[verschenen in: Wijsgerig Gezelschap. Mededelingen 59 (2013), pp ] 75 jaar Tijdschrift voor Filosofie

Transcriptie

1 [verschenen in: Wijsgerig Gezelschap. Mededelingen 59 (2013), pp ] 75 jaar Tijdschrift voor Filosofie Dit jaar viert het Tijdschrift voor Filosofie zijn 75 e verjaardag. Naar aanleiding van dit lustrum sprak Griet Galle, de redactiesecretaris van het Tijdschrift, met Samuel IJsseling, die van 1971 adjunctvoorzitter en van 1983 tot 1989 voorzitter van de redactie was. Is het Tijdschrift voor Filosofie (TvF) voor u als filosoof van belang geweest? Het TvF heeft voor mij persoonlijk heel veel betekend. Niet zozeer als voorzitter van de redactie, maar gewoon als kanaal van publicatie. Ik heb nogal wat in het TvF gepubliceerd [meer dan 20 artikels], ik was daar ook altijd heel blij mee om dat te kunnen doen. Ik ben ook de eerste geweest die een Nederlandstalig artikel over Lacan gepubliceerd heeft. 1 Daar ben ik nog altijd een beetje trots op. Het TvF werd in 1939 gesticht door de dominicanen. In 1971 gaf het HIW zijn akkoord voor actieve medewerking aan het TvF, vanaf 1979 werd het TvF overgenomen door het HIW. Welke rol hebt u gespeeld bij de overgang van het Tijdschrift voor Filosofie van de dominicanen naar het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte? In 1964 ben ik gepromoveerd op een proefschrift over Heidegger, dat is uitgegeven als een boek: Denken en danken, geven en zijn. Ik was nogal ontevreden over het laatste hoofdstuk, dat over de ontologische differentie ging. Onmiddellijk nadat het boek gepubliceerd was, heb ik een artikel geschreven over het zijn van de zijnden en het opgestuurd naar het TvF. 2 De Petter [dominicaan, voorzitter tot zijn overlijden in 1971] was daar nogal enthousiast over en ik vond dat toen ook een hele eer om in het TvF te mogen publiceren. Van dat moment af is er eigenlijk een bepaald soort vriendschap gegroeid tussen De Petter en mij. Ik ben ook later heel veel bij De Petter geweest. Hij was de oprichter van het TvF en is daar ook heel verdienstelijk voor geweest. Mede door mijn vriendschap was er een soort van goodwill ontstaan tussen het TvF en mij. Door ontwikkelingen in de kerkelijke situatie [minder roepingen, uittredingen] konden de dominicanen dat tijdschrift niet langer uitgeven. Mede doordat ik toch nogal goede relaties met De Petter had is er een gesprek tot stand gekomen tussen het bestuur van het filosofisch instituut en De Petter, en ook De Brie [dominicaan, voorzitter vanaf 1971], die toen ook belangrijk was. Professor Wylleman, die voorzitter van het Instituut was, heeft de overgang juridisch op een voortreffelijke manier geregeld. Er waren een aantal voorwaarden aan verbonden. Eén van de voorwaarden was dat er aanvankelijk ook minstens één dominicaan in de redactie zou zitten. Dat is ook lang zo geweest. De Brie zelf is nog lang voorzitter gebleven van het TvF [tot 1982]. Het TvF is van het klooster van de dominicanen verhuisd naar de zolderverdieping van het presidentsgebouw van het HIW. Ook Lieve Brems, die de administratie verzorgde, is meegekomen. Dat is eigenlijk heel goed verlopen. In de verdere geschiedenis heeft Jan Maeyaert een belangrijke rol gespeeld. 1 S. IJSSELING, Filosofie en psychoanalyse. Enige opmerkingen over het denken van M. Heidegger en J. Lacan, Tijdschrift voor Filosofie 31 (1969), pp ID., Het zijn en de zijnden. Een studie over de ontologische Differenz bij Martin Heidegger, Tijdschrift voor Filosofie 28 (1966), pp

2 Er was bij de overgang wel wat discussie over het feit of het TvF het tijdschrift van het Instituut zou zijn of of het een eigen zelfstandigheid zou hebben. Prof. Wylleman was er een groot voorstander van dat de redactie van het TvF een eigen zelfstandigheid zou hebben. Van de andere kant werd het hier op het Instituut en zeker in Vlaanderen, maar zelfs in Nederland beschouwd als het Leuvense tijdschrift, enigermate ook als een soort tegenpool. Je had het zogenaamde Leuvense tijdschrift en het blauwe tijdschrift, het Algemeen Nederlands Tijdschrift voor Wijsbegeerte (dat nu niet meer blauw, maar oranje is). Dat is lange tijd concurrentieel geweest, nu niet meer. Dat het als Leuvens tijdschrift beschouwd werd, hangt ook wel samen met het feit dat het Instituut in de Lage Landen een heel centrale plaats innam, ook vanwege het sterk internationale karakter. Waren er mensen gekant tegen de overgang van het TvF van de dominicanen naar het Instituut? Ja, er waren zelfs stemmen: nog liever opheffen dan het uit handen geven. Maar mensen als De Petter en De Brie waren zeer redelijk en vonden het ook heel belangrijk dat het voortgezet werd. De afbrokkeling van de kloosterordes was ook in bredere zin een probleem. Die kloosters waren daar niet allemaal op voorbereid en konden ook nog niet inzien dat het een soort afbraak was. Men wist niet of het echt definitief was of een tijdelijk verschijnsel zou zijn. Er waren mensen die het verschijnsel zelfs radicaal ontkenden voor zichzelf. Men moet dat ook niet onderschatten. Dominicanen en jezuïeten waren intellectueel heel belangrijke factoren in het katholieke Vlaanderen. Het TvF was daar ook een facet van. U zag het TvF vroeger als een brug tussen de Franse filosofie en Nederland? Ja, zeker. Dat was het Instituut ook. Vroeger was het Instituut veel meer een soort scharnierpunt tussen Frankrijk, Duitsland en Nederland. Engeland bestond bijna niet, Amerika eigenlijk ook niet. De Franse filosofie stond hier van oudsher heel erg centraal (vb. Bergson, Merleau-Ponty) en anderzijds ook de Duitse filosofie (Heidegger, Husserl, later Habermas). Leuven en ook het TvF was er het instrument van. Tegenwoordig leest men nu die Franse auteurs in Nederland in Engelse vertalingen, maar dat begint in België ook. Bij de stichting van het TvF werd gesteld dat het standpunt van het TvF uitgesproken spiritualistisch was, maar tegelijk wilden de stichters iedere neiging tot exclusivisme weren. De interpretatie van de filosofie van Thomas van Aquino in een artikel van De Petter 3 een interpretatie die niet geheel in de lijn van het thomisme lag dat vanuit Rome werd gepropageerd, zorgde voor een censuur door de dominicanen in Rome in de eerste jaren van het bestaan van het TvF. Op welke wijze is volgens u de invloed van de Kerk op het TvF geëvolueerd? Het TvF was van het begin af aan niet een typisch katholiek tijdschrift, maar er was toch zowel op het filosofisch instituut (tot in de jaren 50 en zelfs nog het begin van de jaren 60) als in het TvF een soort van vanzelfsprekende meer spirituele sommigen zeggen meer personalistische gerichtheid. Op dat punt zijn er toch heel grote veranderingen in de mentaliteit gekomen. Niet dat het TvF vrijzinnig (antiklerikaal) is geworden. Ik denk dat er moeilijk plaats is voor artikelen die uitdrukkelijk antikerkelijk zijn, met een uitgesproken atheïstische ideologie. Tegelijkertijd denk ik niet dat er een soort ideologische censuur is. Iemand die zich duidelijk in de atheïstische richting wil affirmeren, stuurt geen artikel op naar het TvF. Maar ik denk niet dat er in de redactie en 3 D.M. De PETTER, Intentionaliteit en identiteit, Tijdschrift voor Filosofie 2 (1940), pp

3 probleem is van ideologische uitsluiting, wel een eis van kwaliteit. Ik zie dat eerder als een continuïteit dan als een breuk. Het TvF heeft altijd opengestaan voor allerlei verschillende stromingen. Ziet u in het TvF een evolutie in oriëntaties binnen de filosofie? De ontwikkelingen die op het instituut plaats gehad hebben, die lopen parallel met de ontwikkelingen van het TvF. In de beginperiode was het thomisme een heel belangrijke stroming in de filosofie. Dat heeft zich langzamerhand naar de existentiële fenomenologie bewogen. Dat was een soort sfeer en die is er nu helemaal niet meer. Nu is er weinig eenheid. Het is moeilijk om nog een bepaalde stroming te noemen die overheersend is. Niet dat dat slecht is, maar er is nu een grotere verbrokkeling dan ooit tevoren. Eén van de ontwikkelingen die ik heel fascinerend vind is dat er nu enorm veel aandacht is voor de politieke filosofie. Dat was in de jaren 60 en zelfs 70 eigenlijk afwezig. Er werd wel ethica gegeven en eventueel werd de Politica van Aristoteles, Rousseau of de rechtsfilosofie van Hegel gelezen, maar er was geen politieke filosofie. De analytische traditie was op het Instituut zo goed als afwezig en is ook in het TvF nooit sterk geweest. Ik denk niet dat men daar geen waardering voor heeft of dat men daar tegen is, maar dat is toch een ander soort stijl van filosoferen, die niet zo goed past in het kader van het TvF. Daar zijn gespecialiseerde tijdschriften voor. Ik vind het eigenlijk heel belangrijk dat dat wat uit elkaar gehouden wordt. Er is zelfs discussie over of de analytische filosofie niet eerder in het hele domein van de wetenschappen of logica thuishoort. Vroeger was er misschien een zekere trots dat het TvF het Leuvense tijdschrift was, nu wil men eerder gezien worden als onafhankelijk tijdschrift. Dat is natuurlijk één van de verdiensten van Rudi Visker. Het tijdschrift was altijd heel open, maar hij heeft toch heel sterk de andere universiteiten zowel in Vlaanderen als in Nederland erbij betrokken via de redactieraad, mede om strategische redenen: de overlevingskansen van het TvF werden natuurlijk groter. Maar ook omdat de samenwerking veel groter geworden is tussen de verschillende universiteiten, zeker in Vlaanderen. In Vlaanderen was er heel duidelijk een verzuiling. Het was moeilijk contacten met Brussel of met Gent te hebben. Dat is helemaal veranderd: de contacten zijn vanzelfsprekend geworden. Dat is natuurlijk ook op het gebied van het TvF zo. Men wil af van dit soort verzuiling. Dat is niet een Leuvense machtsstrategie, maar eerder een openheid naar een Nederlandstalig klimaat of een Nederlandstalige gemeenschap om te filosoferen en ook om geïnteresseerd te zijn en te blijven in wat er in het Nederlands aan filosofie gebeurt. Hoe werd de kwaliteit van de artikels vroeger beoordeeld? Nu is dat heel strikt met twee dubbel blinde referenten. Vroeger was dat meer intuïtief, werd dat onder de redactie vaak gewoon besproken. Er werd wel, als het wat gespecialiseerde artikelen waren, aan iemand gevraagd om te bekijken of het serieus was. Maar het was niet zo n heel streng beleid. Dat wil niet zeggen dat het niet kritisch was, maar er was niet zo n geïnstitutionaliseerde controle. Er zullen wel eens ooit artikels aangenomen zijn, bijvoorbeeld van belangrijke mensen, waarvan je zegt: het is niet zo heel veel van betekenis, maar dan werd het wel omwille van de naam van de auteur 3

4 opgenomen. Daar werd dan vaak wel aan gewerkt om dat wat te verbeteren. De kwaliteit van de artikels is eigenlijk niet veranderd. Wat zijn volgens u de belangrijkste veranderingen van de afgelopen jaren? Ten eerste, het uitzicht van het TvF. Vervolgens, dat het uitgegeven wordt door Peeters. Wat ook een belangrijke verandering is, is natuurlijk de samenstelling van de redactieraad. Vroeger had je een redactie en ook een redactieraad, maar die heb ik zelf nog afgeschaft [in 1983], omdat die niet meer functioneerde en omdat daar alleen maar namen opstonden omwille van hun grote naam. Rudi Visker heeft dan later weer een redactieraad opgericht. Wat is volgens u de taak en de functie van het TvF? Het is altijd, en nog steeds, het ideaal geweest dat het TvF in het Nederlands gepubliceerd wordt en dat Nederlandstaligen uitsluitend in het Nederlands mogen publiceren, omdat het toch belangrijk is dat er een forum is, een soort gemeenschap van filosofen die de mogelijkheid hebben om in het Nederlands te publiceren, en dan nog op een hoog niveau, en dat er ook een mogelijkheid is van een filosofische discussie in het Nederlands. Er is natuurlijk wel een heel grote tendens, ook in de filosofie in Vlaanderen en Nederland, om helemaal over te gaan naar een verengelsing. Het Engelstalige is bijna overheersend. Ik persoonlijk betreur dat ten zeerste, maar dat is waarschijnlijk toch een beweging die niet meer tegen te gaan is. Maar natuurlijk is het TvF niet alleen Nederlandstalig. Het criterium voor een buitenlands artikel moet nog strenger zijn, vind ik, dan voor een Nederlandstalig artikel. Het TvF is ook belangrijk als een forum voor wat er in de hedendaagse tijd aan filosofie beoefend wordt. Het zou interessant zijn om de hele geschiedenis van het TvF zo na te gaan. Ik denk dat dat ook een soort weerslag is van de ontwikkeling van belangstelling, stijl en soorten in de filosofie. Je kan daar bijna de geschiedenis van de Nederlandstalige filosofie in terugvinden. En het TvF is natuurlijk ook een beetje een visitekaartje van Leuven, het is internationaal bekend. Er zijn toch een heel aantal buitenlandse abonnementen en grote buitenlandse bibliotheken zullen het wel hebben. Heel veel van die artikelen die gepubliceerd worden, zijn vaak niet geschikt om onmiddellijk te lezen. Het is ook een soort documentatie. Men kan na een paar jaar zeggen: o ja, daar moet een belangrijk artikel verschenen zijn over dat of dat onderwerp. Dat is ook een beetje het criterium om artikelen aan te nemen of af te wijzen. Het hoeft niet over de onmiddellijke actualiteit te gaan, over iets wat over drie maanden niet meer aan de orde is. Daar zit natuurlijk ook een probleem aan vast: of er niet ook zo nu en dan iets meer essayistische artikelen in het TvF opgenomen zouden moeten worden. Ja, ik persoonlijk zou daar voorstander van zijn. Maar essayistisch hoeft natuurlijk niet oppervlakkig te zijn, want daar ben ik helemaal op tegen, maar eerder wat inleidende overzichten. Het is niet zo gemakkelijk om mensen te vinden die dat kunnen en die dat willen. Dat is weer een ander probleem, ook dat willen. Er is die ongelofelijke plicht voor jonge mensen om te publiceren, om carrière te maken. En dan is het TvF wel een medium, maar men moet eigenlijk toch in het Engels publiceren. Dat is ook een bedreiging voor het TvF: dat men omwille van carrière moet publiceren. Overigens, ik ben daar een radicale tegenstander van. Dat zal misschien voor onderzoeksresultaten in de wetenschappen van belang zijn, maar in de filosofie... Je hebt ook van die rankinglijsten voor universiteiten, waarbij het 4

5 over het aantal publicaties gaat. Dat heeft toch niets met filosofische publicaties te maken? In de wetenschappen gaat het vaak om artikels van twee of drie bladzijden, als men bijvoorbeeld een of ander nieuw geneesmiddel gevonden heeft of een nog kleiner deeltje. Maar filosofie past daar niet in. Je kan je in de filosofie ook geen artikel van één bladzijde voorstellen. Ik vind dat men dat toch een keer radicaal op een andere manier aan de orde moet stellen. Ik vind dat men niet moet publiceren om carrière te maken, maar moet publiceren omdat men iets te zeggen heeft of omdat men het leuk vindt, zoals mensen die een dichtbundel uitgeven of een roman schrijven, een filosofisch artikel schrijven omdat ze het leuk vinden. In de filosofie vind ik het publiceren om carrière te maken een soort contradictio in terminis. Ik zou graag willen dat het TvF daar ook een rol in zou spelen. 5