De rol van grondstoffen in de bouw en een voorstel voor een verbeterde aanpak

Transcriptie

1 Bouwfysica Het hout nooit op? De rol van grondstoffen in de bouw en een voorstel voor een verbeterde aanpak Een aantal grondstoffen wordt binnen afzienbare tijd schaars. Dit raakt de bouwsector. Op gebouwniveau zijn in het verleden inspanningen verricht en is veel kennis opgedaan (bijvoorbeeld in GreenCalc) over materiaalgebruik. Op product- en materiaalgebied vinden bovendien interessante ontwikkelingen plaats door Europese normering en de Nationale Geharmoniseerde Database. Bij de beoordeling van duurzaamheid lijkt deze kennis echter eerder aan invloed te verliezen dan dat deze verder wordt uit gebouwd tot een allesomvattende en breed gedragen methodiek. Voor zo n methodiek is het nodig de materialenstroom te volgen tijdens de levensduur van een gebouw, het milieueffect te beoordelen en onderlinge effecten te wegen. De beoordeling en weging dienen op schaduwkosten te worden gebaseerd. ir. H.H.E.W. (Herman) Eijdems, P2P-consult, Utrecht Inleiding Het hout nooit op is de slogan van Koninklijke Jongeneel bv, een grote houthandel in Utrecht. Om in de toekomst te kunnen blijven beschikken over (schaarse) grondstoffen, zonder forse prijsstijgingen, is het nodig dat de bouwsector een omslag maakt in het omgaan met materialen en grondstoffen. Een eerste stap is om de milieueffecten van materialen in de duurzaamheidsinstrumenten beter te beoordelen. De volgende stap zou kunnen zijn om de materiaalvoorraden in gebouwen en de milieuwaarde daarvan in beeld te krijgen. Dit biedt mogelijkheden voor de markt om het hergebruik verder te ontwikkelen. De overheid zou hierin vanuit haar voorbeeldrol het voortouw kunnen nemen. Dit artikel beschrijft stappen en een aanpak om zo n omslag te realiseren. Als we alleen nog maar duurzaam geproduceerd hout gebruiken, zou de slogan van Jongeneel eindeloos kunnen voortbestaan. Zij het dat de gemiddelde Nederlander, met een ecologische voetafdruk van 6,3 hectare, dan minimaal 3,5 wereldbol nodig heeft om in zijn behoefte te voorzien. En hoe staat het met zink, koper, uranium, en dergelijke? In het huidige tempo zijn de wereldvoorraden voor deze grondstoffen over 40 à 60 jaar verbruikt! Dit wordt zichtbaar in figuur 1 waarin de voorraden voor verschillende grondstoffen zijn uitgezet tegen het huidige wereldwijde gebruik. Op basis van deze twee gegevens kan voor elk materiaal worden aangegeven hoeveel jaar het nog duurt voordat de voorraden op zijn (het aantal jaar staat op de horizontale as). De verticale as gaat uit van 100% voorraad per Uitputting van grondstoffen 18_23_eijdems_4_2012.indd :24:19

2 energie en milieu Bouwfysica Ondertussen neemt de vraag, door opkomende economieën en toenemende wereldwijde welvaart, fors toe. Dit betekent ook dat prijzen van deze grondstoffen drastisch zullen stijgen. Dit heeft consequenties voor de constructie-industrie, waaronder de bouwsector, omdat deze een groot beslag legt op (minerale) grondstoffen (zie ook figuur 2). In gebouwen leggen we grondstoffen vast voor een periode van 50 jaar of langer. Ondanks dat een aantal van deze grondstoffen binnen deze periode op dreigt te raken, is er geen zicht op de voorraad materialen in bestaande gebouwen en hoe hiermee wordt omgegaan. Op grondstofgebied, maar ook voor productie-energie en transport, zijn forse milieuwinsten te halen door hergebruik van gebouwen of onderdelen daarvan. Dit wordt algemeen onderkend, echter kwantitatieve bepalingsmethoden, waarin een doelprestatie kan worden geformuleerd, ontbreken. De huidige instrumenten richten zich nagenoeg allemaal op de verschillende fasen in het bouwproces, bijvoorbeeld: Bij het realiseren van een nieuw gebouw (of grote renovatie) kan de milieuprestatie van de te gebruiken materialen in beeld worden gebracht via de Nationale Geharmoniseerde Database, GreenCalc, GPR, BREEAM en dergelijke. Door de CO 2 -prestatieladder en Ladder van Lansink wordt het bouwproces apart beoordeeld. De gebruiksfase wordt apart (of niet) beoordeeld, waarbij de gegevens uit voorgaande fasen niet meer beschikbaar zijn. De sloopfase wordt apart beoordeeld (bijvoorbeeld BREEAM sloop of Slim Slopen Tool). Ook het vigerende beleid volgt in Duurzaam Inkopen en het Bouwbesluit deze gefragmenteerde benadering. Het milieueffect van materialen In de bouwsector bestaat het besef dat door hergebruik van materialen en onderdelen, aanpasbaar bouwen, adaptief bouwen en Industrieel Flexibel Bouwen (IFB) grote winsten zijn te halen op milieugebied. Regelmatig wordt dan ook de duurzaamheid van (voorbeeld-)projecten geclaimd door inspanning op deze gebieden te melden zonder dat een eenduidige, objectieve en verifieerbare methode voorhanden is om de milieueffecten kwantitatief vast te stellen. Het risico is dat deze inspanningen daardoor niet effectief zijn, effecten dubbel worden beoordeeld en zelfs een averechts effect kunnen hebben op het milieu. In het model GreenCalc kan voor een gebouw een berekening worden gemaakt voor het milieueffect van de materialen. Dit is gebaseerd op LCA-studies (NEN 8006, [1]) en werd voorheen uitgedrukt in verborgen milieukosten. Andere modellen (zoals GPR) zijn deze aanpak ook gaan volgen maar gebruikten daarvoor deels andere uitgangspunten. Door gezamenlijke inspanning en met ondersteuning van de overheid zijn de uitgangspunten op elkaar afgestemd en worden de basisgegevens genormeerd aangeleverd [2]. In de nationale geharmoniseerde database [3] worden de schaduwkosten van materiaalgebruik zichtbaar. Voor nieuwbouw en grote renovaties moet de milieubelasting van materialen berekend gaan worden op basis van de eisen uit het Bouwbesluit. 2 Afval geproduceerd door verschillende sectoren (bron: Statistics Netherlands) In figuur 2 is het beslag op verschillende soorten grondstoffen per sector weergegeven. The construction industry generates 74% of all mineral waste during demolition and construction activities (bron: Environmental Accounts of the Netherlands 2009 [9]) In de modellen wordt uitgegaan van een (standaard) levensduur voor verschillende constructiedelen en de effecten worden uitgedrukt per m 2 vloeroppervlakte. Maatregelen die de levensduur verlengen, dan wel het vloeroppervlak beperken (bij gelijke of betere functionaliteit), kunnen zodoende niet zonder meer worden gewaardeerd. Als de milieubelasting van het gebruik van materialen in gebouwen wordt beschouwd, is deze afhankelijk van een aantal invloedsfactoren. Deze worden onderstaand benoemd: 1. De hoeveelheid gebruikt materiaal/product in het gebouw. 2. De (technische) levensduur van de gebruikte materialen/producten (vervangingscyclus). 3. De milieubelasting van dit materiaal/product bij eerste toepassing. 4. De restwaarde van het materiaal/product na de gebruikscyclus. 5. De onderhoudsbehoefte van het materiaal/product. 6. De hoeveelheid gebouw in m 2 BVO voor de beoogde functie. 7. De (economische) levensduur van de betreffende functie in het gebouw. Wanneer voor een bepaalde functionaliteit materiaal wordt toegepast, zijn er dus veel mogelijkheden om de milieubelasting te reduceren. Maar dat is nog niet alles. Door de restwaarde na de gebruikscyclus mee te wegen wordt ook de sloopfase betrokken in de milieuafweging van het gebouw. Verder kunnen tussentijdse functiewijzigingen plaatsvinden als de economische levensduur niet gelijk is aan de technische levensduur. Op dat moment is het de vraag of materiaal wordt vernietigd of wordt gerecycled. In het laatste geval ontstaat voor het recyclen of opwaarderen weer opnieuw een milieubelasting (transport, scheiding, reiniging, (de-)montage, procesenergie etc.). 18_23_eijdems_4_2012.indd :24:19

3 Bouwfysica meegewogen, bijvoorbeeld de schaduwkosten van een cv-ketel (levensduur 15 jaar) worden 5 keer meegeteld voor een gebouw (levensduur 75 jaar). Als het product niet over zijn volle levensduur wordt gebruikt, blijft er een restwaarde over. Voor alle materialen in een gebouw kan bovendien worden bepaald welke milieubelasting minimaal nodig is om ze na de sloop zover op te waarderen dat ze opnieuw gebruikt kunnen worden. Deze benadering (van wieg tot wieg) zit (nog maar) beperkt in de huidige methoden. In de euronormen (gebouwniveau: EN 15978, productniveau: EN 15804) wordt deze fase in een bijlage (module D) behandeld. 3 Duurzaamheid gebouwen in TC350 (bron: TC350; presentatie Agnes Schuurmans) Verklaring: CPD = Construction Products Directive (89/106/EC) CPR = Construction Products Regulation 305/2011/EU Ecodesign = Europese richtlijn Ecodesign 2009/125/EG Ecolabel = Milieukeur voor gebouwen conform Regulation 66/2010/EC EPBD = Energy Performance of Buildings Directive conform Richtlijn 2010/31/EU (recast) CEN = European Committee for Standardisation TC350 = CEN Technical Commission 350 for Sustainability of construction works 4 Milieueffecten van materialen/producten (bron: TC350; Agnes Schuurmans) De milieuwaardering van het gebruikte materiaal bevat alle effecten vanaf de grondstofwinning (wieg) tot aan het einde van de gebruiksfase (graf). Dit komt voort uit de Life Cycle Analysis (LCA). Hiervoor zijn goede nor men beschikbaar, die op dit moment in Europees verband beschikbaar komen (CEN TC 350, o.a [4] en [5]). De nieuwe Europese normen vervangen de oude NEN 8006, die door NEN wordt ingetrokken als de nieuwe normen van kracht zijn. Volgens deze normen wordt een materiaal of product beoordeeld op een groot aantal milieueffecten (zie ook figuur 3 en 4). De milieubelasting wordt nu bepaald over de (technische) levensduur van het product. Als de levensduur van het gebouw groter is dan die van het product, wordt de milieubelasting van het product een aantal keren 18_23_eijdems_4_2012.indd 20 Bouw- en sloopactiviteiten vinden op gebouwschaal plaats. Het is dus de vraag of deze goed (kunnen) worden gewaardeerd op materiaal/productniveau. In de productwaardering zit in ieder geval niet het effect van dit product op de milieubelasting van het gebouw tijdens de gebruiksfase, zoals bijvoorbeeld van isolatiemateriaal op het energiegebruik. Dit kan alleen in een gebouwwaardering tot uitdrukking komen. Op basis van bovenstaande overwegingen kan de lijst met 7 invloedsfactoren worden uitgebreid met de volgende 3 factoren: 8. De milieubelasting om een materiaal/product na het einde van de levensduur (van het gebouw of functie) op te waarderen tot nieuwstaat. 9. De milieubelasting van het bouwen van het gebouw. 10. De milieubelasting van het slopen van het gebouw. Deze beschouwing gaat over de weegbare milieubelasting van toegepaste materialen. Dit betekent dat een milieu effect van het ene materiaal kan worden gecompenseerd door een aantal andere maatregelen. Daarnaast is het vanuit milieuoptiek gewenst om bepaalde materialen te weren uit een gebouw omdat er verboden, ziekmakende, zeer schaarse stoffen, en dergelijke in zitten of omdat ze niet-ecologisch of onethisch geproduceerd worden. Doorgaans is dit niet van toepassing op gebouwniveau, maar betreft het product- of materiaal eisen. Op dit niveau (product-/materiaalcertificering) kunnen de veto -eisen ook het beste worden gesteld. Hiervoor is het noodzakelijk de samenstelling van producten en de herkomst van materialen te kennen. Deze informatie dient te leiden tot een verbod op de verkoop van of de handel in dergelijke producten. Dit heeft feitelijk dus weinig te maken met de milieubeoordeling van een gebouw op zich en hoeft dan ook niet als gebouweis te worden geformuleerd. In de lijst met invloedsfactoren zijn de onderdelen 2 tot en met 5 en 8 producteigenschappen die uit een EPD (Environmental Product Declaration, conform EN 15804) voortkomen. De overige eigenschappen (1, 6, 7, 9 en 10) dienen voor een gebouw als geheel te worden beoordeeld. Beoordelingsmethoden De verschillende beoordelingsmethoden voor duurzaamheid van gebouwen gaan uit van de afzonderlijke fasen uit de levenscyclus, bijvoorbeeld wat is de milieubelasting bij het bouwen van een nieuw gebouw?. Doordat :24:23

4 energie en milieu Bouwfysica vervolgens vaak de informatie niet (goed) wordt overgedragen naar de volgende fase zijn de materiaal- en grondstoffenstromen niet te volgen tijdens hun levensduur. Door onbekendheid met de achtergrond van de LCAbeoordeling en het verloren gaan van informatie, ontstaat het idee dat de beoordeling volgens de LCA-database niet volledig is. Aanvullend worden dan criteria geformuleerd om de ontbrekende aspecten toch mee te wegen. Dit leidt tot dubbeltellingen en een ongefundeerde stimulering van inspanningen voor deze criteria. Van de 10 invloedsfactoren, zoals benoemd in de vorige paragraaf, worden er in de huidige instrumenten steeds maar een beperkt aantal meegewogen. Daarnaast is de weging van effecten niet onderbouwd. Dit geldt voor BREEAM, GPR, GreenCalc, Bouwbesluit, Duurzaam Inkopen, Ecolabel en ook Green Procurement criteria. Het ontwerpen van gebouwen met een hoog adaptief vermogen en het toepassen van andere vormen van flexibiliteit (zoals uitbreidbaarheid) zijn belangrijke strategieën om de milieubelasting van materialen te doen afnemen. Door bouwdelen te ontwerpen op toekomstig hergebruik en door het verplicht stellen van gerecyclede materialen in nieuwe gebouwen kunnen de schaduwkosten voor materiaalgebruik verdergaand verlagen. Hiertoe moeten deze effecten wel gekwantificeerd worden. Feitelijk is alle basisinformatie om dit te doen aanwezig, maar wordt hiervoor op dit moment niet gebruikt. BREEAM In de beoordelingsschema s van BREEAM komt materiaalgebruik in verschillende credits aan de orde. In BREEAM- NL [8] zijn maatregelen opgenomen voor alle genoemde milieueffecten. Dit wil omgekeerd niet zeggen dat alle mogelijke effecten ook tot uitdrukking komen in BREEAM credits. Zo is niet echt benoemd hoe je met minder materiaal hetzelfde gebouw (lees dezelfde functionaliteit) kunt realiseren en is er geen waardering voor bijvoorbeeld Het Nieuwe Werken (waarbij de bestaande vierkante meters effectiever/intensiever worden benut, dus minder materiaal nodig is voor dezelfde functionaliteit). Een aantal milieueffecten, waarvoor in BREEAM aparte credits zijn opgenomen, kunnen beter worden opgenomen in de waardering van de nationale geharmoniseerde milieudatabase. Dit geldt bijvoorbeeld voor de herkomst van materiaal of materialen die niet toegepast mogen worden (veto s). Een ander aspect is het daadwerkelijk realiseren van de technische levensduur door het voorkomen van schade, goed onderhoud, en dergelijke. Behalve voor Mat 1, bevatten de credits geen kwantitatieve methoden voor beoordeling van het milieueffect. De methodes zijn voornamelijk gebaseerd op het beoordelen van werkwijzen en handelen conform good practices. Doordat elke gebruiker zelf mag kiezen welke BREEAM credits toegepast worden, biedt een BREEAM kwalificatie geen garantie voor milieubewust materiaal gebruik. Bovendien is de weging van de verschillende materiaalaspecten niet gerelateerd aan de milieuschade die samenhangt met de maatregel. Sinds kort is een bètaversie gelanceerd voor BREEAM Sloop [9]. Ook voor deze beoordelingsmethode geldt dat deze bedacht is vanuit de huidige praktijk en de behoefte van slopers om hun (goede) gedrag aan te tonen, maar niet vanuit het materiaal-/grondstoffenperspectief. Ecolabel/GPP/Duurzaam inkopen Voor Ecolabel kantoren en Green Procurement (GPP is groen inkopen/aanbesteden) worden op dit moment documenten geformuleerd, waarin materiaaleisen worden gesteld [10]. Hierbij wordt aansluiting gezocht met Euronormen (TC350 - EN), EPD s (Environmental Product Declaration) en lijsten met verboden stoffen. Er is een onderscheid naar Core-criteria (verplicht) en Comprehensive criteria (onderscheidend vermogen voor bijvoorbeeld gunning). Uit het huidige voorstel voor de criterialijst [10] valt op te maken dat veel milieueffecten niet zijn opgenomen in de EU-criteria. Op gebouwniveau worden er pas criteria gesteld in de comprehensive criteria. Zaken als een kleiner gebouw voor de beoogde functie, zelfde gebouw met minder materiaal, en dergelijke worden niet gestimuleerd/ beloond. Voor veel criteria van Duurzaam Inkopen bestaat het besef dat ze goed zijn voor het milieu, maar is het milieueffect niet objectief en eenduidig gekwantificeerd. Er wordt dus inspanning gestoken in deze aspecten, maar er is geen relatie gelegd met de doelprestatie. Er is dus ook geen goed zicht op de effectiviteit van de inspanning of, bijvoorbeeld voor duurzaam inkopen, op het overall effect van beleid. Als er beleidsdoelen worden geformuleerd ten aanzien van grondstof- en materiaalgebruik is het zodoende onduidelijk hoeveel een geïnvesteerde euro bijdraagt aan deze doelen. Schaduwkosten Een methode om milieueffecten maatschappelijk te waarderen, die bovendien is afgestemd op beleidsmaatregelen, is het bepalen van schaduwkosten [6]. Als voor elk bouwproduct de schaduwkosten bekend zijn, kan feitelijk een milieuboekhouding worden gevoerd voor de (nietbetaalde) milieuschade. Vergelijkbaar met een echte financiële balans is de milieuschade af te schrijven en zal bij herstel/verbouwing de belasting weer toenemen. In figuur 5 is dit principe uitgebeeld. Een aanpak waarbij de echte milieubelasting van materialen zo goed mogelijk wordt gewogen en per fase in het huisvestingsproces wordt beoordeeld, vergt een fundamentele omslag in de benadering van materiaal- en grondstoffengebruik. Om de bezwaren in de huidige criteria op te heffen kunnen drie lijnen worden gevolgd: 1. Niet de gebouwgerelateerde activiteit moet leidend zijn, maar de levensloop van het materiaal, al dan niet in een product verwerkt, van wieg tot wieg. Daarbij biedt de LCA-methodiek al een heel geschikt kader, mits dit wordt uitgebreid met de milieubelasting die nodig is om het materiaal weer voor een nieuwe cyclus bruikbaar te maken. 2. Voor elk gebouw dient een materialenbalans te worden opgesteld, waarin wordt bijgehouden welke materialen zijn toegepast, hoeveel van elke soort, wat hun oorspronkelijke milieubelasting is en in hoeverre deze belasting inmiddels is afgeschreven. 18_23_eijdems_4_2012.indd :24:23

5 Bouwfysica bouwen kan internationaal een koploperspositie worden ingenomen en/of verder uitgebouwd. 5 Principe van afschrijving schaduwkosten tijdens levensduur gebouw 3. In de methodiek moet het bovendien mogelijk zijn andere effecten, zoals energiegebruik, te wegen op milieueffect (bij voorkeur op basis van schaduwkosten) ten opzichte van het materiaalgebruik. Dus waar ligt het optimum vanuit milieuperspectief tussen de milieuschade door extra materiaalgebruik en minder milieubelasting door de veroorzaakte effecten? In de GreenCalc-methodiek zaten een aantal van deze elementen. Door uitbreiding naar de geharmoniseerde database en uitbreiding naar de post-sloop fase wordt aan punt 1 de levensloop van het materiaal is leidend, niet de bouwfase voldaan. Wat in GreenCalc zat, maar door nieuwe methoden (BREEAM/GPR) verloren gaat is punt 3 de weging van verschillende milieueffecten op basis van objectieve en effectieve criteria, zoals schaduwkosten. Ten aanzien van punt 2 de actuele milieubelasting en materiaalvoorraad in een gebouw is bekend zijn er op dit moment geen methoden. Feitelijk ligt daar de sleutel voor een echte afweging van de milieubelasting van gebouwen. Door de balans te koppelen aan functionele behoeften (zoals aantal kantoorwerkplekken,...) kan ook multifunctioneel gebruik, meervoudig gebruik, facility sharing etcetera worden beoordeeld en uitgedrukt in KPI s (key performance indicators). Kansen voor verbetering Door het koppelen van gebouwdatabases aan een landelijke database is het mogelijk landelijk beleid uit te zetten en te evalueren op basis van de landelijke data. Ook zou op basis van zo n database een materialenbeurs opgezet kunnen worden voor de handel in materialen/componenten/producten op landelijk niveau. Feitelijk is het opzetten van een dergelijk systeem niet heel ingewikkeld. Bij een nieuw gebouw of een grote renovatie zijn alle data al (digitaal) beschikbaar. Ze moeten alleen in de goede vorm verstrekt worden en bewaard. Tijdens de gebruiksduur moeten alle mutaties op materiaalgebied worden bijgehouden. Door de database te koppelen aan schaduwprijzen (via de nationale geharmoniseerde database) kan op gebouwniveau een afweging worden gemaakt met alle andere aspecten, zoals energie, water, afval en dergelijke, waarvoor schaduwprijzen bekend zijn. Feitelijk is in Nederland veel kennis aanwezig en (in het verleden) veel inspanning verricht op dit gebied. Door hierop voort te Een bedreiging voor de invulling van een doelgerichte milieubeoordeling van materialen in gebouwen is de huidige ontwikkeling van methoden en instrumenten, die talrijk zijn door de hernieuwde aandacht voor duurzaamheid. De logische lijnen uit het verleden worden (vaak vanwege tijdsdruk) los gelaten of zijn onbekend. Er worden daardoor allerlei initiatieven op deelaspecten ontwikkeld en toegepast met het risico dat stappen om een methodiek door te ontwikkelen, die wel structureel en fundamenteel de milieueffecten van materiaalgebruik zichtbaar maakt, niet tot stand komt. Als de overheid een voorbeeldrol wil vervullen zou zij voorwaarden kunnen stellen die tot verdere structurele en fundamentele verbeteringen leiden. Alle andere wegen, namelijk zijpaden waarbij niet duidelijk is of deze effectief zijn dan wel wat het beoogde kwantificeerbare milieueffect is, moeten vermeden worden. Voorbeeldrol Duurzaam Inkopen Dit kan vertaald worden naar een volgende aanpak voor Duurzaam Inkopen, die tevens kan dienen om op basis van praktijkdata ervaring en kennis op te doen: Voor een gebouw wordt de milieubelasting berekend op basis van de nationaal geharmoniseerde database (NGD). Het beslag op materialen wordt (tevens) uitgedrukt in functionele eenheden (zoals werkplekken, bezoekers en dergelijke) en verzameld in een centrale, landelijke database. Binnen het gebouw wordt de materialendatabase beschikbaar gehouden (voor de administratie ten behoeve van inkoop), die op elk moment toegankelijk is. Alle toevoegingen (instroom van materialen) worden in de gebouwdatabase verwerkt en beoordeeld op basis van de NGD, bijvoorbeeld door koppeling aan gebouwsoftware. Alle verwijderingen (uitstroom van materialen) worden tevens verwerkt, waarbij de restwaarde wordt vastgesteld door afboeking van de milieulast op basis van de gebruiksduur en informatie uit de NGD. Het opwaarderen van gebruikt materiaal naar nieuwstaat zou te zijner tijd opgenomen moeten worden in de NGD. Andere aspecten, zoals bouwactiviteit, renovatie, onderhoud, sloopactiviteiten, verpakking, transport en dergelijke zijn in principe opgenomen in de LCA van het materiaal/product. De gehanteerde uitgangspunten in de LCA (zoals transportafstand, verwerkingsenergie en dergelijke) dienen voor elk product en materiaal bekend te zijn. Een goede bouwer, c.q. sloper kan dan op basis van deze referentiegegevens aantonen dat hij beter handelt, bijvoorbeeld door materiaal lokaal te betrekken, minder verpakking te gebruiken, afval goed te scheiden, energiezuinige machines te gebruiken etcetera. Samenvatting en conclusies In dit artikel zijn een aantal knelpunten aangeduid met betrekking tot de milieuwaardering van materialen en grondstoffen in gebouwen. Het belangrijkste knelpunt is dat 18_23_eijdems_4_2012.indd :24:24

6 energie en milieu Bouwfysica huidige methoden en initiatieven afdrijven van een objectieve en fundamentele beoordeling en weging van milieueffecten. Op product- en materiaalgebied vinden goede ontwikkelingen plaats door Europese normering en de nationale geharmoniseerde database. Op gebouwniveau dreigen echter inspanningen en kennis uit het verleden verloren te gaan in plaats van dat deze verder worden uitgebouwd tot een allesomvattende en breed gedragen methodiek. Hiervoor is het nodig de materialenstroom te volgen tijdens de levensduur van een gebouw, het milieueffect te beoordelen en onderlinge effecten te wegen. De beoordeling en weging dienen op schaduwkosten te worden gebaseerd. Duurzaam inkopen zou aan dit proces een impuls kunnen geven. Een belemmering daarbij is dat bij het opstellen van criteria moest worden uitgegaan van beschikbare en bewezen instrumenten en bepalingsmethoden. Gezien het langdurig beslag op grondstoffen en materialen door gebouwen (soms 50 tot 75 jaar) en de schaarste die wordt voorzien voor een aantal van deze grondstoffen, zou het toch zinvol zijn vanuit Duurzaam Inkopen stappen te zetten om het materiaal- en grondstofgebruik in beeld te brengen en te optimaliseren. Vertaald naar de verschillende criteriadocumenten zou een aanpak voor utiliteitsgebouwen er als volgt uit kunnen zien: Nieuwbouw of grote renovatie: Voor het casco en het inbouwpakket (mogelijk verschillende partijen/fasen) wordt een schaduwprijsberekening gemaakt, die voldoet aan een praktisch en in de tijd verscherpend criterium. Deze berekening wordt ter beschikking gesteld (digitaal) aan de gebruiker/eigenaar van het gebouw inclusief een heldere gebruiksinstructie en zo mogelijk geïmplementeerd in een Facility Management Informatie Systeem (FMIS). De berekening wordt afgemeld in een landelijk systeem, waarbij data worden aangeleverd conform vastgesteld format- voor de landelijke database materiaalgebruik van gebouwen. Huur en aankoop: Gelijk aan Nieuwbouw/grote renovatie, mogelijk (uit praktisch oogpunt) gebaseerd op globalere gegevens en defaultwaarden. Beheer en Onderhoud: Ten behoeve van inkopen wordt de schaduwprijsberekening als onderdeel van het (digitale) gebouwdossier onderhouden. Mutaties (inkopen) ten aanzien van casco of inbouwpakket worden verwerkt in de gebouwmaterialendatabase op basis van een schaduwprijsberekening, waarbij de totale milieubelasting niet mag toenemen. Hiertoe wordt ook de waarde van af te voeren materialen berekend (restwaarde) en in de database verwerkt. De mutaties worden periodiek landelijk teruggemeld. Sloop: Op basis van de gebouwdatabase wordt een inventarisatie gemaakt van aanwezige materialen/producten. Als geen berekening beschikbaar is wordt deze opgesteld. Op basis van levensduur en afschrijving wordt de restwaarde schaduwprijs vastgesteld. De vernietiging van schaduwprijs wordt aan een maximum gebonden, waarbij deze door de sloper/ eigenaar kan worden verlaagd door voor goede materialen/producten een herbestemming te vinden. Te storten/vernietigen materialen en producten worden gescheiden in xx fracties. Door een start vanuit overheidsgebouwen (verplichte deelname) kan het nut en gebruikersvoordeel voor andere sectoren inzichtelijk worden gemaakt. Deze sectoren zouden dan op vrijwillige basis, bijvoorbeeld via een duurzaamheidslabel, kunnen inhaken op de ontwikkeling. In de huidige waarderingssystemen voor het milieueffect van materialen/grondstoffen in gebouwen zitten nog veel onvolkomenheden. Bovenstaand artikel beschrijft een aanpak om dit aspect beter te beoordelen. De auteur pleit er niet voor dat deze aanpak letterlijk gevolgd moet worden, maar wil wel een voorbeeld stellen hoe fundamenteler en zuiverder met het materiaalaspect kan worden omgegaan. Dit met als doel dat hierover een inhoudelijke discussie kan worden gevoerd. n Bronnen [1] NEN 8006:2004/A1:2007, Milieugegevens van bouwmaterialen, bouwproducten en bouwelementen voor opname in een milieuverklaring Bepalingsmethode volgens de levenscyclusanalysemethode (LCA), ICS ; , NEN, Delft, 2007 (inmiddels ingetrokken) [2] SBK-Toetsingsprotocol opname data in de nationale milieudatabase, versie 1.0, Stichting Bouwkwaliteit (SBK), 1 juli 2011, Rijswijk, [3] Bepalingsmethode Milieuprestatie Gebouwen en GWW-werken, definitief, Stichting Bouwkwaliteit (SBK), 1 november 2011, Rijswijk, [4] EN 15978:2011, Sustainability of construction works Assessment of environmental performance of buildings Calculation method, CEN/TC350, 2011 [5] EN 15804:2012, Sustainability of construction works Environmental product declarations Core rules for the product category of construction products, CEN/ TC350, 2012 [6] Handboek Schaduwprijzen, Waardering en weging van emissies en milieueffecten, De Bruyn, S.M., et. al., publicatienummer: a NL, CE Delft, maart 2010 [7] Methode en data in Europees perspectief, SBKsymposium Nationale Milieudatabase, 24 februari 2011, Agnes Schuurmans [8] BREEAM-NL 2011, Beoordelingsrichtlijn Nieuwbouw, versie 1.0, Dutch Green Building Council Rotterdam, augustus 2011 [9] Sloop [10] EU GPP Criteria for OFFICE BUILDINGS, europa.eu/environment/gpp/eu_gpp_criteria_en.htm [11] Environmental accounts of the Netherlands 2009, ISBN: , Statistics Netherlands, Den Haag/Heerlen, _23_eijdems_4_2012.indd :24:24