleen en behandel de vraag vanwege de ouders met evenveel respect als de vraag van de minderjarige! 1 Decreet aww, 1997, artikel 9 2 Isabelle Van der Straete en Johan Put, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, 2005, die keure, p Minimale afspraken inzake cliëntinformatie in een CAW, Berchem, 2004 Sectoraal advies november 2007 pag. 2

3 4. Het belang van de minderjarige Eerst en vooral is het goed om weten dat bij de toepassing van het decreet het belang van de minderjarige het eerste belang is. Hiermee is niet gezegd dat het belang van de ouders niet van tel is, maar het decreet wil het belang van de minderjarige bij integrale jeugdhulp nadrukkelijk onderzocht zien. Er wordt zeker niet bedoeld dat het belang van de minderjarige het enige belang is. Uiteraard wordt zijn belang afgewogen tegen het belang van belangrijke personen uit zijn directe leefomgeving. Maar het decreet wil dat er uitgesproken rekening gehouden wordt met het belang van de minderjarige. Volgens het decreet wordt het belang van de minderjarige vastgesteld in dialoog met de minderjarige. Het decreet stelt ook dat respect vereist is voor de mening en de verantwoordelijkheden van de ouders 4 5. Hulpverlening aan een minderjarige Bij de start van een hulpverleningsproces wordt de minderjarige ingelicht over hoe we te werk gaan met zijn gegevens Als er een dossier is, worden enkel relevante gegevens opgenomen. De minderjarige kan vragen om gegevens als vertrouwelijk te behandelen (zie verder). We lichten de jongere actief over deze mogelijkheid in. De minderjarige wordt ingelicht over de modaliteiten van het toegangsrecht tot zijn dossier (zie inzage) 6. De bezoekruimte en de mening van de betrokken minderjarige De bezoekruimte wordt geconfronteerd met een conflictueuze situatie: de betrokken partijen staan vaak vijandig tegenover elkaar en de kinderen worden in de strijd tussen de ouders gemangeld tussen ieders belangen. Doordat minderjarigen in een loyaliteitenconflict zitten, is het van groot belang om zorgzaam om te gaan met hun loyaliteiten aan beide ouders. Dit neemt niet weg dat er naar de minderjarige geluisterd wordt om vervolgens passend belang te geven aan zijn mening over de hele zaak. Uiteraard blijven de ouders de opvoedingsverantwoordelijken, maar naar de kinderen luisteren maakt hen niet per definitie deloyaal. Zorgvuldig omgaan met loyaliteitsconflicten kan deloyaliteit voorkomen. Maakt het hierbij verschil uit of het aanbod van de bezoekruimte gerechtelijk of buitengerechtelijk georganiseerd wordt? Wat de toepassing van dit decreet betreft niet: de filosofie van het decreet is namelijk dat de betrokken minderjarige) beluisterd wordt, omdat ook zijn belang mee in het geding is. Het gaat het er niet om dat hij formeel zijn instemming geeft, maar wel dat de werker van de bezoekruimte de minderjarige ziet en hem beluistert om een inschatting te kunnen maken van zijn belang. Zijn mening is immers evenwaardig aan de mening van zijn ouders. Bij een begeleiding van de bezoekruimte in het kader van gerechtelijke jeugdhulp komt er een naam op het dossier, overeenkomstig het vonnis. Op zich heeft dit geen belang: ook hier weer heeft de minderjarige evengoed het recht om beluisterd te worden net als de volwassenen. De rechter bepaalt dat een bezoekruimte een aangewezen aanbod is: deze bepaling geldt voor alle gezinsleden. Geeft de minderjarige aan dat hij dit aanbod niet ziet zitten en kan hij niet overtuigd worden van het tegendeel, dan kunnen de ouders teruggaan naar de rechter met dit gegeven. Bij buitengerechtelijke jeugdhulp: stel dat beide ouders akkoord zijn met het aanbod en de minderjarige niet. De minderjarige heeft volgens het decreet het recht om vrij in te stemmen met de buitengerechtelijke jeugdhulp 5. Vanaf twaalf jaar wordt de minderjarige vermoed in staat te zijn tot een redelijke beoordeling van zijn belangen. 6 Onder de leeftijd van twaalf jaar is het aan de jeugdhulpaanbieder om uit te maken of de minderjarige matuur genoeg is om zijn belang redelijk af te wegen. Uiteraard worden de ouders op dit gegeven aangesproken: hoe gaan zij met deze weigering om als opvoedingsverantwoordelijken? Motivationeel werken ten aanzien van de minderjarige is hier van belang. Het is te overwegen om de jongere apart te zien als jongerenwerker en dit stuk uit het aanbod van de bezoekruimte te halen. Communicatie op gang 4 Decreet rechtspositie minderjarigen in de integrale jeugdhulp,2004, artikel 5 5 Decreet rechtpositie minderjarigen in de integrale jeugdhulp, 2004, artikel 8. 6 Idem, artikel 4, par.2 Verwijderd: 6 Sectoraal advies november 2007 pag. 3

4 brengen tussen alle betrokkenen is de enige manier om uit de impasse ter raken. Dit uiteraard in onderling akkoord met alle betrokkenen. Blijft de minderjarige bij zijn weigering, dan is het aan een van de ouders of beide ouders om uit te maken of ze eventueel naar de rechter stappen om een uitspraak af te dwingen. 7. Het dossier 7.1. Hoe een dossier opmaken in de bezoekruimte of een andere werking waar met systemen gewerkt wordt? Naar aanleiding van dit decreet wordt nogmaals duidelijk dat de opmaak van een dossier in het kader van integrale jeugdhulp om aanpassing vraagt. Misschien is een folder én mondelinge toelichting over de inhoud van een dossier een goede start van een begeleiding. We zouden een foldertje kunnen voorzien voor individuele begeleidingen en eentje voor systeembegeleidingen. Een aantal uitgangspunten zijn : Het decreet voorziet in een zorgvuldigheidsplicht: er wordt zorgvuldig afgewogen welke gegevens echt relevant zijn om opgenomen te worden in het cliëntdossier. Zeker wanneer een dossier een werkinstrument is in een hulpverleningsproces met een cliëntsysteem wordt deze afweging nog belangrijker. Niet alles wat meegedeeld wordt, is relevant om opgenomen te worden in het dossier. Weet met welke finaliteit je uiteindelijk iets opneemt in een cliëntdossier Je gaat in de begeleiding na wat onder de vertrouwelijkheidsexceptie valt van de leden van een cliëntsysteem: leden van een cliëntsysteem (andere dan de minderjarige) kunnen bepaalde contextuele informatie die ze meedelen als vertrouwelijk bestempelen. Dit betekent dat de minderjarige geen toegang heeft tot deze gegevens, zelfs al betreffen ze ook hemzelf. De minderjarige heeft op zijn beurt een verzetsmogelijkheid : hij kan immers stellen dat sommige door hem verstrekte gegevens vertrouwelijk zijn. Ze zijn niet toegankelijk voor andere leden van het cliëntsysteem. De twee bovenstaande mogelijkheden maken dat je zorgvuldig afweegt wat wel relevant is om opgenomen te worden in het cliëntdossier. Bovendien geef je duidelijk aan wat onder de vertrouwelijkheidsexceptie valt en wat onder de verzetsmogelijkheid als je het toch relevant vindt om deze gegevens op te nemen. Er wordt overwogen om een dossier uit te splitsen in verschillende onderdelen, al naargelang de grootte van het systeem waarmee je werkt. Is het totaal onwerkbaar om een dossier uit te splitsen in onderdelen van vb. ouders en minderjarigen, dan laat je het als een geheel bestaan. De twee weken bij een vraag om toegang of inzage geven je de kans om zorgvuldig uit te filteren op welke wijze inzage gegeven kan worden. Overhaast inzage geven kan namelijk tot problemen leiden! 7.2. Persoonlijke nota s en werkhypothesen Conform de wet op de patiëntenrechten 7 verliest een persoonlijke nota dit statuut vanaf het moment dat je ze identificeerbaar in communicatie brengt met een collega of op een team. Vanaf dan wordt deze element van het hulpverleningsproces en wordt deze ook toegevoegd aan het dossier, indien relevant. De inhoud wordt zo snel als mogelijk in communicatie gebracht met de betrokken cliënt. In de tekst cliëntinformatie hebben we gesteld dat hypothesen in het dossier komen als ze in het hulpverleningsproces voorwerp van gesprek zullen worden. Anders zijn ze niet relevant Individuele dossiers Individuele dossiers kunnen iets makkelijker gehanteerd worden wat betreft inzage. Hier kan onmiddellijke inzage wel overwogen worden, alhoewel ook hier gegevens kunnen verwerkt zijn aangeleverd door derden. Deze derden hun privacy moet ook beschermend worden. Wanneer derden relevante informatie aanleveren voor het dossier, wordt hen expliciet gevraagd of hun identiteit en /of de inhoud van hun gegevens aan de cliënt mogen kenbaar gemaakt worden. Zo niet worden deze gegevens niet opgenomen in het dossier. In de sectortekst cliëntinformatie gaan we er namelijk van uit dat we op 7 Wet op de patiëntenrechten, 2002 Sectoraal advies november 2007 pag. 4

5 een transparante manier willen werken met aangeleverde info van derden. Kunnen we dat niet, dan kunnen we aangeleverde informatie niet actief benutten in een begeleiding en wordt ze bijgevolg irrelevant. Uiteraard proberen we de derde ervan te overtuigen dat relevante informatie wel benut kan worden: oftewel doordat de derde zelf aan de cliënt meedeelt dat hij info aanleverde oftewel doordat wij de mogelijkheid krijgen om de info kenbaar te maken Recht op een dossier: hoe verstaan? In het algemeen welzijnswerk kiezen we er voor om anoniem te kunnen werken in een onthaalfase: cliënten hoeven hun identiteit niet prijs te geven. We verstaan recht op een dossier dan ook letterlijk. Als cliënt heb je recht op een dossier als je dit wil. De keuze wordt aan de cliënt binnen onthaal voorgelegd: wil je een dossier of niet? We raden aan om dit actief te bevragen; zo weten jongeren dat ze de keuze hebben om binnen onthaal anoniem te blijven. De infofolder voor jongeren van de kinderrechtswinkel over het decreet is voorzien van een aanvulling die duidelijk maakt dat een jongere een beroep kan doen op een anonieme werking ( en zonder dossier). 8. Inzage Hoe is het toegangsrecht in het decreet geregeld? We adviseren om bij een vraag om toegang en inzage altijd de dialoog aan te gaan met de vragende partij: van waaruit komt deze vraag? Is er geen dialoog met alle betrokkenen te voeren? Kan een driehoeksoverleg (vb; ouder, jongere en hulpverlener) met rechtstreekse communicatie aan de vraag om info tegemoet komen? Communicatie en dialoog zijn immers sleutelbegrippen uit het decreet! We doen dit niet om het recht op inzage te omzeilen, maar achter een inzage vraag zitten vaak vele andere vragen, die we ook willen honoreren. In principe heeft de minderjarige recht op inzage in die gegevens die hem betreffen en oefent hij dit recht zelfstandig uit. Het gaat om die gegevens die de minderjarige zelf verstrekt heeft of die door anderen over hem (ouders, hulpverleners, opvoedingsverantwoordelijken,derden) verstrekt werden mits ze deze gegevens niet als vertrouwelijk bestempelden Bij +12 jarige minderjarigen Zoals reeds gezegd werd, wordt de plus twaalfjarige vermoed in staat te zijn om zijn belangen af te wegen en kan hij het toegangsrecht zelfstandig uitoefenen. Dit vermoeden is evenwel weerlegbaar: indien de hulpaanbieder van mening is dat de plus 12 jarige niet matuur is moet hij dit in het dossier motiveren 8.3. Bij -12 jarige minderjarigen Hier kan de hulpverlener beoordelen of de minderjarige in staat is om zijn toegangsrecht zelfstandig uit te oefenen. Wordt de min twaalfjarige als onvoldoende matuur gezien, dan kunnen in principe zijn ouders het recht op toegang uitoefenen De bijstandspersoon en toegang Deze kan het toegangsrecht uitoefenen voor de minderjarige die niet in staat is tot de zelfstandige uitoefening van het recht op toegang en dit in twee gevallen: Indien de ouders het toegangsrecht niet uitoefenen Ingeval er tegenstrijdige belangen zijn met de ouders 8.5. Toegangsmodaliteiten Voor alle duidelijkheid gaat het om de volgende begrippen: Toegang: is het principieel recht om kennis te nemen van de inhoud van het dossier. 8 Decreet op de rechtspositie van minderjarigen in integrale jeugdhulp, Memorie van toelichting bij het decreet, Uiteenzetting tijdens vorming van beleidsondersteunend team IJH door prof. Put, Brussel, mei 2007 Sectoraal advies november 2007 pag. 5

6 Wijze van toegang: Via inzage: fysiek inkijken of volledige afdruk Gedeeltelijke inzage Gesprek Rapportage Het decreet voorziet dat er op een begrijpelijke wijze gecommuniceerd wordt, op niveau van de betrokkenen. Dit brengt met zich mee dat toelichting bij een vraag om toegang vanzelfsprekend wordt om te vermijden dat inhoud uit het dossier niet of verkeerd begrepen wordt. De minderjarige heeft dus recht op inzage in: gegevens die hij zelf aanbracht; gegevens die derden over hem aanbrachten, tenzij de betrokken derden deze gegevens als vertrouwelijk bestempelden contextgegevens die ook over hemzelf gaan, tenzij bepaalde leden uit het cliëntsysteem deze gegevens als vertrouwelijk bestempelden. De minderjarige heeft geen inzage in die gegevens: waarvan aangetoond is ( afgewogen en gemotiveerd in het dossier) dat het niet in het belang van de minderjarige is om deze informatie op dat moment te kennen (agogische exceptie). De bijstandspersoon kan deze informatie wel inzien. die derden betreffen Er wordt toegang gegeven via een gesprek, gedeeltelijke inzage of rapportage, als bepaalde gegevens ook een derde betreffen en volledige inzage afbreuk zou doen aan zijn recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer Wat zijn contextgegevens? Contextgegevens zijn al die gegevens die relaties beschrijven tussen leden van een cliëntsysteem. Ze gaan tegelijk over de minderjarige en (een) ander(en) uit de context. Veel van wat jongeren bezighoudt, behoort tot de sfeer van de eigen context. In dat opzicht kan je stellen dat heel wat gegevens, door jongeren gebracht, contextgegevens zijn. Het is belangrijk om als hulpverlener na te gaan wat de jongere echt als vertrouwelijk behandeld wil zien ( zie verzetsmogelijkheid) Afschriften en rapporten Nadat voldoende is afgewogen of inzage kan en voor welke delen wordt inzage toegestaan. Wanneer er een vraag om een afschrift of een rapport volgt wordt dit geleverd. Zowel bij afschriften als bij rapporten wordt er expliciet op het afgeleverde document vermeld dat het om een vertrouwelijk document gaat, dat enkel gebruikt mag worden voor doeleinden van jeugdhulpverlening. Wanneer de vraag om een afschrift komt van iemand uit een cliëntsysteem wordt uitgelegd dat we deze vraag honoreren, maar dat we dit met zorg willen doen uit respect voor alle betrokkenen. Dit brengt met zich mee dat we tijd nodig hebben om dit met zorg uit te zoeken (maximaal twee weken). Het gaat hier geenszins om een poging tot vertraging Het verzetsrecht van de minderjarige Een jongere kan zich tegen uitdrukkelijk en gemotiveerd verzetten tegen toegang van een persoon van het cliëntsysteem: dit betekent dat hij kan stellen dat bepaalde toevertrouwde gegevens vertrouwelijk blijven, ook al gaat het om contextgegevens. Deze vraag moet gerespecteerd worden. Als de hulpverlener van menig is dat het echt niet kan dat deze gegevens vertrouwelijk blijven, zal hij het debat met de Sectoraal advies november 2007 pag. 6

7 jongere moeten voeren en hem proberen tot inzicht te brengen waarom deze vraag niet zinvol is. Het is aan de minderjarige om hierin uiteindelijk te beslissen. Het vraagt van de hulpverlener een actieve alertheid om met de jongere te bespreken welke gegevens onder dit verzetsrecht vallen. We adviseren om per contact met de jongere af te sluiten met: welke gegevens zijn relevant om op te nemen in het dossier en welke gegevens zijn voor jou echt vertrouwelijk? We gaan er dus niet van uit dat jongeren dit recht behoren te kennen; we brengen het actief onder hun aandacht. 9. Inspraak van de minderjarige Volgens het decreet heeft een minderjarige inspraak in zijn individueel hulpverleningsproces. In een residentiële en semi-residentiële setting moet er een collectieve inspraakregeling zijn die ook aan de opgenomen minderjarigen inspraak geeft in het beleid van de voorziening. Elk CAW moet dus dergelijke inspraakregeling uitwerken. Verwijderd: Met minderjarige bedoelen we hier alvast de plus twaalfjarigen: het decreet gaat er immers van uit dat er voor hen een weerlegbaar vermoeden is dat ze hun belangen kunnen afwegen. Bij min twaalfjarigen zal per jongere of kind afgewogen moeten worden of ze in staat zijn om hun belangen af te wegen. 10. Bezoekrecht Met de minderjarige wordt besproken hoe hij dit ingevuld wil zien. Hierbij moet er uiteraard rekening worden gehouden met de eventuele omgangsregeling, opgelegd door een rechter. Is er geen omgangsregeling, dan kan men samen met de betrokkenen nagaan hoe een bezoekrecht eventueel gerealiseerd kan worden. Er kan bijvoorbeeld voorgesteld worden dat de minderjarige zijn vader kan zien op neutraal terrein in plaats van in het vluchthuis. Door dit zelf actief op te pakken als hulpverlener kan men voorkomen dat de vader naar de rechter moet stappen om een beslissing af te dwingen. Uiteraard houdt men ook hier rekening met de loyaliteiten van het kind naar beide ouders. De hulpverleners kunnen de realisering van dit recht actief ondersteunen door het aan te kaarten bij zowel de minderjarige als vb. de opgenomen moeder. 11. Tot slot een gouden tip Om het decreet in de praktijk te doen werken zijn er twee handige ondersteunende instrumenten: De werkmap Aan de slag met het decreet rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp, Brussel, maart 2006, Departement Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur een site waarop je allerhande info en good practices vindt. Sectoraal advies november 2007 pag. 7