Uitgangspunten om te komen tot gemeentelijk monumentenbeleid

Transcriptie

1 Richtinggevende notitie: Uitgangspunten om te komen tot gemeentelijk monumentenbeleid Doelstelling: te komen tot monumentenbeleid met daaraan gekoppeld een gemeentelijke monumentenlijst ten einde cultureel erfgoed in de gemeente Moerdijk te beschermen en in stand te houden. Kans: Waardevolle monumenten worden aangemerkt als belangrijke onderdelen van de kwaliteit en identiteit van de gemeente Moerdijk. Juni 2011

2 Inhoudsopgave Inleiding... 3 Aanleiding en achtergrondinformatie... 4 Ambities... 5 Risico s... 5 Kansen... 5 Leeswijzer: Overzicht wettelijk niveau, minimaal en maximaal gemeentelijk monumentenbeleid Type beleid Rijksmonumenten, beschermde stads- en dorpsgezichten, archeologische waarden Beleidsnota Waarderingscriteria Gemeentelijke monumentenlijst Alle geïnventariseerde objecten aanwijzen als monument Aanwijzen beeldbepalende panden Financieel kader Bestaande financieringsmogelijkheden monumenten Ambtelijke inzetbaarheid Creëren gemeentelijk fonds voor leningen Kosten opstellen beleid Subsidieregeling Compensatie legeskosten Juridisch kader Erfgoedverordening Aanpassing erfgoedverordening Inbedding bestemmingsplannen Beleidsregel financiering instandhouding monumenten Gemeentelijke verordening subsidie monumenten Overig Gemeentelijke monumentencommissie Afstemming monumenten en welstand MonumentenWijzer Gemeentelijk monumentenschild Toeristisch-recreatief ontsluiten Reclamebeleid Erfgoed als referentiekader bij nieuwbouw Herbestemming Duurzaamheid Erfgoededucatie Conclusie Alternatieven Planning Bijlagen

3 Inleiding De gemeenteraad heeft de wens geuit om te inventariseren of er, naast de rijksmonumenten, meer cultuurhistorisch erfgoed aanwezig is in de gemeente Moerdijk dat beschermd en in stand gehouden moet worden. Deze inventarisatie heeft plaatsgevonden in Onder aanleiding en achtergrondinformatie is over deze voorlopige inventarisatie meer informatie gegeven. Om invulling te geven aan het streven van de raad om gemeentelijk cultuurhistorisch erfgoed in beeld te brengen, is deze inventarisatie alleen niet genoeg. Er zijn vele keuzemogelijkheden op basis waarvan beleid kan worden gevoerd op cultureel erfgoed. Met deze richtinggevende notitie worden een aantal uitgangspunten beschreven op basis waarvan beleid verder ontwikkeld kan worden. Het is nodig om deze uitgangspunten vooraf te bepalen, om een richting te kiezen zodat gemeentelijk monumentenbeleid en bijbehorende gemeentelijke monumentenlijst kan worden uitgewerkt. Zoals in het startdocument gemeentelijk monumentenbeleid is beschreven, wordt hiermee een go of no go besluit genomen door de gemeenteraad. Gemeentelijk monumentenbeleid kan worden gevoerd op verschillende niveaus. Op dit moment voert de gemeente Moerdijk alleen de noodzakelijke, namelijk de sinds 2009 van rijkswege wettelijk voorgeschreven taken. In deze richtinggevende notitie wordt besproken wat minimaal noodzakelijk is om in aanvulling op deze wettelijke taken gemeentelijke accenten te leggen. Ook is een zogenaamde maximale variant genoemd, waarmee dit minimale beleid mogelijk (in de toekomst) kan worden uitgebreid. In de leeswijzer worden de onderdelen van deze drie niveaus schematisch weergegeven. 3

4 Aanleiding en achtergrondinformatie In het beleidsplan Kunst en Cultuur is bepaald dat er een inventarisatie wordt opgesteld van beeldbepalende elementen. Op dit moment is er geen status en zijn er geen criteria voor beeldbepalende elementen. Hierdoor ontstaan onduidelijkheden bij de beoordeling van aanvragen van verbouwingen, sloop e.d. of veranderingen aan (beeldbepalende) elementen zijn toegestaan. Een complete onderbouwing van gebouwen die van belang zijn voor de gemeente ontbreekt. Tevens is de status van gebouwen niet vastgelegd. In veel gemeenten wordt dit ondervangen door een gemeentelijke monumentenstatus die op (oude) beeldbepalende elementen van toepassing is. Enerzijds is het zaak om criteria vast te stellen die ingaan op de ruimtelijke aspecten, anderzijds is het ook van belang om gemeentelijke subsidiemogelijkheden te benoemen. Om op deze onderdelen in te kunnen zetten is gemeentelijk monumentenbeleid benodigd. In het beleidsplan Kunst en Cultuur is bepaald dat er een inventarisatie wordt opgesteld van beeldbepalende elementen. Deze inventarisatie per kern, waarbij ook het buitengebied is meegenomen, heeft plaatsgevonden in Hierbij is uitgegaan van de Cultuurhistorische Waardenkaart van de provincie Noord-Brabant, die op haar beurt de inventarisatielijst van het zogenaamde Monumenten Inventarisatie Project heeft overgenomen. Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd door het Rijk. Ook de voormalige gemeenten die nu onder de gemeente Moerdijk vallen zijn destijds geïnventariseerd. Een aantal van deze objecten hebben inmiddels een status verkregen als Rijksmonument. Er zijn er echter ook een groot aantal zonder beschermde status. In totaal gaat het voor de gemeente Moerdijk om 625 objecten, die op de Cultuurhistorische Waardenkaart van de Provincie Noord-Brabant zijn geplaatst. Uit de inventarisatie van de MIP-panden is gebleken dat maar liefst 98 van de 625 cultuurhistorisch waardevolle objecten inmiddels zijn gesloopt of onherkenbaar zijn veranderd. Deze zogenaamde MIP-panden en objecten in de gemeente Moerdijk zijn als uitgangspunt genomen om te komen tot een gemeentelijke lijst van monumenten. De MIP-objecten zijn aan de hand van de vijf criteria uit het beleidsplan getoetst. Deze criteria zijn silhoueteffect, ligging, vorm, cultuurhistorie en functie. De objecten met een hoge score zijn per kern voorgelegd aan de heemkundekringen. Na overleg met alle heemkundekringen in de gemeente is ervoor gekozen om in eerste instantie tot een lijst te komen met alleen de 32 meest waardevolle objecten, waarbij de prioriteiten en informatie die door de heemkundekringen zijn aangeleverd zijn meegenomen in de selectie. Om van een conceptlijst met geselecteerde objecten te komen tot een vastgestelde lijst met gemeentelijke monumenten is gemeentelijk monumentenbeleid noodzakelijk op basis waarvan een aanwijzingsprocedure kan worden gevolgd. Om tot doeltreffende bescherming en instandhouding van de objecten te komen is het aan te raden om te kiezen voor een lijst met gemeentelijke monumenten. De status van gemeentelijk monument biedt de eigenaren subsidiemogelijkheden bij stichtingen en overheden. Deze positieve impuls zorgt voor een balans ten opzichte van de beperkende voorwaarden die een dergelijke status met zich meebrengt. Dit dient de doelstelling van het beleid, namelijk het beschermen en in stand houden van cultuurhistorisch erfgoed. 4

5 Ambities De belangrijkste reden om tot monumentenbeleid te komen is het behoud van cultuurhistorisch erfgoed. Dit kan worden bewerkstelligd door het aanwijzen van waardevolle gebouwen, die niet zomaar gewijzigd of gesloopt mogen worden. Een dergelijke regeling is al van toepassing op monumenten waaraan een landelijk belang tot behoud is gekoppeld: de rijksmonumenten. Er zijn echter ook monumentale panden aan te wijzen met een cultuurhistorische waarde op plaatselijk niveau. De ambitie is om binnen de gemeente Moerdijk dergelijke panden aan te wijzen. Hierdoor kan het cultureel erfgoed in de gemeente Moerdijk beschermd en in stand gehouden worden voor toekomstige generaties. Een tweede reden is dat in het beleidsplan Kunst en Cultuur het probleem wordt beschreven dat er onduidelijkheid is bij het beoordelen van vergunningsaanvragen bij panden zonder beschermde status maar met potentiële cultuurhistorische waarde. In veel gemeenten wordt deze onduidelijkheid ondervangen door een gemeentelijke monumentenstatus of een status als beeldbepalend pand. Op deze wijze wordt de beoordeling van vergunningsaanvragen eenvoudiger, eenduidiger en transparanter. Een derde reden sluit aan bij het thema Recreatie en Toerisme uit de strategische visie voor Moerdijk Cultureel erfgoed maakt onze historie zichtbaar en daarom is cultuurbehoud belangrijk. In de strategische visie is voor het jaar 2030 beschreven dat de overblijfselen van het verleden die de Moerdijkse samenleving belangrijk vindt in kaart gebracht en in een goede staat zijn. De (culturele) geschiedenis is vastgelegd en wordt op de meest geëigende wijze getoond, aan de burgers van Moerdijk en liefhebbers van daar buiten. Ons cultureel erfgoed is toeristisch ontsloten. De vierde reden is dat cultureel erfgoed vaak een positieve invloed heeft op de kwaliteit van de leefomgeving in de directe omgeving van het erfgoed. Het behoud van cultureel erfgoed kan daarmee, afhankelijk van de uitstraling van het object, bijdragen aan de kwaliteit van de leefomgeving in de kernen. Bij het formuleren van het Monumentenbeleid wordt in ieder geval op deze vier onderdelen ingezet. Verschillende ambities komen bij elkaar, waarbij cultuurhistorisch erfgoed wordt behouden, het beoordelen van vergunningsaanvragen meer handvatten krijgt, het toeristisch recreatieve netwerk wordt ontsloten en de leefomgeving in de kernen een positieve invloed ondergaat. Risico s - Het creëren van draagvlak voor het Monumentenbeleid kan moeilijk zijn. De reden hiervan is dat het beleid partijen met verschillende belangen raakt, waaronder de eigenaren van potentiële monumenten en in mindere mate de heemkundekringen. Dit zal bij de totstandkoming van het beleid specifieke aandacht krijgen ter verkrijging van draagvlak en ter voorkoming van uitvoeringsproblemen; - Het uitvoeren van gemeentelijk Monumentenbeleid brengt onvermijdelijk kosten met zich mee. De omvang hiervan is afhankelijk van de beleidskeuzes, inclusief de wijze van financieren. Dit risico moet worden benadrukt in relatie tot de huidige budgettaire situatie; - Gebiedsontwikkelingen en -reconstructies kunnen bemoeilijkt worden vanwege de beschermde status die panden krijgen; - Op dit moment lopen de potentieel cultuurhistorisch waardevolle objecten het risico om te worden gesloopt. Kansen - Het behouden en beschermen van cultureel erfgoed wordt mogelijk gemaakt door gemeentelijk Monumentenbeleid; - Het versterken van toeristisch-recreatief netwerk door het ontsluiten van cultureel erfgoed; - Het vergroten van erfgoededucatie biedt alle bewoners een tastbare band met het verleden, dit geldt voor zowel het onderwijs als voor volwassen inwoners van de gemeente Moerdijk; - Het bevorderen van de sociale cohesie door het versterken van de lokale identiteit als gevolg van het behoud van de specifieke kwaliteiten van de kern als leefomgeving; - Het kiezen voor een duurzame invulling van potentieel cultuurhistorisch erfgoed door het voorkomen van sloop en het stimuleren van het bestemmen van bestaande panden. 5

6 Leeswijzer: Overzicht wettelijk niveau, minimaal en maximaal gemeentelijk monumentenbeleid 1. Type beleid 2. Financiën 3. Juridisch 4. Overig Wettelijk niveau Het betreft het minimale wettelijke niveau. Rijksmonumenten, beschermde stads- en dorpsgezichten, archeologische waarden (1.1) Bestaande financieringsmogelijkheden monumenten (2.1) Erfgoedverordening (3.1) Gemeentelijke monumentencommissie (4.1) Afstemming monumenten en welstand (4.2) Minimaal niveau In aanvulling op de huidige situatie. Schept mogelijkheid tot beschermen van gemeentelijk cultureel erfgoed. Beleidsnota (1.2) Waarderingscriteria (1.3) Gemeentelijke monumentenlijst, en mogelijkheid tot uitbreiding (1.4) Ambtelijke inzetbaarheid (2.1) Creëren gemeentelijk fonds voor leningen (2.3) Kosten opstellen beleid (2.4) Aanpassen erfgoedverordening (3.2) Inbedding bestemmingsplannen (3.3) Beleidsregel financiering instandhouding monumenten (3.4) MonumentenWijzer (4.3) Gemeentelijk monumentenschild (4.4) Toeristisch-recreatief ontsluiten (4.5) Ontwikkelen reclamebeleid (4.6) Erfgoed als referentiekader bij nieuwbouw (4.7) Maximaal niveau Mogelijkheid tot aanvulling op de Wettelijke niveau en de minimale ontwikkelingen, maar op dit moment niet (financieel) haalbaar. Alle geïnventariseerde objecten aanwijzen als monument (1.5) Aanwijzen beeldbepalende panden (1.6) Subsidieregeling (2.5) Compensatie legeskosten (2.6) Gemeentelijke beleidsregel subsidie monumenten (3.5) Stimuleren herbestemming (4.8) Stimuleren duurzaam erfgoed (4.9) Erfgoededucatie (4.10) 6

7 1. Type beleid Wettelijke niveau 1.1 Rijksmonumenten, beschermde stads- en dorpsgezichten, archeologische waarden Met rijksmonumenten worden volgens de Monumentenwet 1988 onroerende zaken bedoeld die ten minste 50 jaar oud zijn en die van belang zijn door hun schoonheid, hun wetenschappelijke betekenis en/of hun cultuurhistorische betekenis. De minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen kan een object (een gebouw of een complex) aanwijzen als rijksmonument wanneer het een nationale, unieke waarde heeft. Ook archeologische monumenten vallen onder de definitie van rijksmonument. Door te kiezen voor bescherming als stads- of dorpsgezicht is het mogelijk om de historische gegroeide structuur te handhaven en zijn eigenaren sloop- en bouwvergunningplichtig. Voordat de minister een object of terrein als rijksmonument aanwijst, vraagt hij advies aan het betreffende gemeentebestuur. Met ingang van 1 januari 2009 is de adviesplicht van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) een bevoegdheid van de gemeente. Dat wil zeggen: de besluitvorming over zogeheten gangbare wijzigingen aan rijksmonumenten dienen niet meer aan de RCE te worden voorgelegd, maar geheel zelfstandig door de gemeente te worden afgedaan. Bij een aantal ingrepen aan monumenten is de gemeente nog wel verplicht advies te vragen aan de RCE, namelijk: - (Gedeeltelijke) afbraak. - Ingrijpende wijzigingen vergelijkbaar met gedeeltelijke afbraak. - Reconstructie. - Herbestemming (het wijzigen van de functie). De Nederlands Hervormde St. Catharinakerk in de kern van Zevenbergen is een voorbeeld van een rijksmonument. De kern Willemstad is binnen de stadswallen een beschermd stadsgezicht. Voor een overzicht van alle rijksmonumenten in de gemeente Moerdijk, zie bijlage 1. Minimale keuzes 1.2 Beleidsnota Tot nu toe heeft de gemeente Moerdijk nog geen gemeentelijk monumentenbeleid ontwikkeld. Zeker 84% van de gemeenten in de provincie Noord-Brabant voert gemeentelijk monumentenbeleid. Onder de 16% die geen specifiek gemeentelijk beleid voeren zijn met name de kleine gemeenten. In het beleidsplan Kunst en Cultuur Eén cultuur, elf gezichten is een aanzet gegeven tot het inventariseren van cultuurhistorische waardevolle objecten. Op basis van een aantal in dit stuk omschreven uitgangspunten en randvoorwaarden kan een beleidsnota worden ontwikkeld. In deze beleidsnota monumentenbeleid zal een beeld worden gegeven van het werkgebied, doelstellingen, organisatie, uitvoeringsprogramma en achtergrondinformatie. Om een gemeentelijke monumentenlijst op te kunnen stellen, is een beleidsplan benodigd. 1.3 Waarderingscriteria Om de gronden vast te leggen op basis waarvan gemeentelijke monumenten worden aangewezen zijn waarderingscriteria nodig. Uitgangspunt is dat de waardering is gebaseerd op het exterieur. Waardering vindt plaats op basis van een aantal thema s, die zijn vastgelegd in het beleidsplan Kunst en Cultuur : silhoueteffect, ligging, vorm, cultuurhistorie en functie. Deze waarderingscriteria zullen met behulp van externe expertise definitief worden uitgewerkt, en deze uitwerking zal worden vastgesteld door het college. Daarbij zal mogelijk ook een grens worden gesteld aan de ouderdom van het gemeentelijke object. 1.4 Gemeentelijke monumentenlijst Gekoppeld aan het monumentenbeleid zal een gemeentelijk monumentenlijst worden opgesteld. Deze lijst is een overzicht van alle objecten die als monument zijn geregistreerd. De voorlopige inventarisatie in 2010 heeft 32 objecten in alle kernen (en het buitengebied) van de gemeente Moerdijk naar voren gebracht waarvan het wenselijk is deze op korte termijn aan te wijzen als gemeentelijk monument. De mogelijkheid om bijvoorbeeld het aantal objecten ieder jaar uit te breiden met één object per kern richt zich op waardevolle cultuurhistorie die in de toekomst in beeld komt. 7

8 Maximale keuzes 1.5 Alle geïnventariseerde objecten aanwijzen als monument Voor 32 geïnventariseerde objecten geldt, dat het volgens de voorlopige inventarisatie wenselijk is deze aan te wijzen als gemeentelijk monument. In totaal is er echter een lijst op te stellen met zeker 450 historisch waardevolle objecten die tijdens het Monumenten Inventarisatie Project van de rijksoverheid in kaart zijn gebracht. Maximaal zou zijn om een ruime selectie te maken op basis van de vastgestelde selectiecriteria, in plaats van lijst te beperken tot de belangrijkste objecten. 1.6 Aanwijzen beeldbepalende panden Naast het opnemen van gemeentelijke monumenten op de monumentenlijst van de gemeente Moerdijk zou het maximaal zijn om ook beeldbepalende panden aan te wijzen. Om dit in de toekomst mogelijk te maken zal in de verordening in ieder geval de mogelijkheid worden opgenomen tot het aanwijzen van beeldbepalende objecten. Beeldbepalend is niet per definitie een aanduiding voor de esthetische kwaliteit van een gebouw of object, maar ook voor de beleving van een gebouw dat opvalt in zijn omgeving of nadrukkelijk het beeld van de omgeving bepaalt. Deze aanduiding heeft minder vergaande gevolgen voor de bescherming van het object, en daarbij aansluitend beperkte subsidiemogelijkheden. Het is wel een mogelijkheid om door massa, architectuur of andere redenen opvallende panden in het kader van ruimtelijke ordening aan te duiden. 2. Financieel kader Wettelijke niveau 2.1 Bestaande financieringsmogelijkheden monumenten Brim regeling (subsidie) Voor de instandhouding van rijksmonumenten is er het Besluit rijkssubsidiëring instandhouding monumenten (Brim). Deze is bedoeld voor preventief en planmatig onderhoud. Eigenaren van bijvoorbeeld kloosters, molens en vuurtorens komen in 2011 in aanmerking voor subsidie. De maximale subsidiepercentages en bedragen in dit jaar zijn als volgt: Categorie Subsidie percentage Max. subsidiabele kosten Max. subsidie Woonhuizen Alleen lening - - Kerkgebouwen 65% Overige monumenten 60% Eigenaren van woonhuizen en boerderijen zonder agrarische functie komen niet in aanmerking voor subsidie, maar wel voor een lening. Laagrentende leningen Eigenaren van woonhuizen en boerderijen zonder agrarische functie met een status als rijksmonument komen in aanmerking voor een laagrentende lening: de Restauratiefondshypotheek. De lening is bedoeld om de onderhoudskosten van een monument (gedeeltelijk) te financieren. De leningen worden verstrekt uit een zogenaamd revolving fund, in beheer bij het Nationaal Restauratie Fonds (NRF). Door de lage rente worden eigenaren gestimuleerd tot het instandhouden van het monument. Tegelijkertijd vloeien de overheidsmiddelen door aflossing en rente gedurende de looptijd van de lening weer terug in het fonds, waardoor nieuwe restauraties kunnen worden gefinancierd (zie figuur 1). Voor de restauratie van een provinciaal of gemeentelijk monument, kan de eigenaar een Cultuurfondshypotheek aanvragen. Dit is eveneens een hypotheek met een lage rente om de kosten voor restauratie of onderhoud (deels) te financieren. Ook hier is gekozen voor de systematiek van een revolving fund. De Cultuurfondshypotheek is gefinancierd door de Provincie Noord-Brabant, in tegenstelling tot de Restauratiefondshypotheek die door het rijk wordt bekostigd. 8

9 NB. De subsidieregeling Impuls restauratie Monumenten 2009 van de provincie Noord-Brabant is wegens bezuinigingen opgeheven. Minimale keuzes 2.2 Ambtelijke inzetbaarheid Voor de uitvoering van de werkzaamheden voortvloeiend uit beleid en gebaseerd op ongeveer 32 gemeentelijke monumenten is binnen de huidige formatieve inzetbaarheid voldoende capaciteit. Voor het opstellen van beleid is incidenteel capaciteit benodigd van 400 manuren. Deze capaciteit is gepland voor 2011 en past binnen de huidige capaciteit. 2.3 Creëren gemeentelijk fonds voor leningen Voor gemeentelijke monumenten zijn de bestaande financieringsmogelijkheden beperkt. Dit kan worden aangevuld met een eigen gemeentelijk fonds. Een dergelijk revolving fund is een duurzame oplossing waarbij het NRF laagrentende leningen verstrekt. Er zijn alleen incidentele kosten aan verbonden: een éénmalige storting in het fonds waarborgt het verstrekken van de leningen ten behoeve van behoud van gemeentelijke monumenten, aangezien de middelen steeds terugvloeien in het fonds door aflossing en rente (zie figuur 1). Het NRF beheert onder andere de Restauratiefondshypotheek en Cultuurfondshypotheek. Het NRF kan ook het dagelijks beheer van een gemeentelijke laagrentende lening op zich nemen. De volgende onderdelen worden door het NRF uitgevoerd: - het verstrekken en beheren van laagrentende leningen; - het beheer van de beschikbaar gestelde gelden; - periodieke financiële rapportages. Het doel van een dergelijk fonds is om een positieve impuls te geven aan het monumentenbeleid. Het opleggen van een status als gemeentelijk monument brengt onvermijdelijk beperkende consequenties met zich mee. Wanneer daar de mogelijkheid tot een laagrentende lening tegenover wordt gesteld, is het beleid meer gebalanceerd. Bovendien wordt het behoud van gemeentelijk cultuurhistorisch erfgoed bevorderd. Een groeiend aantal gemeenten heeft in samenwerking met het NRF een eigen revolving fund. Hieruit worden laagrentende leningen gefinancierd die de instandhouding van gemeentelijke monumenten bevorderen. Dit is een duurzame, praktische en effectieve ondersteuning van het lokale monumentenbeleid. Een eenmalige storting in het fonds van is voldoende om de laagrentende leningen voor gemeentelijke monumenten mogelijk te maken. Aangezien het bedrag van de storting eveneens een lenig betreft, dient rekening te worden gehouden met een jaarlijkse rentelast van tegen 5% rente. Figuur 1 Schematische weergave systematiek Revolving Fund 2.4 Kosten opstellen beleid Het opstellen van gemeentelijk monumentenbeleid en de aanwijsprocedure van een vastgestelde lijst brengt incidentele kosten met zich mee. Het opstellen van redengevende omschrijvingen door een expert, het organiseren van een voorlichtingsavond en het opstellen van waarderingscriteria kost ongeveer ,-. Hiervoor is financiële dekking. 9

10 Maximale keuzes 2.5 Subsidieregeling Optimaal om behoud te stimuleren zou zijn, om een subsidieregeling in te richten gericht op het casco, het behoud van het object en de hoofdstructuur. Per gemeente is het budget hiervoor verschillend, variërend van zeer aanzienlijk tot nihil. Gericht op instandhouding moet worden gedacht aan een subsidiebedrag van ongeveer per object. Dit bedrag zou bijvoorbeeld één keer in de tien jaar beschikbaar kunnen worden gesteld. Het benodigde bedrag voor een subsidieregeling voor gemeentelijke monumenten ligt rond de voor een periode van 10 jaar. Hoewel het voor de eigenaren een welkome bijkomstigheid zou zijn, is een subsidieregeling vaak niet (op de lange termijn) te financieren. Zowel op Rijks- Provinciaal als gemeentelijk niveau wordt steeds minder rechtstreekse subsidie verstrekt. Gezien de huidige financiële situatie is in dit voorstel afgezien van een subsidieregeling, maar gekozen voor een duurzame oplossing. Zie paragraaf Compensatie legeskosten Op dit moment is slechts onderhoud aan rijksmonumenten fiscaal aftrekbaar. Wat betreft een gemeentelijke fiscale tegemoetkoming zou gedacht kunnen worden aan het verminderen of teniet doen van de legeskosten bij vergunningen voor gemeentelijke monumenten. Dit is een alternatief voor het inrichten van een gemeentelijk fonds, maar brengt in tegenstelling tot het inrichten van een revolving fund structurele kosten met zich mee. Het is een mogelijkheid om eigenaren met kleine bedragen tegemoet te komen. In de toekomst zou gemeentelijk monumentenbeleid hiermee versterkt kunnen worden. Dit is ook een mogelijke compensatieregeling voor beeldbepalende panden. 3. Juridisch kader Wettelijke niveau 3.1 Erfgoedverordening De Erfgoedverordening gemeente Moerdijk 2010 biedt het juridische kader voor het huidige monumentenbeleid. De verordening richt zich op wetgeving rondom rijksmonumenten, beschermde stads- en dorpsgezichten en instandhouding van archeologische terreinen. Minimale keuzes 3.2 Aanpassing erfgoedverordening Om tot een wenselijk niveau van gemeentelijk monumentenbeleid te komen dient de erfgoedverordening te worden aangepast. Naast rijksmonumenten, beschermde stads- en dorpsgezichten en archeologische terreinen wordt een nieuwe categorie toegevoegd: het gemeentelijk monument. De gemeentelijke monumenten volgen een vergelijkbaar proces als de rijksmonumenten. Daarnaast kan al rekening worden gehouden met de mogelijkheid van het in de toekomst aanwijzen van beeldbepalende panden. Het is aanbevolen om daarbij rekening te houden met de voorgenomen ontwikkeling voor rijksmonumenten dat vanaf 1 januari 2012 bepaalde onderhouds- en bouwwerkzaamheden aan beschermde monumenten vergunningsvrij worden. Het is niet redelijk om voor gemeentelijke monumenten strengere richtlijnen te hanteren als voor rijksmonumenten. Ook voor lokaal cultureel erfgoed zal een gedeelte van onderhouds- en bouwwerkzaamheden daarom vergunningsvrij worden. 3.3 Inbedding bestemmingsplannen Rijksmonumenten worden wel in de nieuwe bestemmingsplannen op de plankaart vermeld, maar dit heeft geen beperkende gevolgen aangezien de Monumentenwet van toepassing is op rijksmonumenten. Gemeentelijke monumenten (en beeldbepalende panden) worden vaker in het bestemmingsplan opgenomen. Hiervoor kan gebruik worden gemaakt van de functieaanduiding cultuurhistorische waarden volgens de Standaard Vergelijkbare BestemmingsPlannen. Aan deze aanduiding kunnen bouw- en gebruiksregels worden gekoppeld. Via een wijziging van het Besluit ruimtelijke ordening (Bro) wordt wettelijk vastgelegd dat gemeenten bij het maken van bestemmingsplannen vanaf 2012 rekening moeten houden met de in het gebied aanwezige cultuurhistorie, zoals dat nu al geldt voor archeologische waarden. Het ontwikkelen van 10

11 gemeentelijk beleid sluit daarom aan bij landelijke en wettelijke ontwikkelingen die we in het vooruitzicht hebben. Gebiedsontwikkelingen en -reconstructies worden bemoeilijkt vanwege de beschermde status die panden krijgen. Een gemeentelijke monumentenlijst biedt echter ook kansen voor nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen. Het meenemen van cultuurhistorische waarden geeft kwaliteit en eigenheid aan plannen. De gemeentelijke monumentenlijst kan worden meegenomen bij de actualisatieplannen vanaf Beleidsregel financiering instandhouding monumenten Om een financieringsregeling te realiseren is een beleidsregel financiering instandhouding monumenten nodig. Hierin worden voorwaarden opgenomen wanneer en onder welke voorwaarden een eigenaar van een monument aanspraak kan maken op financiering van instandhoudingwerkzaamheden. Om deze regeling doeltreffend op te stellen is het van belang om voor ogen te hebben wat de gemeente met de financiering wenst te bereiken. Door een beleidsregel op te stellen kan de samenstelling en wijze van financiering worden vastgelegd en bestaat er een toetsingsmiddel achteraf of de doelstellingen ook daadwerkelijk bereikt zijn. Een heldere beleidsregel is bovendien een middel waarmee de communicatie met monumenteneigenaren beter verloopt. Mogelijke doelstellingen zijn hieronder omschreven, waarbij de richting is gekozen van een combinatie van b en c. Eventueel kan de regeling later uitgebreid worden met categorie d. a.) de financieringsregeling kan restauratiegericht zijn, waarbij het draait om het vergoeden van een deel van de kosten van de restauratie; b.) de financieringsregeling kan onderhoudsgericht zijn, waarbij het draait om het vergoeden van een deel van de kosten van onderhoud; c.) de financieringsregeling kan stimulerend zijn, waarbij voorwaardenscheppende facetten van restauratie en/of onderhoud worden gefinancierd (denk hierbij aan een abonnement op de Monumentenwacht, het doen van bouwhistorisch onderzoek, het opstellen van een kwalitatief restauratieplan etc.); d.) de financieringsregeling kan monumentcategorie gericht zijn, waarbij elk jaar een aantal objecten binnen een bepaalde categorie monumenten wordt aangepakt. Maximale keuzes 3.5 Gemeentelijke verordening subsidie monumenten Vanuit beleidsmatige optiek zou het optimaal zijn om een subsidieregeling te hanteren ten behoeve van gemeentelijke monumenten. De geschatte kosten van een subsidieregeling gebaseerd op ongeveer 32 monumenten zijn ongeveer voor 10 jaar. Het gaat om een terugkerende investering, in tegenstelling tot het instellen van het revolving fund. Zie ook de paragraaf financiën. Wanneer een dergelijke regeling zou worden ingericht, is een verordening nodig waarin wordt uitgewerkt hoe de subsidie wordt verdeeld, wanneer men in aanmerking komt voor subsidie en eventueel tot welk percentage van de totale kosten wordt bijgedragen. Qua doelstellingen kunnen dezelfde richtingen worden gekozen als bij een financieringsregeling het geval is, zoals hierboven omschreven. 4. Overig Wettelijke niveau 4.1 Gemeentelijke monumentencommissie Een monumentencommissie is een commissie van advies en bijstand voor burgemeester en wethouders. Elke gemeente met één of meer rijksmonumenten moet volgens de Monumentenwet 1988 over een onafhankelijke en deskundige commissie beschikken. Een monumentencommissie bestaat uit onafhankelijke deskundigen. De wettelijke taak van de commissie is het adviseren over aanvragen van een monumentenvergunning. NB. Vaak is de taak van een monumentencommissie breder dan in Moerdijk het geval is. Zij adviseert in andere gemeenten ook over het gemeentelijke monumentenbeleid of over de selectie en aanwijzing 11

12 van gemeentelijke monumenten. Deze bredere taak zal bij het opstellen van een gemeentelijke monumentenlijst invulling krijgen. 4.2 Afstemming monumenten en welstand De gemeente Moerdijk heeft een groot aantal vanuit rijkswege beschermde monumenten, waaronder archeologische monumenten en een beschermd stadsgezicht (vesting Willemstad). De monumentencommissie en de regioarcheoloog zijn deskundig op het gebied van de historische component van ruimtelijke kwaliteit. Bij het beoordelen van wijzigingen aan monumenten en ontheffing in de beschermde gebieden adviseert de gecombineerde welstands- en monumentencommissie. Dit gebeurt eveneens in geval van bouwplannen aan objecten en in gebieden die cultuurhistorisch waardevol zijn. Minimale keuzes 4.3 MonumentenWijzer Een MonumentenWijzer is een informatieve folder waarin rijks- provinciaal en gemeentelijk monumentenbeleid wordt uitgelegd. Het is voor gemeenten wettelijk verplicht om beperkingen voor de burger bekend te maken (Wet Kenbaarheid Publiekrechtelijke Beperkingen). Wanneer aan cultuurhistorisch waardevolle objecten beperkingen worden verbonden, moet duidelijk zijn om welke objecten het gaat en wat de beperking inhoudt. De MonumentenWijzer vermeldt daarom in ieder geval: - wat een monument is; - wat wel en niet is toegestaan; - informatie over onderhoud aan een monument. Heldere communicatie vooraf is van essentieel belang om draagvlak voor gemeentelijk monumentenbeleid te creëren. De belangrijkste doelgroep is daarbij uiteraard de eigenaar van het monument, maar er kan ook worden gedacht aan de heemkundige verenigingen. Het wegnemen van vooroordelen en goed, volledig informeren van de burgers is een belangrijk uitgangspunt voor het ontwikkelen van monumentenbeleid. In de planning is dan ook een informatieavond opgenomen voor eigenaren van monumenten (en belangstellenden) waar op deze punten wordt ingezet. 4.4 Gemeentelijk monumentenschild Een monumentenschild is het bekende blauwwitte schild dat aangeeft dat het om beschermd cultuurgoed gaat. Het toekennen van het monumentenschild gebeurt van rijkswege sporadisch, aangezien de eigenlijke betekenis anders is dan alleen het aanduiden van een monument. Het geeft aan dat het monument valt onder het Verdrag van s-gravenhage inzake de bescherming van culturele goederen in geval van een gewapend conflict opgesteld tijdens de Haagse Conventie in Ondanks dat de formele toekenning van het monumentenschild zeldzaam is, zijn overal tal van de blauwwitte schildjes aan te treffen op gebouwen. Deze zijn niet allemaal officieel, er is dan ook sprake van vervuiling van het systeem. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed onderzoekt hoe het originele schildje zich kan onderscheiden van andere. Het ontwerpen van een speciaal gemeentelijk monumentenschild kan de herkenbaarheid van de cultuurhistorie in de openbare ruimte vergroten. Zo wordt bijgedragen aan de leefkwaliteit en het identiteitsbewustzijn van inwoners, maar ook ingezet op bezoekers van buiten de gemeente. Daarbij is het van belang om rekening te houden met rijksbeleid. De gemeente Moerdijk zal haar monumentenschild duidelijk moeten onderscheiden van het officiële monumentenschild. 4.5 Toeristisch-recreatief ontsluiten De Strategische Visie en de collegeagenda benadrukken het belang van toerisme voor de gemeente Moerdijk. Daarbij zijn drie uitgangspunten van belang. Eén van deze pijlers is het toeristisch-recreatief benutten van de cultuurhistorische waarden. In dit kader is het toeristisch-recreatief ontsluiten van (gemeentelijk) cultureel erfgoed een belangrijk onderdeel van het te voeren gemeentelijk monumentenbeleid. Cultureel erfgoed heeft een grote aantrekkingskracht op recreanten en toeristen. Dat is duidelijk te zien in plaatsen met een historische kern (zoals Willemstad), maar ook in cultuurlandschappen. Dit 12

13 zijn tegenwoordig grote recreatief-toeristische trekpleisters. Toeristische ondernemers ontwikkelen daarom steeds meer initiatieven waarin toerisme en cultuurhistorie elkaar versterken. De gemeente kan een bijdrage leveren aan het ontsluiten van cultuurhistorie. In de beleidsnota monumenten zal niet alleen ingezet worden op het zichtbaar maken van cultureel erfgoed in de openbare ruimte (monumentenschild) maar ook het (digitaal) beschikbaar stellen van informatie en bijvoorbeeld het stimuleren van activiteiten rond monumenten. Daarbij kan worden gedacht aan: - een monumentenkaart met informatie over cultuurhistorie die op locatie te raadplegen is via een mobiele telefoon; - een jaarlijkse monumentenloop en/of het uitzetten van wandel- en fietstochten. Een uitgebreide omschrijving van de kansen en te ondernemen acties op het gebied van toerisme zullen worden uitgewerkt in de nota monumentenbeleid. 4.6 Reclamebeleid Met name waar het winkelpanden in het historische centrum van een kern betreft, dient de gemeente terughoudend te zijn met het toestaan van reclame-uitingen. Wellicht behoort het tot de mogelijkheden om nadere regelgeving omtrent toegestane gevelreclames te formuleren. De historische kwaliteit van de stads- en dorpskernen moet daarbij de boventoon voeren. Een uniform reclamebeeld dat past in de historische identiteit staat centraal. 4.7 Erfgoed als referentiekader bij nieuwbouw Gemeentelijke monumenten in een kern zouden het referentiekader kunnen vormen voor de welstandscriteria voor nieuwbouw in de betreffende kern. Op deze wijze vormen bestaande cultuurhistorische waarden de basis voor de uitstraling van nieuwe ontwikkelingen in een kern. Maximale keuzes 4.8 Herbestemming Naast het inzetten op instandhouding kan ook herbestemming van monumenten gestimuleerd worden. Dit is met name van toepassing op waardevolle objecten in het buitengebied (boerderijen) en grotere complexen (bijvoorbeeld kerken of industriële complexen). Een nieuwe bestemming kan het gebruik en daarmee de mogelijkheden tot behoud vergroten. Belangrijk zijn ook de kansen die ontstaan in de omgeving van het betreffende project. Het zou derhalve tot de mogelijkheden kunnen behoren om mee te denken met eigenaren van dergelijke monumenten om tot een functieverandering te komen. Dergelijke initiatieven kunnen bij het opstellen van een nieuw bestemmingsplan worden onderzocht op haalbaarheid. Om potentiële panden in beeld te krijgen zal een inventarisatie moeten worden uitgevoerd. Op dit moment in het proces is een dergelijke inventarisatie nog niet in de planning opgenomen, maar het zou een vervolgstap kunnen zijn om het gemeentelijk monumentenbeleid te optimaliseren. Echter, hierbij moet rekening worden gehouden met een zeer aanzienlijke hoeveelheid benodigde capaciteit per project. Voor de werkzaamheden om als gemeente actief de haalbaarheid van herbestemming van panden te onderzoeken zijn op dit moment zowel geen capaciteit als financiën beschikbaar. Wat de benodigde capaciteit betreft moet gedacht worden aan minimaal 100 uur per pand. 4.9 Duurzaamheid In de raadsagenda is volop aandacht voor duurzaamheid. Duurzaamheid en energiebesparing staan op landelijke schaal midden in de belangstelling. Steeds vaker ook als het om historische gebouwen gaat. Ook monumenten kunnen duurzamer worden, meer comfort bieden en het milieu sparen. Bij een toekomstige, verder invulling van beleid kan het stimuleren van duurzaam erfgoed op de agenda komen te staan Erfgoededucatie Een belangrijke doelgroep, die niet vergeten mag worden, is de jeugd. Bewustzijn van de eigen historie en goede marketing en communicatie begint bij kinderen. Het loont daarom zeker de moeite om meer aan erfgoededucatie te doen. Erfgoededucatie bestaat in allerlei vormen waarbij cultureel erfgoed als doel of middel wordt ingezet. Uiteraard vind er al erfgoededucatie plaats in de gemeente Moerdijk. Zo voert het Nationaal Vlasserijen Suikermuseum het project Jet en Jan, jong in 1910 uit voor een groot gedeelte van de 13

14 basisscholen. Optimaal beleid zou zich in kunnen zetten ter versterking, structurering en uitbreiding van dergelijke projecten. 14

15 Conclusie Hieronder wordt een samenvatting gegeven van de belangrijkste conclusies, waar vijf uitgangspunten centraal staan. Er zijn vele keuzemogelijkheden op basis waarvan beleid kan worden gevoerd op cultureel erfgoed. Met deze richtinggevende notitie worden een aantal uitgangspunten beschreven op basis waarvan beleid verder ontwikkeld kan worden. Het is nodig om deze uitgangspunten vooraf te bepalen, om een richting te kiezen zodat gemeentelijk monumentenbeleid en bijbehorende gemeentelijke monumentenlijst kan worden uitgewerkt. Zoals in het startdocument gemeentelijk monumentenbeleid is beschreven, wordt hiermee een go of no go besluit genomen door de gemeenteraad. Gemeentelijk monumentenbeleid kan worden gevoerd op verschillende niveaus. Op dit moment doet de gemeente Moerdijk alleen het noodzakelijke, namelijk de sinds 2009 wettelijk voorgeschreven taken. Rijksmonumenten en beschermde stads- en dorpsgezichten worden beschermd op basis van de in 2010 vastgestelde erfgoedverordening en er is een gemeentelijke monumentencommissie operatief. Al deze onderdelen zijn wettelijk verplicht, dit betreft rijksbeleid (zie paragraaf 1.1). Het eerste uitgangspunt is om het gemeentelijke beleid naar een hoger niveau te tillen. Naast de wettelijk voorgeschreven taken voortvloeiend uit rijksbeleid kan een minimaal niveau worden nagestreefd. In de leeswijzer worden de niveaus schematisch weergegeven. Nadere uitleg is in deze notitie gegeven volgens de thema s: type beleid, financieel kader, juridisch kader en overig (o.a. toerisme en recreatie). Naast het wettelijke en het minimale niveau, is een derde niveau aangegeven als maximaal. Het gaat om onderdelen die op dit moment (financieel) niet haalbaar zijn. Op een later moment kan alsnog worden uitgebreid tot een maximaal niveau. Uitgangspunt 1: Het ontwikkelen van beleid waarbij de wettelijke niveau wordt aangevuld tot een minimaal niveau zoals omschreven in de richtinggevende notitie om te komen tot gemeentelijk monumentenbeleid. Er kan worden gedacht aan een status als gemeentelijk monument of beeldbepalend pand. Het verschil is dat een beeldbepalend pand géén juridisch beschermde status heeft, waardoor wijziging of sloop formeel niet kan worden tegengehouden. Eigenaren van beeldbepalende panden komen bovendien in mindere mate in aanmerking voor subsidieregelingen van stichtingen en overheden. Om deze redenen is in deze notitie gekozen voor gemeentelijk monumentenbeleid met daaraan gekoppeld een gemeentelijke monumentenlijst. In eerste instantie zal dus niet worden gekozen voor beeldbepalende panden, maar dit kan in de toekomst worden toegevoegd aan het beleid. Uitgangspunt 2: De objecten krijgen een juridische status als gemeentelijk monument. Binnen het rijksbeleid (Strategisch Plan voor de Monumentenzorg, 1994) heeft geleidelijk een verschuiving plaatsgevonden van restauratie naar instandhouding, waarbij het planmatig instandhouden van het monument centraal staat. Door de start van het Besluit rijkssubsidiering instandhouding monumenten (Brim) per 1 februari 2006 is deze verschuiving concreet geworden. In aansluiting bij Rijksbeleid, kan gemeentelijk beleid worden gericht op instandhouding van cultureel erfgoed en (historische) kwaliteit van leefomgeving. Dit betekent dat het restaureren van voormalige kwaliteiten niet direct door het rijk noch de gemeente wordt gestimuleerd. De richtlijnen wat betreft het in stand houden van gemeentelijke monumenten worden verder uitgewerkt in een beleidsregel financiering instandhouding monumenten (zie paragraaf 3.4). Uitgangspunt 3: Het centraal stellen van het planmatig instandhouden van het monument. Om de gronden vast te leggen op basis waarvan gemeentelijke monumenten worden aangewezen zijn waarderingscriteria nodig. Uitgangspunt in dit kader is dat de waardering is gebaseerd op het 15

16 exterieur. Waardering vindt plaats op basis van een aantal thema s, die zijn vastgelegd in het beleidsplan Kunst en Cultuur : silhoueteffect, ligging, vorm, cultuurhistorie en functie. Deze waarderingscriteria zullen met behulp van externe expertise definitief worden uitgewerkt, en deze uitwerking zal worden vastgesteld door het college. Uitgangspunt 4: Waarderingscriteria zijn gebaseerd op de criteria uit het beleidsplan Kunst en Cultuur, namelijk silhoueteffect, ligging, vorm, cultuurhistorie en functie. De waardering is gebaseerd op het exterieur van het object. De definitieve uitwerking van deze criteria zal worden vastgesteld door het college. Voor gemeentelijke monumenten zijn de bestaande financieringsmogelijkheden beperkt. Dit kan worden aangevuld met een eigen gemeentelijk fonds. Een dergelijk revolving fund is een duurzame oplossing waarbij het Nationaal Restauratie Fonds (NRF) laagrentende leningen verstrekt. Er zijn alleen incidentele kosten aan verbonden: een éénmalige storting in het fonds waarborgt het verstrekken van de leningen ten behoeve van behoud van gemeentelijke monumenten, aangezien de middelen steeds terugvloeien in het fonds door aflossing en rente. Het doel van een dergelijk fonds is om een positieve impuls te geven aan het monumentenbeleid. Het opleggen van een status als gemeentelijk monument brengt onvermijdelijk beperkende consequenties met zich mee. Wanneer daar de mogelijkheid tot een laagrentende lening tegenover wordt gesteld, is het beleid meer gebalanceerd. Bovendien wordt het behoud van gemeentelijk cultuurhistorisch erfgoed bevorderd. Het gemeentelijk fonds moet worden gevoed met met een geraamde rentelast van tegen 5% rente. Voor de financiële gevolgen van dit voorstel is binnen de huidige begroting geen dekking aanwezig. Uitgangspunt 5: Financiën: - Het instellen van een gemeentefonds voor het financieren van laagrentende leningen tot een maximum budget van Dit budget onderbrengen op een te openen gemeenterekening ondergebracht bij het Nationaal Restauratie Fonds voor het verstrekken van laagrentende leningen voor de instandhouding van gemeentelijke monumenten. Na uitputting van het budget of bij evaluatie opnieuw afwegen; - Het beschikbaar stellen van ,-- ten behoeve van de storting op de "gemeenterekening"; - De jaarlijkse extra kosten van ,-- (rente) vanaf 2011 structureel te verwerken via de exploitatiebegroting. 16

17 Alternatieven Alternatieven zijn gebaseerd op het overzicht wettelijk, minimaal en maximaal monumentenbeleid waarin drie niveaus van gemeentelijk monumentenbeleid puntsgewijs zijn weergegeven. In dit voorstel zijn de verschillende punten verder uitgewerkt. De uitgangspunten zijn gebaseerd op de minimale situatie. De alternatieven zijn: a. Het is mogelijk om het monumentenbeleid te beperken tot het noodzakelijke, dit staat gelijk aan de huidige situatie. Wanneer gekozen wordt tot het beperken tot de wettelijke taken, dan komen er géén gemeentelijke monumenten, en de geïnventariseerde waardevolle objecten lopen dan het risico te worden gesloopt zoals al met 1/3 van de Monumenten Inventarisatie Project objecten is gebeurd. b. Het is mogelijk om (gedeeltelijk) de optimale situatie na te streven. Dit brengt echter extra kosten en personele capaciteit met zich mee. Gezien de financiële situatie is ervoor gekozen om af te zien van een aantal maximale keuzes. Planning Stap 1: start en ontwikkeling beleid incl. beleidsregel financiering instandhouding gemeentelijke monumenten op basis van uitgangspunten Na vaststelling uitgangspunten - aanpassen erfgoedverordening op basis van uitgangspunten Stap 2: verordening vaststellen Na 3 maanden Besluit Gemeenteraad Stap 3: waarderingscriteria vaststellen Na 4 maanden Besluit College B&W Stap 4: inlichten eigenaren geïnventariseerde objecten op basis van vastgestelde randvoorwaarden (informatieavond, monumentenwijzer) Na 4 maanden - Stap 5: opstellen redengevende omschrijvingen Na 5 maanden - Stap 6: vaststellen nota monumentenbeleid Na 6 maanden Besluit Gemeenteraad Stap 7: start aanwijsprocedure incl. mogelijkheid tot bezwaar en beroep Na 8 maanden Besluit College B&W Stap 8: vaststellen beleidsregel financiering instandhouding gemeentelijke monumenten Na 8 maanden Besluit College B&W Stap 9: integratie van de vastgestelde lijst gemeentelijke monumenten in de bestemmingsplannen NB. Vanaf 2012 verplicht i.h.k.v. het Bro, zie paragraaf 3.3 en bijlage 2)

18 Bijlagen 1. Rijksmonumenten gemeente Moerdijk per juni Besluit tot wijziging van het Besluit ruimtelijke ordening, het Besluit omgevingsrecht en het Besluit archeologische monumentenzorg in verband met de modernisering van de monumentenzorg en enkele technische aanpassingen (ingangsdatum gepland 1 jan. 2012). 18