Arbeidsmarkt Installatietechniek Landelijk

Transcriptie

1 Arbeidsmarkt Installatietechniek Landelijk dr. M. Sprengers drs. W. van Ooij drs. R. Beilsma bc drs. W. van Putte drs. J. Haas (Haas & Lescaut) MarktMonitor Oktober 2003

2

3 Arbeidsmarkt Installatietechniek Landelijk

4 MarktMonitor MarktMonitor onderzoekt trends en ontwikkelingen op het gebied van arbeidsmarkt, technologie en scholing. De activiteiten van MarktMonitor richten zich op het inventariseren van (technologische) branchegegevens en op de arbeidsmarkt van (technische) branches, alsmede het vertalen van deze gegevens naar beleidsuitgangspunten voor verdere (kennisoverdracht)activiteiten, en het (doen) ontwikkelen en uitbreiden van kennis in branches. Daarbij wordt gestreefd naar actieve samenwerking met partners in de kennisinfrastructuur. In haar onderzoek maakt MarktMonitor gebruik van diverse bronnen, waaronder een netwerk van deskundigen, technologie- en arbeidsmarktonderzoek onder bedrijven, registratiebestanden van fondsen, en onderzoek onder werknemers. Bij MarktMonitor werken onderzoekers, maar ook mensen met een technische achtergrond, zodat technologische ontwikkelingen en onderzoeksresultaten met elkaar in verband worden gebracht. Projectnummer O Publicatienummer 027 Copyright 2003, MarktMonitor Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm, of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

5 Voorwoord In opdracht van OLC doet MarktMonitor jaarlijks onderzoek naar trends en ontwikkelingen op het gebied van technologie en arbeidsmarkt binnen de installatiebranche. In dit rapport wordt verslag gedaan van het onderzoek naar de recente en de te verwachten ontwikkelingen op de arbeidsmarkt en in het beroepsonderwijs. De gegevens hebben betrekking op de periode en bevatten onder meer de verwachte regionale en landelijke tekorten en overschotten op de arbeidsmarkt, een beeld van de deelname en de verwachte uitstroom uit het beroepsonderwijs en een beeld van bedrijven en werknemers in de regio. Voor het arbeidsmarktbeleid heeft het OLC regionale commissies voor de installatietechniek [RCI s] ingericht om op regionaal niveau tot beleidsafstemming en activiteiten te komen. De rapportages van het marktmonitoronderzoek is daarbij ondersteunend. Daarom zijn de regionale onderzoeksrapporten in elk van de RCI s gepresenteerd. Deze presentaties zijn verzorgd door de heer J. Haas. In zijn presentaties heeft hij de onderzoeksresultaten gerelateerd aan het RCI-beleid, om te komen tot aanscherping van het huidige beleid, en te komen tot de formulering van nieuw beleid voor de toekomst. Ook de resultaten van deze discussiebijeenkomsten zijn in dit rapport verwerkt. Dr. M. Sprengers Oktober 2003 Arbeidsmarkt Installatietechniek

6

7 Inhoudsopgave Inleiding Databronnen Structuur installatiebranche Technologische ontwikkelingen Signaleren van nieuwe ontwikkelingen Penetratiegraadonderzoek Resultaten Aandachtspunten bij toepassing van nieuwe technieken Bedrijven Aantal bedrijven Bedrijfsomvang Technologische ontwikkelingen Producten en diensten Producten en diensten naar bedrijfsomvang Marktsegmenten Marktsegmenten naar bedrijfsomvang Werknemers Aantal personen en dienstverbanden Werknemers naar bedrijfsomvang Werknemers naar specialisatie en functieniveau Technologische ontwikkelingen Leerlingen Opzet scholenveld Leerlingen in opleiding naar specialisatie en niveau Verwachte uitstroom uit het onderwijs Leerbedrijven en erkenningen Mobiliteit in en uit de branche Definities Aantal unieke personen naar soort mobiliteit Mobiliteit naar bedrijfsomvang In- en uitstroomonderzoek Kenmerken van werknemers Leeftijd Sekse Etniciteit Woon/werk-afstand Omvang dienstverband Omvang dienstverband Omvang dienstverband naar leeftijd en sekse Omvang dienstverband naar etniciteit Overige effecten Arbeidsmarkt Installatietechniek

8 10 Lonen/salarisschalen Uurloon Uurloon naar leeftijd Uurloon naar sekse Uurloon naar etniciteit Uurloon naar omvang dienstverband Overige kenmerken Prognose arbeidsmarktontwikkelingen Macromodel Vraag naar arbeid installatietechniek (op macroniveau) Onvervulde vraag naar arbeid installatietechniek (op macroniveau) Verwachte tekorten en overschotten Scholing/kennisoverdracht Samenhang met technologische ontwikkelingen Scholingsconsumptie Activiteiten voor kennisoverdracht Arbeidsmarktontwikkelingen en kennisoverdracht Samenvatting en conclusies Algemeen Vervolgonderzoek Beleidsaanbevelingen De installatiebranche anno Relatie onderwijs-bedrijfsleven Mobiliteit Grijs voor Groen Verdere volwassenwording RCI Bijlagen A Technologische ontwikkelingen penetratriegraadonderzoek B Leerlingen in opleiding bij ROC s Arbeidsmarkt Installatietechniek

9 Inleiding In dit rapport worden de resultaten van de MarktMonitor Installatietechniek [MMi] 2003 gepresenteerd. Het MMi-onderzoek is een project van MarktMonitor, uitgevoerd in opdracht van de Stichting Opleidings- en Ontwikkelingsfonds voor het Loodgieters-, Fitters en Centrale Verwarmingsbedrijf [OLC]. Het MMi-onderzoek geeft het fonds een hulpmiddel om in zijn arbeidsmarktbeleid in te spelen op ontwikkelingen in de installatietechniek en de arbeidsmarkt. Doelstelling Het arbeidsmarktbeleid is met name een zorg voor de regionale commissies die binnen hun eigen RCI 1 -gebied beleid formuleren. Daarnaast is het voor de spreiding van opleidingen en cursussen van belang de huidige en toekomstige vraag naar arbeid in de verschillende regio s te kennen. Door de voorspelling van de behoefte aan arbeid over drie jaar te vergelijken met de huidige instroom van leerlingen in het onderwijs kan beter richting gegeven worden aan wervingsactiviteiten, zowel geografisch gezien als naar specialisaties en functieniveaus. De arbeidsmarktgegevens op landelijk niveau worden gebruikt om beleidsbeslissingen te ondersteunen die het OLC en andere organisaties die zich met de installatiebranche bezighouden moeten maken. Het technologiebeleid is met name een zorg voor de Bestuurscommissie Technologie van MarktMonitor. Deze commissie is samengesteld uit partijen uit de branche. MarktMonitor faciliteert deze commissie met onderzoeksresultaten en infrastructuur. Binnen deze commissie wordt afstemming gepleegd op het gebied van planning van activiteiten in het traject kennisoverdracht voor de branche. Scholing is een belangrijk instrument voor arbeidsmarktbeleid. De basis van de gemeten scholingsbehoeften van bedrijven en vastgestelde belangrijke ontwikkelingen in de branche kunnen scholingstrajecten (regionaal) ingezet worden om problemen in de arbeidsmarkt op te lossen. Ook de spreiding van verschillende opleidingen kan zo op de vastgestelde behoefte aan geschoolde werknemers worden afgestemd. Onderzoeksopzet De volgende vragen worden in het MMi-onderzoek beantwoord: Welke ontwikkelingen zijn landelijk en regionaal te verwachten op de arbeidsmarkt? Welke ontwikkelingen op het gebied van technologie en regelgeving zijn de komende twee jaar van belang voor de installatietechniek? Welke factoren stimuleren en welke belemmeren innovatieve ontwikkelingen binnen de installatietechniek? Welke scholingsvragen hebben bedrijven binnen de installatietechniek? Het MMi-onderzoek is voor een deel gebaseerd op macro-economische gegevens, die gebruikt worden om ontwikkelingen in de vraag naar arbeid te voorspellen op een termijn van vijf jaar. Deze globale voorspellingen worden gepreciseerd in het MMivervolgonderzoek. Jaarlijks wordt bij een representatief deel van de installatiebedrijven gemeten hoe groot de uitbreidings- en vervangingsvraag naar arbeid op korte termijn is. Bovendien worden jaarlijks alle leerlingenstromen nauwgezet in beeld gebracht met de te verwachten instroom op de arbeidsmarkt uit het onderwijs. Daarnaast wordt bij een representatief deel van de installatiebedrijven onderzoek gedaan naar de mate waarin bedrijven technologische innovaties toepassen. In hoofdstuk 1 zullen de databronnen verder worden beschreven. 1 Regionale Commissie voor Installatietechniek, een platform voor werkgevers en werknemers onder regie van het OLC voor afstemming van vraag en aanbod op de arbeidsmarkt. Nederland is verdeeld in 10 RCI-regio s. Arbeidsmarkt Installatietechniek

10 Het MMi-onderzoek wordt sinds 1995 uitgevoerd. Sindsdien zijn de resultaten van het onderzoek jaarlijks gepubliceerd. 2 Opbouw rapport In dit rapport worden de resultaten van het onderzoek naar de landelijke en regionale ontwikkelingen op de arbeidsmarkt gegeven, alsmede een beschrijving van de werknemerspopulatie. Hierbij wordt niet alleen gekeken naar kwantitatieve ontwikkelingen aantallen bedrijven/werknemers, uitbreidings- en vervangingsvraag maar ook naar kwalitatieve. Bij kwalitatieve ontwikkelingen gaat het om ontwikkelingen op het gebied van technologie, en de wijze waarop de branche (bedrijven en werknemers) daarmee te maken krijgen. Veranderingen van beroepen van werknemers en aanpassing van werkprocessen bij bedrijven om nieuwe producten en diensten in de bedrijfsvoering te integreren krijgen hierbij aandacht. Hierbij gaat het met name om de kennisbehoefte die technologische ontwikkelingen met zich meebrengt. Dit rapport verschijnt in elf versies, te weten één landelijke versie, en een versie voor elk van de tien regio s waarin Nederland beleidsmatig is opgedeeld. Voor u ligt de landelijke versie. De regionale versies zijn beschikbaar op De analyses hebben in de meeste gevallen betrekking op Afhankelijk van het onderwerp zal een ontwikkeling op langere termijn worden opgenomen. Bij de meeste verdelingen wordt gekeken naar de peildatum van 31 december In hoofdstuk 1 is een beschrijving opgenomen van de databronnen die bij de analyses voor dit rapport zijn gebruikt. Hierbij wordt eveneens verwezen naar gerelateerde rapportages. Dit rapport heeft betrekking op de installatiebranche. Voordat de resultaten van het onderzoek worden beschreven, wordt in hoofdstuk 2 de structuur van deze branche gepresenteerd. Deze structuur wordt in het vervolg van de rapport gehanteerd. Hoofdstuk 3 heeft betrekking op technologische ontwikkelingen. MarktMonitor doet continu onderzoek naar technologische trends en ontwikkelingen. In dit hoofdstuk worden de fasen van het onderzoek gepresenteerd, alsmede een deel van de resultaten. Elke drie maanden wordt bij een deel van het bedrijvenbestand onderzocht in hoeverre een aantal door een netwerk van deskundigen gesignaleerde ontwikkelingen worden toegepast in de installatiebranche. De resultaten van dit onderzoek worden verwerkt en vertaald naar beleidsvoorstellen. Hoofdstuk 4 geeft een beschrijving van kenmerken van bedrijven (aantallen, bedrijfsomvang, producten en diensten, marktsegmenten). Eveneens wordt beschreven welke bedrijven met welke technologische ontwikkelingen te maken krijgen. Hoofdstuk 5 heeft betrekking op de werknemers. Ook hier wordt naast aantallen en verdeling van werknemers over specialismen en niveaus beschreven welke werknemers het meest met welke technologische ontwikkelingen in aanraking komen. In hoofdstuk 6 is de aandacht gericht op leerlingen. De opzet van het scholenveld, het aantal leerlingen in opleiding naar specialisatie en niveau, de verwachte uitstroom uit het onderwijs, en het aantal leerbedrijven en erkenningen komen hierbij aan de orde. Leerlingen kunnen vanuit het onderwijs de branche instromen, maar een deel van de instroom in de branche komt van buiten het onderwijs (de zogenaamde zij-instroom). Daarnaast stromen er ook werknemers uit. In hoofdstuk 7 komen een aantal vragen aan de orde met betrekking tot mobiliteit in en uit de branche. Welke soorten werknemers worden in dit verband onderscheiden, hoeveel werknemers stromen de branche in dan wel uit, en bij welke bedrijven vindt mobiliteit plaats? 2 De rapportages met betrekking tot voorgaande jaren zijn beschikbaar op 3 In eerdere rapportages werd soms geen of een andere peildatum gehanteerd. Hierdoor kunnen cijfers die betrekking hebben op voorgaande jaren afwijken van eerder gepresenteerde getallen over dat jaar. Arbeidsmarkt Installatietechniek

11 In de hoofdstukken 8 tot en met 10 worden kenmerken van werknemers en hun dienstverband(en) beschreven. Het gaat hier onder meer om leeftijd, sekse, etniciteit, woonplaats, omvang dienstverband, en lonen/salarisschalen. De verschillen tussen werknemers worden hierbij verklaard middels multivariate analyse. In hoofdstuk 11 wordt een prognose gegeven van de arbeidsmarktontwikkelingen, waarbij onder meer gebruik wordt gemaakt van de in de voorgaande hoofdstukken gepresenteerde cijfers. Hierbij komen de vraag naar arbeid, de onvervulde vraag naar arbeid, en de verwachte tekorten en overschotten aan de orde. Technologische ontwikkelingen brengen een kennisbehoefte met zich mee. Hoofdstuk 12 heeft betrekking op de scholingsconsumptie en overige activiteiten die worden ondernomen in het kader van kennisoverdracht. In hoofdstuk 13 worden arbeidsmarktontwikkelingen en scholing/kennisoverdracht met elkaar in verband gebracht. Hierbij komt de vraag aan de orde of de opzet van het scholenveld aansluit bij de ontwikkelingen die zich voordoen op de arbeidsmarkt. Sluit de opzet van het scholenveld aan bij de vraag naar arbeid? Hoofdstuk 14 betreft een samenvatting van het rapport en conclusies. In hoofdstuk 15 wordt ten slotte een vertaling van de onderzoeksresultaten naar beleidsaanbevelingen gemaakt. Indien een procentuele verdeling wordt gegeven kan het voorkomen dat de afzonderlijke percentages niet optellen tot 100% als gevolg van afrondingen. dr. M. Sprengers drs. W. van Ooij drs. R. Beilsma bc drs. W. van Putte drs. J. Haas (Haas & Lescaut) MarktMonitor Oktober 2003 Arbeidsmarkt Installatietechniek

12

13 1 Databronnen Bij de analyses die in dit rapport worden gepresenteerd is gebruik gemaakt van diverse databronnen. In dit hoofdstuk worden deze bronnen kort beschreven. Tevens wordt verwezen naar gerelateerde rapportages ( = rapportage, = beschikbaar op I. Arbeidsmarktonderzoek onder bedrijven Jaarlijks wordt bij een representatief deel van de installatiebedrijven gevraagd wat de huidige samenstelling van het personeel is, en gemeten hoe groot de uitbreidings- en vervangingsvraag is. Een en ander wordt gespecificeerd naar specialisme en functieniveau. Het betreft bedrijven die zijn aangesloten bij OLC of Stichting Koeltechnisch Onderwijs [SKO]. II. Technologieonderzoek onder bedrijven Doorlopend vindt bij installatiebedrijven onderzoek plaats naar de toepassing van nieuwe technologieën. Bedrijven wordt gevraagd of ze deze technologieën toepassen, hoe lang ze deze al toepassen, en of ze daarbij moeilijkheden ondervinden. Tevens geven de bedrijven aan welke beroepen en functies met de nieuwe technologieën te maken krijgen. Dit levert elk kwartaal een rapportage op met een ontwikkeling van de penetratiegraad van de verschillende technologieën. Daarnaast wordt jaarlijks uitgebreid verslag gedaan van het verloop van dit onderzoek. Het betreft bedrijven die zijn aangesloten bij OLC of SKO. Het technologieonderzoek zal in hoofdstuk 3 verder aan de orde komen. Trendrapportage III. Bedrijvenbestand OLC/SKO In dit bestand staan alle bedrijven geregistreerd die zijn aangesloten bij OLC of SKO. In het bedrijvenbestand staan de naam- en adresgegevens van bedrijven, alsmede het aantal scholingsverlofdagen dat zij toegekend hebben gekregen. 4 Dit bestand wordt geadministreerd door het pensioenfonds Mn Services. IV. Vestigingen grote bedrijven Er zijn in Nederland een aantal grote bedrijven die administratief in een plaats gevestigd zijn, maar vestigingen hebben verspreid over het land. Op basis van het bedrijvenbestand is niet te achterhalen hoeveel vestigingen deze grote bedrijven hebben, en waar deze gevestigd zijn. Daartoe is aanvullend onderzoek uitgevoerd onder bedrijven groter dan 150 werknemers. Schattingsmodel voor de verdeling van werknemers over vestigingen van grote bedrijven 4 Iedere werknemers in de installatiebranche draagt een bepaald percentage van zijn inkomen af aan het fonds, wat hem onder meer recht geeft op één scholingsverlofdag per jaar. De scholingsverlofdagen worden per jaar aan de werkgever toegekend op basis van het aantal personeelsleden dat op 1 januari van dat jaar in dienst is. Arbeidsmarkt Installatietechniek

14 V. Werknemersbestand OLC/SKO In dit bestand staan alle dienstverbanden van alle werknemers in de installatiebranche geregistreerd, met daarbij kenmerken van het dienstverband en kenmerken van de werknemer. Het gaat hier om werknemers in dienst van bedrijven aangesloten bij het OLC of het SKO. Zelfstandigen zonder personeel hebben geen werknemers in dienst, en zijn derhalve niet in het werknemersbestand opgenomen. Ter bescherming van de privacy zijn naam- en adresgegevens (met uitzondering van de cijfers van de postcode) uit het bestand verwijderd voorafgaand aan de analyses. Dit bestand wordt geadministreerd door het pensioenfonds Mn Services. Analyse werknemersbestand Mn services 2002 Tien jaar werknemers in de installatiebranche Tien jaar vrouwelijke werknemers in de installatiebranche Tien jaar allochtone werknemers in de installatiebranche Tien jaar jongere werknemers in de installatiebranche Tien jaar oudere werknemers in de installatiebranche Tien jaar bedrijven in de installatiebranche (verschijnt eind 2003) Tien jaar scholing in de installatiebranche (verschijnt eind 2003) VI. In- en uitstroomonderzoek onder werknemers In januari/februari 2003 is een onderzoek uitgevoerd naar mobiliteit van werknemers in en uit de installatiebranche, dit onder meer naar aanleiding van vragen uit de RCI s. De achtergrond van dit onderzoek wordt gevormd door de verwachting dat ondanks de enorme groei die de installatiebranche de afgelopen tien jaar heeft doorgemaakt er de komende jaren een tekort aan personeel zal (blijven) bestaan. Om een meer gerichte aanpak mogelijk te maken is aan werknemers die het afgelopen jaar in de branche zijn gaan werken, en werknemers die de branche het afgelopen jaar hebben verlaten gevraagd: waar kom je vandaan, of waar ben je naartoe gegaan, en vooral: waarom? Dit komt verder in 7.4 aan de orde. Mobiliteit van werknemers in en uit de installatiebranche VII. Coördinaten- en postcodetabel In deze tabel staat voor elke postcode een x- en y-coördinaat vermeld. Alle postcodes in één plaats hebben dezelfde x- en y-coördinaten. Deze tabel wordt gebruikt om afstanden tussen twee plaatsen te berekenen (bijvoorbeeld de afstand tussen de woonplaats van een werknemer en de plaats waar het bedrijf is gevestigd) en om kaartjes te maken met daarin de spreiding van werknemers/bedrijven over een bepaald gebied. VIII. Macro-economische gegevens Ten behoeve van het macromodel arbeidsmarkt waarmee een schatting wordt gemaakt van de verwachte ontwikkeling in de bouwinstallatietechniek wordt een aantal kengetallen van de bouwinstallatie verzameld bij het Centraal Bureau voor de Statistiek [CBS]. De gegevens hebben betrekking op productie en investeringen in de bouwinstallatietechniek, arbeidsreserve (landelijk en bouwspecifiek) en gezinsconsumptie. In 11.1 worden deze gegevens nader beschreven. IX. Leerlingenonderzoek bij scholen Jaarlijks worden alle leerlingenstromen nauwgezet in beeld gebracht. Van alle beroepsopleidingen in de installatietechniek worden de aantallen leerlingen per school geteld en geaggregeerd naar regionaal en landelijk niveau. Hieruit wordt ook de te verwachten uitstroom uit het onderwijs naar de arbeidsmarkt berekend. In hoofdstuk 6 wordt nader op deze gegevens ingegaan. Leerlingentellingen Beroepsonderwijs 2003 Arbeidsmarkt Installatietechniek

15 X. Subsidieadministratie OLC De subsidieadministratie van OLC voor uitkeringen en scholingsverlofdagen wordt gebruikt om de onderwijsconsumptie (mate waarin geschoold wordt) in beeld te brengen. In deze administratie staan alle uitgekeerde scholingsverlofdagen die bedrijven vergoed hebben gekregen op basis van de scholingsverlofregeling die OLC hanteert. XI. Erkenningen leerbedrijven LOB Intechnium 5 In deze administratie staat geregistreerd welke bedrijven over welke erkenningen beschikken. Een bedrijf dat een erkenning als leerbedrijf heeft is gerechtigd leerlingen in de praktijk op te leiden. Erkenningen worden per opleidingsvariant gegeven. Een bedrijf kan dus over meerdere erkenningen beschikken en per erkenning kunnen er meerdere leerlingen bij het bedrijf in dienst zijn. Dit komt verder in 6.4 aan de orde. 5 LOB Intechnium is in februari 2003 gefuseerd met LOB VEV en LOB SOM, en heet sindsdien KBB Kenteq. Het bestand waarop de analyses zijn uitgevoerd is aangeleverd door LOB Intechnium. Arbeidsmarkt Installatietechniek

16 2 Structuur installatiebranche De installatietechniek wordt gekenmerkt door verschillende specialismen. Zo worden bijvoorbeeld werkzaamheden onderscheiden op het gebied van huishoudelijke en sanitaire installaties en montage gas en verwarming, maar ook service en onderhoud, koudetechniek, luchtbehandeling, dakbedekkingtechniek, distributietechniek en ontwerpen en tekenen. Voor elk van deze specialismen zijn specifieke beroepsopleidingen op diverse niveaus beschikbaar. Ten behoeve van analyse van ontwikkelingen in de branche zijn specialismen en niveaus ondergebracht in een matrix van kolommen en rijen. Dit model van de branche wordt vervolgens gebruikt om waarnemingen zoals bijvoorbeeld aantal bedrijven, aantal werknemers, aantal leerlingen, maar ook verwachte tekorten en overschotten langs te ordenen. In dit hoofdstuk wordt de structuur van de installatiebranche beschreven. In de installatiebranche zijn de functies ingedeeld in zeven specialismen, en er kunnen zes niveaus worden onderscheiden. De specialismen zijn: A. koudetechniek en luchtbehandeling; B. montage gas en verwarming; C. service en onderhoud gas en verwarming; D. ontwerpen en tekenen; E. dakbedekkingtechniek; F. huishoudelijke en sanitaire installaties; G. distributietechniek. De H-categorie betreft geen specialisme, maar mensen die werkzaam zijn in algemene functies, zoals administratief medewerker, in- of verkoper, of controller. Er zijn zes opleidingsniveaus, te weten: 0. VMBO-niveau; 1. assistent; 2. basis beroepsbeoefenaar; 3. vakfunctionaris; 4. specialist of kaderfunctie; 5. HBO/WO-niveau. De niveaus 1 t/m 4 zijn de normale vier niveaus van het middelbaar beroepsonderwijs, gebaseerd op de Europese indeling. Niveau 5 bestaat in deze indeling niet, maar wij beschouwen alle onderwijs boven niveau 4 als niveau 5-onderwijs. Dit betreft dus MBO+, (post)hbo-, en WO-onderwijs. Bij de rapportage van leerlingen en werknemers sluiten we aan bij de indeling zoals die ontwikkeld is voor het in beeld brengen van het opleidingsaanbod voor de installatie-, koude- en distributietechniek. Dat betekent dat functies in de installatiebranche en onderwijs dat tot deze functies opleidt inhoudelijk worden ingedeeld in de bovengenoemde specialismen en niveaus. Arbeidsmarkt Installatietechniek

17 De wijze waarop functies zijn verdeeld over de specialismen en niveaus staat in tabel 2.1. Algemene functies zijn niet in de tabel weergegeven. tabel 2.1 Functies en onderwijs dat tot deze functies opleidt in de installatiebranche 6 Niveau A: Koudetechniek en luchtbehandeling B: Montage gas en verwarming C: Service en onderhoud gas en verwarming D: Ontwerpen en tekenen E: Dakbedekkingtechniek F: Huishoudelijke en sanitaire installaties G: Distributietechniek 5 (post)hbo-k (post)hbo-i/hit 4 MKk PMk ST (post)mbo-i MKi MIT 3 PLk SEMk VM SEMv SEMi OMv AOG APG DAKM IMd IMu IMw DMg DMw 2 MK AVM OMi TGI s ADAK AIMv AIMd ADMg ADMw 1 MASk MASv MASi MASd 0 VMBO De in de tabel genoemde afkortingen staan in tabel 2.2 verder omschreven. Alleen functies in de specialismen A t/m G en de niveaus 1 t/m 4 maken deel uit van de kwalificatiestructuur van de installatietechniek. Algemene functies, en functies op niveau 0 en 5 vallen dus buiten deze kwalificatiestructuur, en beschikken derhalve niet over een CREBO-code. Niveau 0 zal in deze rapportage verder buiten beschouwing worden gelaten. 6 Voor gearceerde cellen bestaat geen beroepsopleiding. Arbeidsmarkt Installatietechniek

18 tabel 2.2 Functies in de installatiebranche Niveau Afkorting Omschrijving CREBO-code 0 VMBO-niveau 1 MASd Montage-assistent distributietechniek MASi Montage-assistent installatietechniek MASk Montage-assistent koudetechniek MASv Montage-assistent verwarmingstechniek ADAK Assistent dakbedekkingsmonteur ADMg Assistent distributiemonteur gas ADMw Assistent distributiemonteur water AIMd Assistent installatiemonteur diff. dakbedekking AIMv Assistent installatiemonteur diff. verwarming AVM Assistent verwarmingsmonteur Mk Monteur koudetechniek OMi Onderhoudsmonteur installatietechniek TGI san/cv/vent Tekenaar gebouwinstallaties diff. cv en ventilatie TGI san Tekenaar gebouwinstallaties diff. sanitair TGI san/cv Tekenaar gebouwinstallaties diff. sanitair en cv AOG san/cv/ac Aankomend ontwerptechn. g.b.i. diff. san, cv/ac AOG san Aankomend ontwerptechn. g.b.i. diff. san APG san/cv/ac Aankomend projecttechn. g.b.i. diff. san, cv/ac APG san Aankomend projecttechn. g.b.i. diff. san DAKM Dakbedekkingsmonteur DMg Distributiemonteur gas DMw Distributiemonteur water IMd Installatiemonteur specialisatie dakbedekkingen IMu Installatiemonteur utiliteit IMw Installatiemonteur woningbouw OMv Onderhoudsmonteur verwarming PLk Projectleider koudetechniek SEMi Servicemonteur installatietechniek SEMk Servicemonteur koudetechniek SEMv Servicemonteur verwarming VM Verwarmingsmonteur MKi Middenkaderfunctionaris installatietechniek MKk Middenkaderfunctionaris koudetechniek PMk Projectmanager koudetechniek ST Servicetechnicus verwarmingstechniek HBO/WO-niveau Arbeidsmarkt Installatietechniek

19 3 Technologische ontwikkelingen MarktMonitor onderzoekt trends en ontwikkelingen op technologisch gebied en op de arbeidsmarkt. De activiteiten van MarktMonitor richten zich op het inventariseren van technologische branchegegevens en op de arbeidsmarkt voor de installatietechniek, het vertalen van deze gegevens naar beleidsuitgangspunten voor verdere (kennisoverdracht)activiteiten, alsmede het (doen) ontwikkelen en uitbreiden van kennis in de installatietechniek. Daarbij wordt gestreefd naar actieve samenwerking met partners in de kennisinfrastructuur. In dit kader doet MarktMonitor continu onderzoek naar trends en ontwikkelingen. Aan de hand van gesignaleerde trends en ontwikkelingen op technologiegebied wordt onderzoek gedaan naar de penetratiegraad ervan binnen de installatiebranche. Bij dit onderzoek vallen de volgende fasen te onderscheiden: Een netwerk van deskundigen uit de installatiebranche en daarbuiten (MMinetwerk technologie) informeert MarktMonitor over nieuwe ontwikkelingen die zij gesignaleerd hebben. De deskundigen in het MMi-netwerk zijn werkzaam bij grote installatiebedrijven, brancheorganisaties, ingenieursbureaus, producenten, importeurs, onderzoekscentra, en de overheid. Elke drie maanden wordt bij een deel van het bedrijvenbestand (installatiebedrijven, maar ook ontwerp- en ingenieursbureaus) onderzocht in hoeverre de ontwikkelingen die door het netwerk zijn gesignaleerd, in de bedrijven bekend zijn en toegepast worden. De mate van toepassing noemen we de penetratiegraad van een innovatie. De onderzoeksresultaten worden verwerkt en vertaald naar beleidsvoorstellen in het kader van kennisoverdracht (in de vorm van jaarplannen voor verschillende organisaties in de branche) en voor wat betreft de technologie- en scholingsbehoeften voorgelegd aan de Bestuurscommissie Technologie die haar bestuur hieromtrent adviseert. In dit hoofdstuk worden de fasen van het onderzoek gepresenteerd, alsmede een deel van de resultaten. In volgende hoofdstukken wordt beschreven welke bedrijven en welke werknemers het meest met welke technologische ontwikkelingen te maken krijgen, en hoe technologische ontwikkelingen enerzijds, en ontwikkelingen op de arbeidsmarkt en scholing/kennisoverdracht anderzijds met elkaar verband houden. 3.1 Signaleren van nieuwe ontwikkelingen Een belangrijk deel van de activiteiten van MarktMonitor bestaat uit de signalering van nieuwe ontwikkelingen. De signaleringsfunctie vindt plaats binnen meerdere organisaties. Alle vertegenwoordigers in de Bestuurscommissie Technologie kennen een eigen infrastructuur waarmee nieuwe ontwikkelingen kunnen worden gesignaleerd. Verder heeft MarktMonitor de signaleringsfunctie binnen het MMi-project vergaand geformaliseerd en een permanente status gegeven. De signalering van nieuwe ontwikkelingen die voor de installatietechniek van belang zijn of zouden kunnen worden, vindt plaats door het bevragen van een netwerk van deskundigen. Daarnaast vindt er gestructureerd overleg plaats om gesignaleerde ontwikkelingen uit te wisselen en te analyseren of een en ander voldoende is uitgewerkt. Innovatieve ontwikkelingen die door middel van het netwerk in beeld worden gebracht kunnen variëren van zeer abstract tot zeer concreet. Zij kunnen betrekking hebben op verspreiding en toepassing van zuiver technische of technologische innovaties. Maar ook kunnen zij betrekking hebben op adoptie van regelgeving, of ondernemingsstrategische of sociaal-economische ontwikkelingen. De signalen worden gegroepeerd rond een beperkt aantal thema's waarin relaties tussen onderwerpen worden gelegd en waar abstracte niveaus van signalering worden vertaald naar concrete verschijningsvormen, bijvoorbeeld naar producten, regelgeving, normering, organisatiestrategieën en werkmethoden. Na de signalering volgt de Arbeidsmarkt Installatietechniek

20 onderlinge weging van de verschillende thema's. Welke zaken zijn belangrijk voor de toekomst en welke zullen minder impact hebben? Weging en prioritering van thema's vindt plaats binnen de Bestuurscommissie Technologie. Na prioritering worden bepaalde thema's voorgelegd aan een deel van het netwerk. Dit deel wordt gevormd door een beperkt aantal mensen met een brede en toekomstgerichte visie. De scenario's kunnen daar verder uitgewerkt worden en de consequenties voor de branche kunnen worden ingeschat. Deze scenario's spelen een belangrijke rol in de programmeringdiscussie. 3.2 Penetratiegraadonderzoek Voor het onderzoek naar de stand van zaken aangaande technologieontwikkelingen en daarbij optredende knelpunten is een lijst met een veertigtal te bevragen ontwikkelingen opgesteld. 7 Deze vragenlijst wordt voorgelegd aan installatiebedrijven en ontwerp- en adviesbureaus. De lijst is gebaseerd op de signalen die ondermeer vanuit het deskundigennetwerk ontvangen zijn en worden gerangschikt op basis van zogenaamde trendclusters zoals die door de Bestuurscommissie Technologie zijn vastgesteld. Op basis van een eerste inventarisatie en prioritering zijn een viertal trends geselecteerd op basis waarvan de gesignaleerde ontwikkelingen worden gegroepeerd, te weten: Integratie van applicaties binnen geautomatiseerde systemen Hogere eisen aan kwaliteit van het binnenklimaat Duurzaam bouwen Installatie-uitvoering en systeemkeuze In het penetratiegraadonderzoek wordt de toepassingsgraad per ontwikkeling gemeten, en het verloop van de toepassingsgraad over de afgelopen jaren wordt in beeld gebracht. Aansluitend wordt per ontwikkeling de samenhang met andere ontwikkelingen binnen een trend nagegaan. Naast het feit dat de bevraagde ontwikkelingen als onderdeel binnen een trendcluster zijn te rangschikken kunnen de bevraagde ontwikkelingen tevens gerangschikt worden binnen de specialismen en functieniveaus in de installatiebranche. Dit geeft de mogelijkheid om te bekijken in welke mate bepaalde functies binnen de installatietechniek in meer dan wel mindere mate aan verandering onderhevig zijn. 3.3 Resultaten Vanuit het onderzoek en de enquête van 2002 zijn als belangrijkste signalen naar voren gekomen: Integratie in de bouw. Niet alleen tussen de werktuigbouwkundig en elektrotechnisch installateur vindt integratie plaats. Maar ook met de bouwkundig aannemer moet steeds intensiever worden samengewerkt. Dit heeft grote invloed op de werkprocessen en inhoud van het installatiebedrijf. De penetratiegraad van duurzame installaties heeft niet het gewenste niveau. Knelpunten zijn duidelijk in beeld gebracht. Hoge prijzen, onbekendheid met de producten zijn voorbeelden. interessant is om te kijken wat de voorgenomen wijzigingen in de subsidieverstrekking voor duurzame energie voor gevolgen hebben. De vraag hierbij is of de installatiebedrijven die op dit moment een voortrekkersrol vervullen zullen afhaken? Aspecten die aandacht behoeven in de ontwikkelingen op langere termijn zijn de potentie van luchtverwarming en bodemopslag in duurzame LTV-installaties. Er is toenemende aandacht voor het inregelen van cv-installaties. Dit wordt teruggevonden in nieuwe producten (bijvoorbeeld de zelfregelende radiatorafsluiters van Comap en Siemens), verscheidene publicaties in vakbladen, maar ook door het aanbod aan opleidingen op dit gebied. Is het belang van een goede inregeling bij de installatiebedrijven bekend? En is de installateur in staat deze meerwaarde van een installatie te verkopen? 7 Zie bijlage A voor een overzicht van technologische ontwikkelingen die in het penetratiegraadonderzoek worden bevraagd. Arbeidsmarkt Installatietechniek

21 Als we de resultaten uit het penetratiegraadonderzoek in z'n geheel beschouwen dan vallen er een aantal dingen op. In de eerste plaats valt er over de hele linie een stagnatie waar te nemen in de groei van toepassingen van technologisch ontwikkelingen. In verdere rapportages is het zeker van belang in de gaten te houden of de stagnatie hierdoor wordt veroorzaakt. Verder wordt duidelijk dat de gesignaleerde stijging in toepassing van nieuwe technieken bij de bedrijven met een omvang van tussen de 11 en 50 werknemers het grootste is. Dit heeft onder meer te maken met het feit dat de grote bedrijven met meer dan 50 werknemers op een aantal fronten al een redelijk hoog toepassingsniveau hebben bereikt en er derhalve sprake zal zijn van een verminderde stijging. Daarnaast moeten we constateren dat de echte kleine bedrijven met 5 of minder medewerkers steeds minder goed mee kunnen komen met de ontwikkelingen. Tenslotte zien we dat een voor de branche belangrijke trend als Duurzaam duidelijk achter blijft bij de verwachtingen. Gezien de impact van deze trend binnen de gehele bouwkolom alsook de daar onder genoemde ontwikkelingen mag deze situatie zonder meer als zorgelijk worden gekwalificeerd. Nadere afstemming tussen partijen om tot een plan van aanpak te komen om deze stagnatie om te zetten in een stijgende lijn, lijkt wenselijk zo niet noodzakelijk. 3.4 Aandachtspunten bij toepassing van nieuwe technieken Introductie van nieuwe technieken brengt een kennisbehoefte met zich mee. Op verschillende niveaus dienen vernieuwingen in de ontwerpfase, de uitvoering, en het beheer te worden geïntegreerd. Uit onderzoek blijkt dat over het algemeen de informatie- en kennisbehoefte toeneemt naarmate bedrijven vaker geconfronteerd worden met nieuwe ontwikkelingen of naarmate ze vaker worden toegepast. Bij de introductie van nieuwe technieken, materialen en/of (ontwerp)inzichten dient ermee rekening te worden gehouden dat bedrijven over het algemeen eerst in de praktijk kennis maken met nieuwe ontwikkelingen voordat er een behoefte van enige omvang aan achtergrondkennis over mogelijkheden en toepassing van enige omvang ontstaat. Naast een behoefte aan meer kennis voor de toepassing van nieuwe technieken wordt over het algemeen door bedrijven vaak gewezen naar gebrek aan vraag op de markt voor toepassing van nieuwe technieken. Met name op het gebied van ontwikkelingen met betrekking tot duurzaam bouwen lijkt de installateur/adviseur een afwachtende houding in te nemen en wordt relatief vaak verwezen naar gebrek aan vraag. Gebrek aan vraag op een markt kan verschillende oorzaken hebben. Het probleem kan bij de vrager liggen, maar ook bij de aanbieders. Vragers op de markt maken veelal een kosten/baten afweging op basis van wensen die zij willen realiseren en de kennis die zij hebben. Er ligt natuurlijk een taak voor de installateur/adviseur om duidelijk te maken hoe nieuwe technieken en materialen optimaal kunnen worden ingezet bij het realiseren van de wensen van de vraagkant. Voldoende informatie over de mogelijkheden en inzicht in de voordelen van het toepassen van nieuwe technieken is daarbij een noodzakelijke voorwaarde om klanten te kunnen overtuigen om te kiezen voor de toepassing van deze nieuwe technieken. Arbeidsmarkt Installatietechniek

22

23 4 Bedrijven Er zijn in Nederland een aantal grote bedrijven die administratief in een plaats gevestigd zijn, maar vestigingen hebben verspreid over het land. Op basis van het bedrijvenbestand is niet te achterhalen hoeveel vestigingen deze grote bedrijven hebben, en waar deze gevestigd zijn. Daartoe is aanvullend onderzoek uitgevoerd. Vestigingen van grote bedrijven worden in dit rapport gezien als afzonderlijke bedrijven. 4.1 Aantal bedrijven Bij bedrijven kan onderscheid worden gemaakt tussen verschillende rechtsvormen. Op basis van een analyse van bedrijfsnamen komen we tot de volgende verdeling. tabel 4.1 Rechtsvormen van bedrijven, landelijk, op peildatum in 2002 Rechtsvorm Aantal Percentage Onbekend ,2% Besloten Vennootschap [BV] ,0% Commanditaire Vennootschap [CV] 13 0,3% Vennootschap onder Firma [VOF] ,5% Totaal ,0% In dit kader nemen zelfstandigen zonder personeel een bijzondere positie in. Omdat deze zelfstandigen geen personeel in dienst hebben, zijn zij als bedrijf niet verplicht zich aan te melden bij het pensioenfonds Mn services. Een aantal zelfstandigen zonder personeel is vrijwillig aangemeld bij het pensioenfonds, bijvoorbeeld omdat zij herhaaldelijk voor bepaalde tijd een of meerdere werknemers in dienst hebben. In tabel 4.2 staat het aantal bedrijven naar regio en opleidingsfonds, uitgesplitst naar bedrijven zonder en bedrijven mét personeel in dienst. In de laatste kolom staat het totaal aantal bedrijven per regio. Van een aantal bedrijven is onbekend in welke regio zij zijn gevestigd. Deze bedrijven staan in de rij onbekend. tabel 4.2 Aantal bedrijven naar regio en opleidingsfonds, uitgesplitst naar bedrijven zonder en bedrijven mét personeel in dienst op peildatum 2002 OLC SKO Zonder Met Zonder Met RCI personeel personeel personeel personeel Totaal 1 Noord-Nederland Overijssel Gelderland Noord-Holland/Flevoland Utrecht Haaglanden Rijnmond Zuid-West Nederland Midden- en Oost-Brabant Limburg Onbekend Totaal In totaal zijn er 4676 bedrijven op de peildatum van 31 december Hiervan zijn 4388 bedrijven (93,8%) aangesloten bij het OLC, en 288 bedrijven (6,2%) bij het SKO. Het betreft 343 bedrijven (7,3%) zonder, en 4333 bedrijven (92,7%) mét personeel in dienst. Arbeidsmarkt Installatietechniek

24 4.2 Bedrijfsomvang In tabel 4.3 staat het aantal bedrijven naar omvang. De bedrijfsomvang is bepaald aan de hand van het aantal werknemers dat op de peildatum bij het bedrijf in dienst was. tabel 4.3 Aantal bedrijven naar omvang op peildatum in 2002 Aantal Percentage 0 werknemers 343 7,3% 1 t/m 5 werknemers ,7% 6 t/m 15 werknemers ,5% 16 t/m 50 werknemers ,8% 51 t/m 100 werknemers 164 3,5% 101 werknemers of meer 99 2,1% Totaal ,0% Uit de tabel kunnen we concluderen dat landelijk het grootste deel van de bedrijven in de installatiebranche (46%) bestaat uit bedrijven met 1 t/m 5 werknemers. 4.3 Technologische ontwikkelingen Welke bedrijven krijgen met welke technologische ontwikkelingen te maken? In algemene zin kan worden opgemerkt dat bedrijven met meer dan 50 werknemers beduidend beter in staat blijken om technologieontwikkelingen op te pakken en binnen de bedrijfsvoering een plek te geven. Naast het feit dat deze bedrijven er sneller bij zijn, is hier de stijging van de penetratiegraad over de jaren ook groter dan bij de kleinere en zeker de allerkleinste bedrijven (1 t/m 5 werknemers). Dat neemt niet weg dat bij de kleinere bedrijven wel degelijk sprake is van een toename van de penetratiegraad. Met name de bedrijven met een grootte tussen de 20 en 50 werknemers kennen de grootste toename als het gaat om de penetratiegraad van nieuwe ontwikkelingen. Bij de grotere bedrijven lijkt deze juist de laatste paar jaar af te vlakken dan wel te stagneren. Dat zou kunnen betekenen dat de grotere bedrijven op een soort verzadigingsniveau zijn aangekomen en/of dat zij nieuwe ontwikkelingen in voldoende mate binnen hun bedrijfsvoering hebben geïmplementeerd om hun positie op de markt te kunnen handhaven. Toch is er een duidelijke kloof tussen de grotere en kleinere bedrijven waardoor de innovatiekracht van de bedrijfstak in grote mate wordt beïnvloed. Het doorbreken van deze kloof kan een duidelijke verbetering van deze innovatiekracht bewerkstelligen. 4.4 Producten en diensten Aan de bedrijven is gevraagd welke producten en diensten zij aanbieden, en welk deel deze producten en diensten uitmaken van hun totale pakket. De volgende categorieën zijn daarbij onderscheiden: Koudetechniek en luchtbehandeling; Montage gas en verwarming; Service en onderhoud gas en verwarming; Ontwerpen, tekenen en advies; Dakbedekking; Huishoudelijke en sanitaire installaties; Distributie (Nutssector); Elektrotechnische installaties; Anders. In figuur 4.1 staat de verdeling van producten en diensten van bedrijven. Een percentage van 1% betekent dat het producten- en dienstenpakket van een gemiddeld bedrijf voor 1% bestaat uit werkzaamheden op dit gebied. De taartgrafiek begint bovenaan. Het product of de dienst die in de legenda als eerste wordt genoemd vormt de eerste taartpunt van de grafiek. Daarna volgen de overige producten en diensten met de klok mee. Arbeidsmarkt Installatietechniek

25 koudetechniek montage gas cv service gas cv ontwerpen dak huish inst distributie electro anders Bron: MarktMonitor Installatietechniek, 2002 Product/dienst Percentage Koudetechniek en luchtbehandeling 12% Montage gas en verwarming 29% Service en onderhoud gas en verwarming 16% Ontwerpen, tekenen en advies 1% Dakbedekking 11% Huishoudelijke en sanitaire installaties 23% Distributie (Nutssector) 0% Elektrotechnische installaties 6% Anders 2% figuur 4.1 Verdeling van producten en diensten van bedrijven in 2002 De figuur laat zien dat het producten- en dienstenpakket van een gemiddeld bedrijf voor 29% bestaat uit werkzaamheden op het gebied van montage van gas- en verwarmingsinstallaties. Ook werkzaamheden op het gebied van huishoudelijke en sanitaire installaties maken met 23% een groot deel van het producten- en dienstenpakket uit. 4.5 Producten en diensten naar bedrijfsomvang In tabel 4.4 staan de producten en diensten naar bedrijfsgrootte. tabel 4.4 Producten en diensten naar bedrijfsgrootte in t/m 5 werknemers 6 t/m 15 werknemers 16 t/m 50 werknemers 51 werknemers of meer Koudetechniek en luchtbeh. 9% 12% 14% 19% Montage gas en verw. 30% 27% 29% 24% Service/ ond. gas en verw. 20% 12% 15% 19% Ontwerpen, tekenen, advies 0% 1% 2% 4% Dakbedekking 10% 13% 9% 3% Huish. san. installaties 24% 23% 20% 17% Distributie 0% 0% 0% 0% Elektrotechnische inst. 3% 6% 7% 13% Anders 3% 2% 1% 1% Totaal 100% 100% 100% 100% Arbeidsmarkt Installatietechniek

26 Uit de tabel blijkt, dat met een toenemende bedrijfsgrootte meer omzet wordt gehaald uit koudetechniek en luchtbehandeling, ontwerpen en tekenen, en elektrotechnische installaties. Het aandeel montage gas en verwarming, dakbedekking en huishoudelijke en sanitaire installaties neemt af bij een toenemende bedrijfsgrootte. Met uitzondering van de kleine bedrijven neemt het aandeel van service en onderhoud gas en verwarming ook toe. 4.6 Marktsegmenten In het onderzoek onder bedrijven is gevraagd op welke segmenten van de markt bedrijven actief zijn. Hierbij zijn de volgende categorieën onderscheiden: Consumenten-/burgerwerk: o Renovatie; o Nieuwbouw; o Onderhoud; Projectmatig werk: o Nieuwbouw van woningen; o Onderhoud van woningen; o Nieuwbouw utiliteit; o Onderhoud utiliteit; o Instellingen voor gezondheidszorg; o Distributie/industrie; o Scheepsbouw; Overige afnemers. In figuur 4.2 staat de verdeling van marktsegmenten. Een percentage van 1% betekent dat een gemiddeld bedrijf voor 1% actief is op dit marktsegment. De taartgrafiek begint bovenaan. Het marktsegment dat in de legenda als eerste wordt genoemd vormt de eerste taartpunt van de grafiek. Daarna volgen de overige marktsegmenten met de klok mee. Aangezien er in 2002 twee versies van de vragenlijst in omloop zijn geweest is het burgerwerk niet overal onderverdeeld. Daarom geven wij het burgerwerk allereerst geaggregeerd, en vervolgens ook onderverdeeld voor de bedrijven waar dat is bevraagd. Arbeidsmarkt Installatietechniek

27 burgerwerk nieuwb woningen ond woningen nieuwb utiliteit ond utiliteit overig Bron: MarktMonitor Installatietechniek, 2002 Marktsegment Percentage Consumenten-/burgerwerk 39% Nieuwbouw woningen 12% Onderhoud woningen 12% Nieuwbouw utiliteit 19% Onderhoud utiliteit 11% Overig 8% cons/burg: renovatie cons/burg: nieuwbouw cons/burg: onderhoud Bron: MarktMonitor Installatietechniek, 2002 figuur 4.2 Verdeling van marktsegmenten van bedrijven in 2002 De figuur laat zien dat de activiteiten van een gemiddeld bedrijf voor 39% de consumentenmarkt bestrijken. Voor het grootste deel betreft het hier onderhoud en renovatie, en voor een kleiner deel nieuwbouw. Het projectmatig werk maakt 53% uit van de totale markt. Hier betreft het grotendeels nieuwbouw van utiliteit en verder, gelijkelijk verdeeld, nieuwbouw en onderhoud van woningen en onderhoud van utiliteit. Activiteiten op het gebied van distributie, scheepsbouw, instellingen voor gezondheidszorg en overige activiteiten maken 8% uit van de totale markt van een gemiddeld bedrijf. Arbeidsmarkt Installatietechniek