Het landschap in het Meetjesland

Transcriptie

1 Meetjesland De landbouwer als 3de graad 2de graad ASO 7 Het landschap in het Meetjesland Inleiding Naast de fysisch-geografische processen wordt het landschap tevens bepaald door de mens. Sterker nog; in het Meetjesland kan men vooral de landbouwer als gaan beschouwen. De landbouwer speelt en speelde een belangrijke rol in het ontstaan van verschillende landschappen in de regio. Het mooie hieraan is dat een landschap zich laat lezen, hoe zijn deze vormen ontstaan, wat is de rol van de landbouwer en in welke mate zijn veranderingen zichtbaar. Aan de hand van dit pakket wil men leerlingen van de 3 de graad SO het landschap laten zien, analyseren en besluiten vormen. Deze excursiebundel neemt de leerlingen eerst mee naar de geschiedenis van het landschap. Via een PowerPoint-presentatie maken de leerlingen kennis met de verschillende landschappen van het Meetjesland en de interactieve geoloketten van gisvlaanderen. Zo worden ze klaargestoomd voor het echte veldwerk. De excursie ter plaatste betreft steeds een landbouwbedrijf in één typerend landschap, waar men via topografische kaarten, luchtfotoanalyse, een bodemboring, landschapsvensters, reliëfstudie en een geïntegreerde wandeling tot een analyse van het omringende landschap komt. De leerlingen leren observeren, typeren, verwoorden, schetsen, beschrijven om dit alles achteraf te bundelen in een levendige klasdiscussie, gestuurd door slagzinnen uit de excursiebundel. Het betreft een opsomming van vaardigheden die vooral in de leerplandoelen en eindtermen van de vakken aardrijkskunde en biologie aan bod komen en tevens de mogelijkheid bieden om verschillende ontwikkelingsdoelen te realiseren. De koffer bevat alle materialen die nodig zijn om dit veldwerk tot een goed einde te brengen. De leerkracht in kwestie kiest zelf welke onderdelen door de leerlingen uitgevoerd worden en het best bij het niveau van de leerlingen aansluiten.

2 Handleiding voor de leerkracht De excursie van de landbouwer als past dus vooral in de leerplannen aardrijkskunde en biologie, maar mag zeker vakoverschrijdend genoemd worden naar overige vakken toe. Vooral het onderdeel van de Vrije ruimte laat het toe een dergelijke excursie te kaderen binnen het schooljaar. De excursiebundel bevat verschillende items, die van belang zijn om de bundel optimaal te gebruiken, even uw aandacht: De leerkracht in kwestie beslist zelf in welke mate en welke onderdelen hij van de excursiebundel door de leerlingen laat uitvoeren. De bundel bevat een inleidende les, een opdracht die thuis uitgevoerd moet worden, de effectieve excursie die een halve dag in beslag neemt en een verwerking in de daaropvolgende les. In sommige bedrijven bestaat de mogelijkheid om de excursie als een dagopdracht te aanschouwen en alle onderdelen op het bedrijf uit te voeren. Meer info hieromtrent bij de vzw Plattelandsklassen. Inleidende les of ochtendsessie Inhoud Materiaal voor leerlingen Materiaal voor de leerkracht Benodigdheden pakket 1. Historie, algemene geologie van het Meetjesland Powerpointvoorstelling Bijhorende tekst Bijhorende notitiepagina s Computer, beamer, powerpointvoorstelling Presentatie beschikbaar via website CD-ROM 2 A Geschiedenis van de landbouw weerspiegeld in het landschap Powerpointvoorstelling Bijhorende tekst Bijhorende notitiepagina s Computer, beamer, powerpointvoorstelling Presentatie beschikbaar via website CD-ROM 2 B Kleine landschapselementen: groot in het landschap 2

3 Thuisopdracht of verwerkingsmoment Inhoud Materiaal voor leerlingen Materiaal voor de leerkracht Benodigdheden pakket 3 A ICT-opdracht ehorizon Werkblad Verbeterblad Internetverbinding Bundel 3 B ICT-opdracht Geo-Vlaanderen Eigenlijke excursie Inhoud Materiaal voor leerlingen Materiaal voor de leerkracht Benodigdheden pakket 4 Topografische kaartstudie Topografische kaarten, kompas, werkblad Achtergrondinformatie topografische kaarten: oriënteren, situeren en lokaliseren Verbetering werkblad Excursiekledij, harde kaft en schrijfgerief (potlood) Bundel, koffer 5 Venster op het landschap Kleine landschaps elementen Werkblad en determinatietabellen bomen en struiken Achtergrondinformatie landschap Excursiekledij, harde kaft en schrijfgerief (potlood) Bundel, koffer 3

4 6 Reliëfprofiel Hoogtemeting Meetstok, waterpas, meettouw, kijkstok, millimeterpapier, werkblad Achtergrondinformatie reliëfprofiel Verbetering werkblad Excursiekledij, harde kaft en schrijfgerief (potlood en geodriehoek) Bundel, koffer 7 Bodemboring Bodemboor, goot, werkblad Achtergrondinformatie bodemkunde Excursiekledij, harde kaft en schrijfgerief (potlood en papieren zakdoekjes) Bundel, koffer 8 Luchtfoto s Luchtfoto s, stereobril, topokaarten, kalkpapier en kleurpotloden Achtergrondinformatie luchtfotografie Verbetering werkblad Excursiekledij, harde kaft en schrijfgerief (potlood) Bundel, koffer 9 Bedrijven Werkblad Excursiekledij, harde kaft en schrijfgerief (potlood) Bundel, koffer 10 Schaaloefening Werkblad Excursiekledij, harde kaft en schrijfgerief (potlood) Bundel, Koffer Naverwerking of verwerkende les Inhoud Materiaal voor lln Materiaal voor de leerkracht Benodigdheden pakket 11 Discussie Slagzinnen Het verhaal van de landbouwer (didactische wenken) Bundel 4

5 Organisatie van de excursie Onderstaand schema maakt een simulatie van een excursie 'de landbouwer als ' bij Steven Vanhecke. Het is uiteraard niet verplicht deze simulatie te gebruiken, maar zo hebben de leerlingen een tijdsbestek en blijven ze niet te lang met één bepaalde opdracht bezig. Het is de bedoeling dat de klas in vier groepen van 4-6 leerlingen onderverdeeld wordt. De simulatie start om 8u. en eindigt voor alle groepen om 12u.00. Simulatie organisatie excursie bij Steven Vanhecke Opdrachten Groep 1 Groep 2 Groep 3 Groep 4 Hoogtemeting en reliëfprofiel (40 min) 10u.30 8u.00 8u.50 11u.20 Topografische kaarten (30 min) 11u.10 8u.40 9u.30 8u.00 Bodemboring (20 min) 11u.40 11u.10 8u.30 10u.30 Luchtfotostudie (30 min) 10u.00 11u.30 8u.00 10u.50 Wandeling met schaaloefening, venster op het landschap en de bedrijfskartering. (2 uur) 8u.00 9u.10 10u.00 8u.30 Opmerkingen: Het tijdsbestek betreft het afhalen en terugbrengen van materiaal incluis. De leerkracht zit centraal met de materiaalkoffer en controleert op de opdrachtenfiche of de leerlingen al het materiaal terug brengen. 5

6 Historie van het Meetjesland Situering van het Meetjesland Het Meetjesland is noch historisch, noch administratief, noch geografisch, een entiteit te noemen. Om die reden vindt men vaak een variërende gebiedsinvulling van de regio. Het Meetjesland is die streek in noordelijk Vlaanderen die meestal vaag omschreven wordt als de regio waarvan de stad Eeklo het topografisch centrum vormt. 1 Schaal: 1/ Het Meetjesland betreft een regio in het noordwesten van de Belgische provincie Oost-Vlaanderen. Het is de landelijke regio tussen de steden Gent en Brugge. 1 In het Noorden grenst het aan het Nederlandse Zeeuws-Vlaanderen 2 In het Westen aan de provincie West-Vlaanderen 3 In het zuidoosten aan de gemeente Gent en Deinze. De hoofdstad van het gebied is Eeklo. Het is één van de officieel erkende Vlaamse regionale landschappen. 6

7 Het Meetjesland bevat de gemeenten Assenede, Eeklo, Kaprijke, Maldegem en Sint-Laureins, behorende tot het arrondissement Eeklo, en de gemeenten Aalter, Evergem, Knesselare, Lovendegem, Nevele, Waarschoot en Zomergem, die bij het arrondissement Gent behoren. Het Meetjesland werd in 1996 door Prof. Dr. G. Allaert genoemd naar De ruit met een hoedje. De ruit wordt gevormd door de vier infrastructuurwegen: de N49, expresweg van Antwerpen naar de kust; de N44 Madegem Aalter; de R4-west, de ring rond Gent en de E40 autosnelweg Brussel-Oostende. Het hoedje vormt dan het noordelijk Krekengebied dat uitgesproken vlakke polders betreft. Schaal: 1/

8 Het Meetjesland: fysisch geografisch Op de schaal van de Benelux maakt het Regionaal landschap Meetjesland deel uit van twee fysisch-genetische landschapsclusters. Ten noorden van de Graafjansdijk maakt het deel uit van het Estuarian Polderlandschap met kreken. Ten zuiden van de Graafjansdijk maakt het deel uit van de Vlaamse vallei. A. Landschappen onder invloed van de zee (ten noorden van de Graafjansdijk) Hierin onderscheiden we: Landschappen historisch onder invloed van de zee Een deeltje van het Meetjesland maakt deel uit van het Estuarian polderlandschap met kreken (uiterste noorden van het Meetjesland) (5a op het kaartje) Landschappen actueel onder invloed van de zee (5b op het kaartje) B. Landschappen van de pleistocene zanden (ten zuiden van de Graafjansdijk) Hierin onderscheiden we: Landschappen van de Lage en Middelhoge Zandgronden: het zuidelijke en grootste deel van het Meetjesland maakt deel uit van het landschap van de Vlaamse Vallei (4b op het kaartje) Landschappen van de Hoge Zandgronden (4a op het kaartje) 1. Landschappen van het Paleozoïsch hoogplateau 1a. Landschappen van het hoogplateau 1b. Landschappen van het voorland van het hoogplateau 2. Landschappen van het Mesozoïsch Cuestagebied 2a. Landschap van Gutland en Belgisch Lotharingen 2b. Landschap van de achterhoek 3. Landschappen van het laat-mesozoïsch en Cenozoïsch laagplateau 3a. Landschappen van het loss- en krijtgebied 3b. Landschappen van het laagplateau met leemgrond 3c. Landschappen van heuvels met zandleem en leemgrond 4. Landschappen van de Pleistocene zanden 4a. Landschappen van de hoge zandgronden 4b. Landschappen van de lage- en middelhoge zandgronden 5. Landschappen onder invloed van de zee 5a. Landschappen historisch onder invloed van de zee 5b. Landschappen actueel onder invloed van de zee 6. Landschappen onder invloed van de grote rivieren 8 Schaal: 1/

9 Landschappen onder invloed van de zee Hier zijn water en veen belangrijke geomorfologische agentia. Deze landschappen werden vanaf het Vroeg Holoceen tot in de historische tijden bepaald door opeenvolgende mariene transgressies en regressies. De holocene periode begint na de laatste ijstijd, jaar geleden. Na de laatste ijstijd was de wind- en vorstwerking niet meer zo actief. Belangrijke landschapsvormende processen werden dus geërodeerd door water. Hierbij werden mariene sedimenten en veenpakketten gevormd, die samen met de lage ligging de basis vormen voor de huidige kenmerken van deze landschappen. Ook het ontginningstype heeft mee het uitzicht en de differentiatie van deze zone bepaald. Het maritiem-holocene landschap is in de loop van de laatste millennia gevormd onder de voortdurende invloed van de zee. Kenmerkend aan dergelijke gebieden is dat ze zich in een labiel evenwicht bevinden. Opgebouwd door wind en zee worden ze na verloop van tijd opnieuw uitgewist en heropgebouwd. De komst van de mens heeft hier uiteraard verandering in gebracht. Je mag dus wel stellen dat de mens voortdurend streeft naar stabilisatie in een dynamisch landschap. De ontstaansgeschiedenis van dit maritiemholocene landschap wordt gebaseerd op de opeenvolging van transgressies en regressies, waarin de zee zich periodiek opdrong en zich weer terugtrok. Dit veronderstelt het voorkomen van periodieke zeespiegelstijgingen en dalingen, hetgeen althans voor het holocene tijdperk nooit is aangetoond. Veeleer moet gedacht worden aan de verwoestende werking van grote individuele stormvloeden, waardoor het ontstane landschap in één keer plaatselijk werd aangetast, waarna de opbouw opnieuw begon. Ferrariskaart 18 de eeuw 9

10 Het ontstaan van het maritiem-holoceen landschap kent een opeenvolging van enkele essentiële periodes. Vooreerst was er de vorming van de strandwallen. Deze ontstonden in de ondiepe zee op plaatsen waar de golven de invloed van de bodem begonnen te voelen. De aanwezige zandbodem wordt in zo n geval onder invloed van de golfenergie omgezet in een dynamisch stelsel van evenwijdige zandruggen en daartussen gelegen laagten of zwinnen. Eens de zandruggen boven het gemiddeld hoogwater uitkomen, worden ze door pioniersvegetatie vastgezet. Op die manier ontstaat er een landschap van evenwijdige duinruggen en valleien. Een dergelijk landschap ontstond tijdens het subboreaal ( v Chr.) In de valleien, tussen de duinruggen, werd een kleipakket afgezet. Een moerasvegetatie op deze kleibodem leidde tot het ontstaan van een veenbodem. Dit werd slechts onderbroken door rivieren. In de loop van de eeuwen groeiden deze veenpakketten aan tot metershoge kussens. Kleine veenstroompjes zorgden voor de overtollige waterafvoer. Aan deze vrij stabiele toestand kwam in de tweede helft van de derde eeuw na Chr. een abrupt einde door een plotselinge aanval door de zee. Het zeewater kreeg geleidelijk aan weer toegang tot de veenpakketten en zorgde voor de gedeeltelijke opruiming van het veen. Door erosie van het veen en de daaronder liggende klei- en zandlagen ontstond een stelsel getijgeulen, dat zich sterk vertakte en het veenpakket opdeelde in een groot aantal eilanden. De getijstroom voerde een grote hoeveelheid zand en klei aan, waardoor het gevormde getijstromenstelsel onmiddellijk weer begon te verlanden. Zanddeeltjes sloegen hoofdzakelijk neer op de bodem en langs de oever van de getijgeulen. De kleideeltjes, die lichter zijn en langer blijven zweven, kwamen terecht aan het einde van de kleinste geultjes en vooral op het veenpakket als dat geheel door de vloed bedekt werd. Op die manier werd een typisch schorrenlandschap gevormd, een stelsel van getijgeulen met zand in de geulen en op de oevers en ertussen vlakke drassige gebieden met een dunne laag klei op het veenpakket. Doordat de aanvoer van zand langer doorging en de klei en het veen inklonken door hun eigen gewicht, kwamen de geulen uiteindelijk hoger te liggen dan de ertussen gelegen kleigronden. Als de geul volledig verzandde bleef die over in het landschap als een hoge zandige rug = reliëfinversie. Wat eens een diepe geul was, steekt nu boven de omgeving uit. Dit proces heeft zich enkele malen herhaald tussen

11 De invloed van de mens werd groter en men wilde een veilige omgeving waar men in kon wonen, werken,... zonder steeds aan de invloeden van de zee onderhevig te zijn. Het landschap werd ingedijkt en zo ontstond het typische polderlandschap met grote open percelen die soms door populieren worden afgelijnd. Kenmerkend is het strakke en vlakke karakter. De kavels zijn groot, de wegen zijn kaarsrecht en staan veelal loodrecht op elkaar. De dijken zijn dikwijls beweid met populieren of knotwilgen beplant. Door deze strakke en rationele indeling is dit landschapstype nogal eenvormig. Deze saaiheid wordt echter op veel plaatsen onderbroken door de aanwezigheid van kreken, die met hun natuurlijke kronkelende loop een speels element vormen in de strakke verkavelingen. De bodems zijn alluviaal, matig tot zeer nat en bevatten kalkhoudende zandleem-, kleien zware kleigronden. De ondergrond is zandig, schelphoudend en venig. De grondwatertafel is verzilt. Landschappen van de pleistocene zanden Het zuidelijke gebied van het Meetjesland vormt een onderdeel van de Vlaamse Vallei. Dit hele reliëfcomplex wordt gekenmerkt door het dagzomen van zandige tot licht zandlemige gronden en staat daarom ook gekend als zandig Vlaanderen. Het gebied kende zijn ontwikkeling in een glaciaal en periglaciaal milieu. De Vlaamse vallei steekt door haar ligging in vlakke topografie sterk af tegen de omringende landschappen. Geomorfologisch is dit te verklaren doordat het landschap gevormd is door de werking van rivieren in het quartair substraat, dit in tegenstelling tot de gebieden ten oosten, zuiden en westen ervan, die landschappelijk beïnvloed zijn door differentiële erosiegevoeligheid van het tertiair substraat. Topografische kaart van Bassevelde en omgeving 11

12 Ontstaan van de Vlaamse vallei. Vlaanderen kwam op het einde van het tertiair droog te liggen door het geleidelijke terugtrekken van de zeeën in noordelijke richting. Op dit drooggevallen oppervlak ontwikkelden zich al snel een stel evenwijdige rivierdalen. Deze sneden zich in, erosiefasen wisselden af met sedimentatiefasen. Het oppervlak van het tertiair substraat wordt verlaagd. De Vlaamse vallei ging bestaan uit een complex van jongquartaire dalen die diep ingesneden waren in het tertiaire materiaal, die op hun beurt in een latere fase opgevuld werden met jong-quartiare afzettingen. Hierdoor ontstond er een sterk vereffend zandig Wurm-opvullingsvlak. Het proces omsloot veel opeenvolgende en ingewikkelde fasen. Het huidige oppervlak dat gevormd is door een opvullingsvlak dat gevormd is door noordwaarts gerichte rivieren uit de jonge ijstijd. Vanaf het einde van deze ijstijd (Wurm-Tardiglaciaal) en het begin Holoceen is dit fluvioperiglaciale opvullingsvlak zwak aangetast door de wind, rivierinsnijding en afzetting en wijzigde het oppervlakkige drainagesysteem frequent. 12

13 De Vlaamse vallei kan je opdelen in twee delen, het deel waar de rivieren in zuidwest-noordoost-richting verlopen en het noordelijke deel waar overwegend oost-west-richtingen te herkennen zijn. Het microreliëf wordt bepaald door zandruggen vb Maldegem Stekene. In het fluvioperiglaciale opvullingsvlak van de Vlaamse vallei treft men fijne tot matig fijne zanden aan met een lichte lemige textuur. In de rivier en beekvalleien is de bodem samengesteld uit lemig en kleiïg materiaal. De stuifzandgebieden zijn door hun hogere ligging en door de grote doorlaatbaarheid van het moedermateriaal zeer sterk gedraineerd. Het landschap van de Vlaamse vallei in zijn geheel kan getypeerd worden als een vrij gesloten landschap met hagen, boomrijen, houtkanten en enkele boscomplexen. Grenzen: In het westen situeren zich de lage heuvels van Centraal-West- Vlaanderen waar de hoogte oploopt tot +25 à 50m In het zuiden liggen de heuvel- of plateau-achtige interfluvia waar de hoogte boven +50 en zelfs +100m reikt In het oosten reikt de zuidrand van het Land van Waas en van Boom tot +30m en domineert er het Vlaamse vallei landschap. Naar het noorden toe grenst het Vlaamse valleilandschap aan de Scheldepolders en naar het noordwesten aan de Kustpolders. Geen belangrijke hoogteverandering. De begrenzing wordt eerder gevormd door de overgang van zand naar klei. Verschillen en gelijkenissen De grens tussen beiden is morfografisch moeilijk merkbaar. Ze wordt gevormd door de oost-west verlopende poldergrens die nagenoeg op + 4 m gelegen is. Waar het vlakke polderland overgaat naar vlakke zones van het Vlaamse valleilandschap is de juiste aflijning alleen bodemkundig duidelijk. Afgezien van deze zuivere morfografische kenmerken contrasteren de beide landschappen door verschillend bodemgebruik. Het polderlandschap is open, heeft grote percelen, die soms door populieren zijn afgelijnd. De grote geïsoleerde hoeven zijn overwegend op akkerbouw afgestemd. Het Vlaamse Vallei-landschap is meer gesloten omdat kleinere percelen veelal door houtkanten, populieren of knotwilgen afgelijnd zijn. 13

14 4 Verschillende landschappen in het Meetjesland Schaal: 1/ Krekengebied = ten N van de Graafjansdijk Ontstaangeschiedenis, zie: landschappen onder invloed van de zee. Het huidige open landschap wordt gekenmerkt door akkerland als voornaamste bodemgebruik. De dunne kleilaag is het gevolg van de overstromingen. De gronden zijn kalkhoudend en hebben een grote landbouwkundige waarde. Het geheel heeft visueel landschappelijk een grootmazig patroon. De populierenrijen langs dijken, watergangen en sloten vormen een belangrijk landschapskenmerk. De bewoningskernen situeren zich op de hoger gelegen zandruggen. In het gebied worden de kleine landarbeiderswoningen op de dijken gebouwd, terwijl de grote kapitaalkrachtige hoeves zich verspreid in de polder vestigen. De Graafjansdijk is een belangrijk landschapelement. 14

15 2. Het centrale of eigenlijke Meetjesland Dit landschap is gevormd door de dekzanden die tijdens de laatste ijstijd het gebied hebben afgedekt. De grote dekzandrug en de kleinere zandige opduikingen of donken vormen het enige niveauverschil in het anders zeer vlakke landschap. In het algemeen bestaat de bodem uit droge of te natte, vaak onvruchtbare gronden. De grote zandrug blokkeert de afwatering in noordelijke richting. Hierdoor ontstaan afgesloten depressies en natte gebieden. Ten noorden van de grote dekzandrug is het reliëf zo vlak dat ook hier de natuurlijke afwatering erg moeilijk verloopt. Om de afwatering in dit centrale Meetjesland mogelijk te maken, graven de bewoners ontelbare grachten, greppels en geleden. Ze maken grote blokken land en verdelen die op hun beurt in smallere stroken, gescheiden door grachten. Langs die afwaterings- en scheidingsgrachten worden traditioneel elzenrijen en knotbomen geplant. 3. De cuesta s van Zomergem-Oedelem, Lotenhulle-Hertsberge en de veldlandschappen Tussen Zomergem en Oedelem en tussen Lotenhulle en Hertsberge strekken zich twee cuesta s uit. Deze reliëfvorm is ontstaan door de eroderende werking van de rivieren op de onderliggende lagen. Die dateren uit een vroegere ontwikkelingsfase, uit het tertiair. Afhankelijk van de samenstelling van de lagen (klei, zand, ) zijn ze in meer of mindere mate gevoelig voor erosie. Op de plaats van de cuesta s Zomergem-Oedelem en Lotenhulle-Hertsberge bestaat de onderliggende laag uit klei of zandsteen. Deze harde, erosiebestendige lagen weerstaan het schurende effect van het water van de rivieren. De aangrenzende zachte lagen worden wel weggeschuurd. Door het naast elkaar liggen van erosiegevoelige en erosiebestendige lagen ontstaat uiteindelijk een cuesta. De cuesta heeft langs de ene kant een steile (=cuestafront) en langs de andere een zwakke helling (= cuestarug). Meteen is duidelijk dat het ontstaan van de cuesta s als landschapstype totaal verschillend is van dat van het eigenlijke meetjesland. Waar we in het eigenlijke Meetjesland de invloed van de Vlaamse Vallei en het kwartair opvullingsmateriaal geldt, liggen de cuesta s net buiten de Vlaamse Vallei en domineert de invloed van het tertiair materiaal. Er komt slechts een dunne laag quartair materiaal (zand) voor. Op sommige plaatsen ontbreekt de quartaire laag volledig. Tussen beide cuesta s bevindt zich de depressie van het kanaal Gent-Brugge. De geologische doorsnede heeft een 15

16 noordoost-zuidwest richting. Het verhaal van de cuesta s houdt nauw verband met de veldlandschappen. Op de hoger gelegen plaatsen, op de cuestaruggen, ontwikkelen zich de eerste nederzettingen. De gronden zijn er beter gedraineerd en iets lemiger (=vruchtbaarder). Ook de oude verbinding van Brugge naar Gent situeert zich grotendeels op een cuestarug. Vanuit de nederzettingen worden pogingen,n ondernomen om de omliggende gronden te ontginnen. Die hebben onvruchtbaarheid als belangrijkste eigenschap. Door de aanwezigheid van die ondiepe kleilaag ontstaan stuwwatergronden die de bodem onbewerkbaar maken (Maldegemveld). Op andere plaatsen bestaat de bodem uit een zure, uitgeloogde zandgrond die zeer arm is (Bulskampveld). De arme gronden zijn aanvankelijk ongeschikt voor de landbouw en worden enkel extensief gebruikt als graasland. De eigenlijke ontginning gebeurt in verschillende fasen: 10 de -13 e eeuw: aanwezige bos wordt door houtwinning en begrazing aangetast. Er ontstaan woeste gronden: wastinas of veldgebieden. 13 e -14 e eeuw: veldgebied naar akkerland door kapitaalkrachtige hoeven, wat mislukt, gronden degraderen opnieuw tot woeste gronden. 18 e -19 e eeuw: systematisch herbebossen door tekort aan hout. 4. Het kouter- en bulkenlandschap Door het opstuiven van het zand uit de valleien ontstaan langs weerszijden van de rivier- en beekdalen droge, zandige of lichtlemige kouterruggen. Het zijn in het algemeen kwalitatief betere gronden. Op deze plaatsen ontwikkelt zich vanaf de prehistorie het eerste akkerland. Aan de rand van dit landbouwland vormen zich de eerste bewoningskernen. Vanaf de ME wordt meer landbouwgrond ontgonnen. De vroeger akkers worden herverkaveld. Ze worden samengevoegd en uitgebreid en er ontstaan uitgestrekte open kouters. De bulken zijn algemeen zandlemige gronden, tussen de kouterruggen en de laaggelegen rivier- en beekgronden. Langs de perceelsranden en grachten worden elzenhoutkanten en knotbomen aangeplant. Die geven het bulkenlandschap een gesloten karakter. De meersen liggen in het eigenlijke overstromingsgebied van rivieren en beken. Doorgaans zijn ze bestemd voor hooiland. Ze worden gekenmerkt door een strookvormige percelering met perceelsrandbegroeiing. Oorspronkelijk is het meersengebied een vrij open landschap. Door de sterke opdeling van de gronden en de perceelsrandbegroeiing ontstaat een gesloten landschap. 16

17 De geschiedenis van de landbouw weerspiegeld in het landschap Overzicht: Vanaf Middeleeuwen: eerste golf van ontginningen > ging geleidelijk verder tot de eerste helft van de negentiende eeuw. Op het einde van de negentiende eeuw t.e.m. het Interbellum kondigde de moderne landbouw zich aan. Mechanisatie, gebruik van kunstmeststoffen en andere modernisaties wonnen steeds meer belang in de landbouw. Er was sprake van een langzame transitie. Elementen uit de oude en de moderne landbouw functioneerden gedurende meerdere decennia naast elkaar. Na de Tweede Wereldoorlog echter kende de landbouw een zeer snelle ontwikkeling wat leidde tot schaalvergroting en intensifiëring. Dit had sterk (negatieve) ingrepen in het landschap tot gevolg. De ruilverkavelingen droegen daar sterk aan bij. Vooral de kleine landschapselementen verdwenen gestadig. Een kentering in het beleid komt vanaf de jaren Ruilverk avelingsprojecten beogen vandaag meer dan een eenvoudige perceelshergroepering. Zij zorgen voor de herstructurering van het landbouwgebied passend in een multifunctionele inrichting van het buitengebied. Het traditionele landschap met zijn talrijke kleine landschapselementen wordt langzaamaan in ere hersteld. 17

18 1.1 Van overlevingslandbouw 11 e eeuw > eerste helft 19 e eeuw In de Middeleeuwen kwam er in West-Europa een einde aan de lijfeigenschap. Vanaf de elfde eeuw konden steeds meer boeren op een zelfstandige basis als eigenaars, pachters of deelpachters een landbouwbedrijf exploiteren. Centraal stond het kleine landbouwbedrijf dat in gezinsverband werd uitgebaat. Alle bedrijven waren gemengde bedrijven. De grondbewerking en het oogsten gebeurde met eenvoudige instrumenten en de oppervlaktes van de percelen waren beperkt door de intensiteit van bewerking. De gezinslandbouweconomie was in de eerste plaats een overlevingslandbouw, een combinatie van zelfvoorziening met beperkte inkomsten uit de verkoop van sommige akkerbouwproducten. In de Middeleeuwen werd voor de eerste maal sterk in het Meetjeslandse landschap ingegrepen. Het Meetjesland met uitzondering van het Krekengebied was overdekt door heidevelden en bossen. Door een grote golf van ontginningen, waarbij landbouwgrond gewonnen werd op de woeste grond, evolueerde het landschap sterk. We kunnen hierin vier verschillende evoluties onderscheiden, naargelang het landschapstype binnen het meetjesland Het Centrale of Eigenlijke Meetjesland 2. Het Krekengebied 3. De Veldgebieden 4. Kouter- en Bulklandschappen (landschapstypes in het Meetjesland)

19 1. Het centrale of eigenlijke Meetjesland Vanaf de dertiende eeuw vinden er betekeniswaardige ontginningen plaats. Voordien zijn er vooral uitgestrekte, woeste gronden, de zogenaamde wastines. In de loop van de 13 e eeuw stijgt het bevolkingsaantal. Meer landbouw wordt in cultuur gebracht. Om de afwatering in het central Meetjesland mogelijk te maken, graven de bewoners ontelbare grachten en greppels. Ze maken grote blokken land vrij en verdelen dit op hun beurt in smallere stroken, gescheiden door grachten. Langs de afwaterings- en scheidingsgrachten worden traditioneel elzenrijen en knotbomen geplant. 19

20 2. Het Krekengebied De ontstaansgeschiedenis van het typische landschap van het Krekengebied kent een vrij dramatisch verloop. De meeste dorpen en bewoning die er vanaf de Middeleeuwen voorkwamen, zijn vergaan tijdens de overstromingen tussen de 14 e en de 17 e eeuw. Na de overstroming aan het eind van de 14 e eeuw, werd het krekengebied eerst tot een kustvlakte omgevormd en later, door toedoen van de mens, opnieuw ingedijkt met vorming van polders. Het huidige landschap is vooral door de inpolderingen in de 17 e eeuw ontstaan. De complexe overstromingsgeschiedenis heeft sporen in het actuele landschap nagelaten. Overal verspreid liggen kreken en zijn er restanten van dijkdoorbraken. Het hele krekengebied is een lappendeken van geulen, grachten, kanaaltjes, bredere bekkens, wielen, plassen en plasjes. Men kan het krekengebied in twee delen opdelen: het Braakmanpoldergebied in het oosten en het krekengebied in het westen. De meanderende kreken in het getijdengebeid ten zuiden van de Braakman zijn ontstan vanaf het einde van de 13 e en 14 e eeuw door verschillende stormvloeden en overstromingen vanuit de Westerschelde. De kreken in de omgeving van Sint-Laureins zijn eerder rechthoekig van vorm. Ze zijn vooral het resultaat van opzettelijke overstromingen tijdens de 16 e en de 17 e eeuwse godsdienstoorlogen. Het huidige, open landschap wordt gekenmerkt door akkerland als voornaamste bodemgebruik. Het geheel heeft visueel landschappelijk een grootmazig patroon. De populierenrijen langs de dijken, watergangen en sloten vormen een belangrijk landschapskenmerk. De bewoningskernen situeerden en situeren zich vooral op de hoger gelegen zandruggen. 20

21 3. De Veldgebieden: de cuesta s van Zomergem-Oedelem, Lotenhulle- Hertsberge en de veldlandschappen Binnen dit landschapstype hangt de landschapsvorming sterk samen met het verhaal van de veldlandschappen. Omdat de gronden op de hoger gelegen questa-ruggen beter gedraineerd zijn en iets lemiger dus vruchtbaarder ontwikkelen zich daar de eerste nederzettingen. Vanuit die oude nederzettingen heeft men getracht ook de gronden in de omgeving te ontginnen, maar die bleken onvruchtbaar of onbewerkbaar te zijn. Het Bulskampveld bijvoorbeeld dat in het Meetjesland uitloopt tot in Aalter bleek de bodem te bestaan uit zure uitgeloogde zandgrond die zeer arm is. Deze arme gronden worden dan ook aanvankelijk gebruikt als extensief graasland voor schapen en geiten. Ook het Maldegemveld bleek ongeschikt te zijn voor landbouw. Door de aanwezigheid van een ondiepe kleilaag maakte de daarop ontstane stuwwatergronden de bodem onbewerkbaar. Binnen de eigenlijke ontginning van deze woeste gronden kan men drie fasen onderscheiden: Tussen de 10 e en de 13 e eeuw wordt het aanwezige bos door houtwinning en begrazing aangetast. Zo ontstaan de woeste gronden: de wastines of veldgebieden. Tussen de 13 e en de 14 e eeuw tracht men het veldgebied om te zetten naar akkerland onder leiding van machtige hoeven en abdijen. Deze pogingen mislukken door de onvruchtbare gronden en de ongunstige economische situatie. De gronden degraderen opnieuw tot woeste gronden. Vanaf de 18 e en vooral vanaf de 19 e eeuw gaat men uit vrees voor houttekort systematisch herbebossen. Voor sommige veldgebieden betekent dit het begin van bloeiende bosbouwbedrijven (o.a. het Drongengoed in Ursel). In de loop van de 19 e eeuw wordt het dan mogelijk om delen van het bos en de woeste gronden om te zetten in akkerland. Het bosareaal krimpt in. Op tal van plaatsen blijven de bosdreven behouden. 21

22 4. Het kouter- en bulkenlandschap: open en gesloten landschappen Binnen dit gebied liggen de kwalitatief betere gronden. Hier kan men dan ook reeds vanaf de prehistorie de ontwikkeling van de eerste akkerlanden terugvinden. Vanaf de Middeleeuwen wordt meer landbouwland ontgonnen: De vroegere akkers worden herverkaveld. Ze worden samengevoegd en uitgebreid en er ontstaan uitgestrekte open kouters 1. De bulken zijn algemeen zandlemige gronden op de lagere komgronden, tussen de kouterruggen en de laaggelegen rivier- en beekgronden. Langs de perceelsranden en grachten worden elzenhoutkanten en knotbomen aangeplant. Die geven het bulkenlandschap een gesloten karakter (cf. beloken, beluiken, bulken: afgesloten). In het eigenlijke overstromingsgebied van de rivieren en beken lagen dan weer de meersen. Zij werden doorgaans als hooiland gebruikt. Ze worden gekenmerkt door een strookvormige percelering met perceelsrandbegroeiing. Oorspronkelijk waren de meersen een vrij open landschap. Door de sterke opdeling van de gronden en de perceelsrandbegroeiing ontstaat ook hier uiteindelijk een gesloten landschap. 1 Kouter is afgeleid van het Latijnse cultura en betekent bebouwd land. In Vlaanderen en Brabant is kouter de naam van de akkercomplexen uit de Gallo-Romeinse tijd of de vroegste middeleeuwen. 22

23 1.2 Naar de moderne landbouweconomie Einde 19 e eeuw > eerste helft 20 e eeuw De overgang van de oude overlevingslandbouw naar een moderne landbouweconomie is op het einde van de negentiende eeuw ingezet. De veranderingen in de sector waren ingrijpend, maar verliepen geleidelijk. De tijdspanne tussen 1880 en 1950 kan het best worden omschreven als een periode van transitie. Verschillende factoren lagen aan de basis van die transitie: De uitbreiding van de transportinfrastructuur, de grootschalige invoer van goedkope granen uit de nieuwe wereld, ingrijpende technologische en wetenschappelijke vernieuwingen in de landbouw, de toenemende aankoop van inputs buiten het landbouwbedrijf, zoals scheikundige meststoffen en de stijgende aandacht van de overheid en de landbouwersverenigingen voor landbouwonderwijs en professionele kennisoverdracht. 23

24 Elementen uit de oude en de moderne landbouw functioneerden gedurende meerdere decennia naast elkaar. Het landbouwbedrijf bleef opgebouwd rond het gezin en behield meestal een gemengd karakter, met een combinatie van akkerbouw, veeteelt en soms tuinbouw. Pas na de Tweede Wereldoorlog, en meer bepaald vanaf de jaren 1950, heeft het moderniserings- en mechanisatieproces met een sterke ontmenging en specialisatie zich doorgezet. 1.3 Na-oorlogse landbouw: een verarming van het landschap Eerste helft 20 e eeuw > jaren 1990 De eeuwenoude symbiose tussen landbouw, landschap en natuur is de laatste decennia sterk gestoord als gevolg van allerlei technologische en maatschappelijke evoluties. De landbouw is namelijk door de spectaculaire groei en industrialisering na de Tweede Wereldoorlog steeds verder ontkoppeld van de ecologische en sociale omgeving. Hierdoor is de landbouw sterk gaan intensifiëren. Dit maakt dat heden ten dage de landbouw medeverantwoordelijk is voor problemen zoals eutrofiëring, afname van biodiversiteit en het verdwijnen van kleinschalige landschapselementen. De kwaliteit van het cultuurlandschap, dat immers is ontstaan in een wisselwerking tussen landbouwactiviteiten en natuurlijke gebiedskenmerken, is hierdoor sterk afgenomen. 24

25 De landbouw had uiteraard altijd al een impact uitgeoefend op het milieu en het landschap. Maar de schaalvergroting en specialisering brachten een aantal nieuwe, specifieke problemen met zich mee. De sterk ontwikkeling van de niet-grondgebonden veehouderij creëerde een overschot aan mest. Ook het gebruik van kunstmest steeg aanzienlijk. Een aantal gewasbesche rmingsmiddelen bleken niet zo onschuldig als aanvankelijk werd gedacht. De mechanisering en het gebruik van grote machines leidden soms tot bodemerosie en vormden tevens de aanleiding om de percelen te vergroten en hagen en houtwallen te rooien. Lintvormige landschapselementen verdwenen. In de glastuinbouw kon het energieverbruik voor koeling en verwarming van de serres hoog zijn. Onder druk van milieu- en natuurverenigingen en van consumenten heeft de landbouwsector sedert de jaren 1980 meer oog voor de relatie landbouw en milieu en worden oplossingen uitgewerkt. Iedereen is het er mee eens: de landbouw van de toekomst moet en zal duurzaam zijn. 1.4 met ruilverkavelingen als middel Helft 20 e eeuw > jaren 1990 De overheid moedigde na WOII een herstructurering van het landbouwareaal aan. De verlangde modernisering en vooral mechanisering van de landbouwsector na de Tweede Wereldoorlog werd in België sterk immers belemmerd door de slechte ontsluiting van het cultuurareaal en de dominantie van de relatief kleine stukken landbouwgrond. De wet op de vrijwillige ruilverkaveling, uitgevaardigd in 1949, had evenwel weinig succes: de goedgekeurde aanvragen omvatten amper 215 hectare. Nochtans bood het concept van agrarische ruilverkavelingen een drietal belangrijke exploitatiegerichte voordelen: Vooreerst zorgde deze ingreep voor een uitbreiding van het cultuurareaal. Hagen en haagkanten, afsluitingen en niet-productieve grondstroken verdwenen. Ten tweede verhoogde de arbeids- en grondproductiviteit, aangezien de grotere percelen op een meer efficiënte wijze konden worden bewerkt. Ten derde zorgde de ruilverkaveling ervoor dat de landbouwers kleinere afstanden moesten afleggen, wat een gevoelige kostenbesparing opleverde. 25

26 De troeven voor de landbouwer van een actief ruilverkavelingsbeleid werden in tal van West-Europese landen al snel ingezien, soms zelfs al voor de Eerste Wereldoorlog. In België kreeg de ruilverkaveling pas een publiek-rechterlijk karakter met de wet van 25 juni Het opzet bestond erin om verspreid liggende percelen te hergroeperen, rekening houdend met de kwaliteit ervan zowel eigendoms- als gebruikspercelen de bereikbaarheid en geschiktheid te optimaliseren via het aanleggen of verbeteren van wegen en waterlopen, en het uitvoeren van grondverbeteringswerken, bijvoorbeeld het draineren van waterrijke gronden. De invloed van de ruilverkavelingen was dikwijls ingrijpend, zeker in de Antwerpse Kempen en in Limburgs Haspengouw. Het nivelleren van oneffen percelen, het aanleggen van rechte wegen, het droogleggen van venen en moerassen, het rechttrekken van sloten en beken en het rooien van houtkanten en bomenrijen veranderden het gevarieerde cultuurlandschap in een relatief monotone, groene vlakte. Ook in het Meetjesland hebben diverse ruilverkavelingen plaatsgevonden (o.a. Maldegem). 26

27 1.5 Ruilverkaveling wordt landinrichting Jaren 1990 > Heden Omstreeks 1990 volgde een ommekeer in het beleid. Een belangrijke institutionele ingreep was de oprichting van de Vlaamse Landmaatschappij (VLM, in 1988) die voortaan op Vlaams niveau het beheer van de groene ruimte en het agrarisch landschap zou organiseren. De ruilverkavelingsprojecten kregen een nieuwe identiteit. Ruilverkavelingsprojecten beogen vandaag meer dan een eenvoudige perceelshergroepering. Zij zorgen voor de herstructurering van het landbouwgebied passend in een multifunctionele inrichting van het buitengebied. Naast de ruilverkaveling werd zelfs een nieuw instrument gecreëerd: de landinrichting (VLM). Landinrichtingsprojecten willen grote gebieden zodanig inrichten dat alle facetten die in het gebied aanwezig zijn (milieu, natuur, landbouw, recreatie, cultuurhistorie), zich volwaardig kunnen ontwikkelen. In dat kader werden sinds het midden van de jaren 1990 natuurgebieden hersteld en (her)ingericht. Poelen, bossen, en kleine landschapselementen werden aangelegd, historische relicten gerestaureerd, kleine waterzuiveringssystemen LINK: U kan een voorbeeld van een inrichtingsplan in het Meetjesland terugvinden, met name de herinrichting van de Oude Kale, gelegen in het kouter- en bulkenlandschap. Het plangebied Oude Kale ligt in het noordoosten van het landinrichtingsproject Leie en Schelde. Het heeft een oppervlakte van ca. 440 ha en is gelegen op het grondgebied van de gemeenten Lovendegem (Lovendegem en Vinderhoute) en Nevele (Merendree) en de stad Gent (Drongen). Het is een valleigebied tussen Merendree en Vinderhoute van 100 à 600 m breed en ca. 5 km lang met de Oude Kale als meanderende beek. Ook aangrenzende meersen, kouter- en bulkengebieden zijn in het plangebied opgenomen. Zie downloadbaar document: Landinrichting oude Kale.pdf 27

28 Bronnen: Landschapskrant Regionaal Landschap Meetjesland. Zomer herfst Jaargang 7, nr. 14. Schoenmaker, L., Antrop, M., Van de Genachte, G., De Borgher, M., Van den Bremt, P., Tack, G., Leinfelder, H., Vloebergh, G., Hofkens, E., van Olmen, M., Bats, H., Cresens, A., Deventer, W., Vanmaele, N Nieuwe impulsen voor de landschapszorg. De landschapsatlas: baken voor een verruimd beleid. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Afdeling Monumenten en Landschappen. 191p. Segers, Y. & Van Molle, L Leven van het land. Boeren in België Davidsfons, Leuven. 190p. Verhulst, A Landschap en landbouw in Middeleeuws Vlaanderen. Gemeentekrediet. Drukkerij Vanmelle, Gent. 191p. (14/10/2006) (14/10/2006)Tekst 28

29 Kleine landschapselementen: groot in het landschap 1.1 Verschillende landschappen, veranderende landschappen Onze landschappen veranderen voortdurend. Dat is ook te verwachten. Ze zijn immers het resultaat van een ingewikkelde wisselwerking tussen natuur en cultuur: Natuur: reliëf, bodem, waterhuishouding, plantengroei en dierenwereld op een bepaalde plaats Cultuur: menselijke activiteiten op die plaats door de eeuwen heen De rijke verscheidenheid aan milieuomstandigheden en de wijze waarop de mens daarop inspeelde, er gebruik van maakte, ze naar zijn hand zette, leidde ertoe dat het uitzicht en de opbouw van het landschap in Vlaanderen van streek tot streek verschillen. Oude plaatselijke gebruiken 29

30 en tradities, technologische ontwikkelingen en maatschappelijke machtsverhoudingen zijn eveneens in het landschap weerspiegeld. De grootte en de vorm van de kavels*, de aanwezigheid van statige dreven, van sterbossen, van hoeven met een ringgracht, de talrijke snoeivormen van bomen en de structuren van hagen en houtkanten, de soortensamenstelling van bermen en overhoekjes, de veedrinkpoelen etc., het zijn allemaal tekens waaraan we de landschapsgeschiedenis kunnen aflezen. Honderden jaren heeft die verscheidenheid bestaan en is ze geleidelijk geëvolueerd. Dit staat in schril contrast met de snelle veranderingen die tegenwoordig plaatsgrijpen. Tegenwoordig hebben moderne landbouwmethoden, uitdijende verstedelijking en lintbebouwing, een steeds dichter wordend wegennet, voor gevolg dat de landschappelijke verscheidenheid snel vermindert. Van enige regionale verschillen in landbouwmethoden en teelten is immers haast geen sprake meer en nieuwbouwwijken lijken ook mee door de enorme mengeling aan stijlen steeds meer op elkaar. Alleen cultuurhistorische relicten, een karakteristiek reliëf en de typische kleine landschapelementen, maken nog iets van de oude regionale differentiatie duidelijk. In de landschapszorg krijgen deze aspecten daarom de nodige LINK: De landbouw heeft door de eeuwen heen een grote invloed uitgeoefend op het landschap ( landbouwer als ). Voor een overzicht van de geschiedenis van de landbouw van de Middeleeuwen tot heden gelinkt met de veranderingen in het landschap verwijzen we u naar het onderdeel De geschiedenis van de landbouw weerspiegeld in het landschap. * De naam Meetjesland zou vooral ontleend zijn aan de typische kavelvorm. Het woord maat of meet slaat op een instroken-verdeelde blok. M.a.w. een meet kan dus getypeerd worden als een strokenverband dat samenvalt met een blok. Het is het verkleinwoord medekin ( meetje ) dat we in de naam Meetjesland terug vinden. De blokken waren door een rechthoekig net van treksloten afgebakend en om de waterafvoer te verbeteren werd ieder blok in stroken verdeeld die van elkaar gescheiden waren door grachten. Het zijn de houtkanten langs deze grachten die aan het landschap van het Meetjesland het bekende, sterk gesloten uitzicht hebben gegeven. We zien de opdeling in stroken als een proces dat later komt dan de verkaveling in blokken en vermoedelijk in verband staat met de overgang van een extensieve naar een meer intensieve vorm van landbouw. 30

31 1.2 Kleine landschapselementen Definitie kleine landschapselementen Kleine landschapselementen vormen een verzamelbegrip voor bijna alle individuele (natuurlijke) onderdelen met een beperkte oppervlakte of een klein volume, die het landschap mee opbouwen en er een inhoud en identiteit aan geven. Hun ontstaan en voortbestaan is haast altijd op de een of andere manier te danken aan menselijke activiteiten. Voorbeelden: Sloten Greppels en hun oevers Poelen Oude dijken Holle wegen Weg- en perceelsbermen Bomenrijen Hagen Houtkanten en houtwallen Knotbomen Alleenstaande bomen 31

32 1.3 Functies van kleine landschapselementen De functies van kleine landschapselementen waren vroeger talrijk. Zij dienden o.a. als windscherm, als veekering en voor gerief- en brandhout. Met het wegvallen van de functie stopte veelal ook het beheer van het element en werd veelal het element verwijderd. Daardoor zijn nu enkel nog resten aanwezig van wat eens een dicht netwerk was. Maar binnen onze huidige maatschappij worden kleine landschapselementen en hun functies opnieuw erkend. Ze zijn belangrijk voor de belevingswaarde van het landschap en dus voor recreatie, voor het behoud van biodiversiteit en voor erosiebestrijding. Voor planten en dieren hebben kleine landschapselementen in ons versnipperd landschap tal van functies: Als permanente verblijfplaats, bijv. steenuiltje in knotwilgen Plaats die tijdens een bepaald levensstadium of voor een bepaalde functie gebruikt wordt, bijv. haas en ree gebruiken hagen voornamelijk tijdens de winter als foerageerplek Voorkeursroute voor dieren die zich regelmatig door het landschap verplaatsen, bijv. vos en das volgen bij voorkeur hagen om zich te verplaatsen Plaatsen waarlangs soorten zich verbreiden, op zoek naar nieuwe leefgebieden, bijv. vlinder- en reptielensoorten Als restpopulatie van wat ooit uitgestrekte bossen en aaneengesloten populaties waren, bijv. bosloopkeversoorten overleven in oude houtkanten 32

33 1.4 Kleine lanschapselementen in het Meetjesland: verscheidenheid is rijkdom Heggen en houtkanten Een heg is een dichte rij struiken of bomen die vrij mag uitgroeien en die dus maar weinig wordt gesnoeid. Hagen verschillen van heggen doordat hagen elk jaar gesnoeid of geschoren worden. Voor veel planten en dieren is het belangrijk om tussen struiken te kunnen groeien en leven. Vleermuizen gebruiken heggen om zich te kunnen oriënteren. Niet alleen voor planten en dieren zijn heggen nuttig. Ook landbouwgewassen profiteren ervan doordat heggen de wind breken. Een heg op de rand van een perceel zorgt ervoor dat er minder windschade is. Een heg die nog slechts de helft van de wind doorlaat, vermindert de windsnelheid met een kwart tot zelfs de helft. Voor een heg van 3 m hoog is er dan over een afstand van 50 tot 60 m minder last van te sterke wind. Het is enkel net naast de heg dat de opbrengst wat lager is door beschaduwing en vocht- en voedselconcurrentie. Een houtkant is een strook grond waarop struiken groeien die af en toe afgezet (= gekapt tot bij de grond) worden. Afzetten is nodig om ervoor te zorgen dat de struiken jonge scheuten blijven vormen en niet uitgroeien tot bomen. Voor veel planten en dieren is het belangrijk om tussen struiken te kunnen groeien en leven. Reeën en egels gebruiken houtkanten ook als schutplaats. Aan de randen van de houtkanten komen veel vlindersoorten voor. Niet alleen voor planten en dieren zijn houtkanten nuttig. Ook landbouwgewassen profiteren ervan doordat houtkanten de wind breken. Een houtkant op de rand van een perceel zorgt ervoor dat er minder windschade is, net als bij de heg. Heggen en houtkanten vormen grensgebieden of overgangen in het landschap Veedrinkpoelen Veedrinkpoelen werden vrijwel altijd door de boeren gegraven om het vee in de weiden drinken te verschaffen. Het zijn vaak onopvallende 33

34 waterplassen te midden van het grasland, die onderhevig zijn aan een sterk wisselend waterpeil. De meeste overgebleven poelen zijn verland door gebrek aan onderhoud. Andere werden opgevuld of zijn sterk vervuild. Poelen bezitten door hun uiteenlopende diepte, beschaduwing, begroeiing en ligging een grote diversiteit aan levensvormen. Kikkers, salamanders en libellen leven allemaal in of aan de poel. Op de oevers van poelen groeien talrijke planten die je elders binnen het landbouwgebied niet aantreft Hoogstamboomgaarden Hoogstamboomgaarden hebben steeds deel uitgemaakt van het Vlaamse landschap. Een echte hoogstamboomgaard van respectabele leeftijd is tegenwoordig al een zeldzaamheid. Destijds trof men ze aan rond erven en op dijken. De laagstammige fruitboom verdrong zijn omvangrijkere voorouders. Het onderhoud daarvan is namelijk minder arbeidsintensief en ze leveren iets meer op. Toch lijken hoogstammige boomgaarden hier en daar weer in ere hersteld te worden. Ze bieden meer weerstand tegen ziekten en verlenen het landschap ontegensprekelijk meer charme. Bloeiende hoogstamboomgaarden zijn immers een lust voor het oog. Heel wat gemeenten nemen het initiatief om de aanplant en het onderhoud van deze boomgaarden als landschapselement te stimuleren en subsidiëren Alleenstaand bomen, bomenrijen en dreven Bomen zijn opvallende tekens in een vlak landschap. Ze worden vaak aangeplant uit praktische overwegingen: als perceelsafbakening, als oriënteringspunt, als weidepaal, als schaduwleverancier voor runderen. In het Meetjesland zijn vooral de knotwilgen rond weiden erg typisch. De landbouwer gebruikt ze voor de ontwatering van natte stukken weide en om zijn vee van schaduw- en schutplaats te voorzien. In weidegebieden breken ze de scherpe, koude wind. De wortels langs de waterkant zorgen voor oeverversteviging, en ook de takken kan je hiervoor gebruiken. Het knothout diende tot gerief- en brandhout. Oudere exemplaren hebben vaak een holle stam, die een uitgelezen broedof schuilplaats vormt voor vogels en kleine zoogdieren. Ook andere planten vinden hier vaak een groeiplaats. Knotbomen vragen een intensief beheer: het vijfjaarlijkse knotten. Slecht- 34

35 of niet beheerde knotwilgen degraderen na verloop van tijd, wat leidt tot opruiming en definitieve verwijdering van het landschapselement. Dreven vormen meestal toegangswegen naar verspreid liggende akkers en weilanden. Het zijn groene natuuraders temidden van het landbouwgebied. Heel wat beuken- of eikendreven groeiden uit tot statige bomenrijen. In het Meetjesland vormen zij vaak restanten van verloren bosgebieden (de bosdreven in het Velgebied bijv.) Beken, watergangen, sloten, grachten en kreken In het Meetjesland treffen we tal van waterwegen aan. Denk maar aan het Leiken, de Vliet, de Poekebeek, de Driesbeek, de Edebeek en de Splenterbeek. Ook sloten en grachten zijn talrijk aanwezig, vooral gericht op de ontwatering van de aangrenzende akkers en weilanden. In het noordelijke deel van het Meetjesland, met name in het krekengebied, liggen de meest karakteristieke waterelementen: de kreken. De complexe o verstromingsgeschiedenis heeft sporen in het actuele landschap nagelaten. Overal verspreid liggen kreken en zijn er restanten van dijkdoorbraken. Het hele krekengebied is een lappendeken van geulen, grachten, kanaaltjes, bredere bekkens, wielen, plassen en plasjes Dijken Vooral in het krekengebied komen dijken voor. Ze werden ontworpen om enerzijds de bewoners van deze gewesten te beschermen tegen overstromingen, anderzijds om land te winnen op de Westerschelde. De oudste dijktaluds dateren van de 13 e tot de 15 e eeuw. Sedert eeuwen hebben de dijken geen waterkeringsfunctie meer. Sommige zijn doorgestoken, afgegraven en ingeploegd. Dijken zijn tegenwoordig van belang omwille van hun cultuurhistorisch en landschappelijk betekenis en hun waarde als toevluchtsoord voor planten en dieren (Weg)bermen Vlaanderen beschikt over een uitgebreid weggennet. Vanzelfsprekend is hieraan een grote oppervlakte aan verscheidene duizenden hectaren wegbermen verbonden. Heel wat bedreigde dieren- of plantensoorten komen alleen nog op deze wegbermen voor omdat de voedsel- en 35