2. Descartes, Spinoza

Transcriptie

1 Van Socrates tot Wittgenstein Van Socrates tot Wittgenstein Tweede helft: nieuwere tijd 2. Descartes, Spinoza René Descartes = Renatus Cartesius 2 Positie Descartes in geschiedenis Begin van de moderne filosofie : nam zuivere denken als uitgangspunt (Hegel, ) Descartes presenteerde zich als nieuw begin Dit beeld te nuanceren, want er is veel meer continuïteit vaderschap altijd twijfelachtig Maar Descartes is wel de invloedrijkste nieuwe ( mechanistische ) filosoof 3 Descartes, Spinoza 1

2 Leven 1596 geboren in La Haye bezoekt jezuïetencollege La Flèche in Anjou studie rechten in Poitiers, daarna op reis november 1619: droomervaring (Zuid- Duitsland) 1628 vestigt zich in Nederland Utrechtse twisten (Regius, Voetius) 1649 vertrekt naar Zweden, hof van Christina 1650 Descartes overlijdt in Stockholm, 11 februari 4 Werken 1620 Regulae ad directionem ingenii 1633 Le Monde 1637 Discours de la méthode + Essais La Dioptrique, Les Météores, La Géométrie 1641 ( ) Meditationes de prima philosophia 1644 Principia Philosophiae 1649 Passions de l âme 5 Mechanicisme Kwantitatieve verklaring verdringt kwalitatieve waaronder vormenleer Wereld opgevat als geheel van lichamen in beweging Het boek van het universum is geschreven in de taal van de wiskunde; de letters ervan zijn driehoeken, cirkels en andere meetkundige figuren (Galilei, De weegschaal, 1623) Nieuwe natuurfilosofie ten koste van het aristotelisme 6 Descartes, Spinoza 2

3 Eenheid wetenschappen Alle wetenschappen zijn niets anders dan menselijke kennis, die altijd één en dezelfde blijft, ongeacht het object (Descartes, Regulae, art. 1) daarom één methode vereist Descartes gericht op zekerheid twijfel als fase, methode; niet als doel Alleen wat uit heldere en welonderscheiden begrippen is afgeleid, geldt als kennis Wiskunde als model 7 Boom van de filosofie In brief aan Picot = voorwoord Franse vertaling Principia takken = afzonderlijke wetenschappen 3 hoofvertakkingen = medicijnen mechanica moraal stam = fysica wortels = metafysica Metafysica = eerste filosofie (prima philosophia) mechanica wetenschappen medicijnen fysica metafysica moraal 8 Meditationes Descartes dekt zich in tegen kritiek in Latijn (selecteert zo zijn publiek) neemt tegenwerpingen (objectiones) op van geleerden o.a. Hobbes, Arnauld, Gassendi, Mersenne samen met Descartes antwoorden daarop Zoektocht naar archimedisch punt van waaruit alle kennis kan worden opgebouwd gevonden in bestaan van ik als denkend ding (res cogitans) 9 Descartes, Spinoza 3

4 Van vast punt naar systeem Meditationes bewijzen achtereenvolgens : 1 ) bestaan van God 2 ) bestaan van buitenwereld 3 ) overeenstemming van onze kennis met wereld 10 Opbouw Meditationes I. Methodische twijfel: alle kennis betwijfelbaar II. Cogito ergo sum (= archimedisch punt) III. Godsbewijzen IV. Helder & welonderscheiden is kenmerk van waarheid; verklaring van dwaling V. Wezen van materie is uitgebreidheid; fysica is toegepaste meetkunde; (+extra godsbewijs) VI. Bestaan buitenwereld bewezen; lichaam geest is een samenstel 11 Godsbewijzen In Meditationes drie bewijzen: 1a. causaal bewijs (of bewijs vanuit het idee ) 1b. - argument 2. ontologisch bewijs (in Meditatio V) F Let op: Descartes zelf duidt ze niet zo aan en maakt geen scherp onderscheid tussen 1a en 1b 12 Descartes, Spinoza 4

5 Ontologisch godsbewijs Term pas later gemunt, door Kant (1781) Oorsprong bij Anselmus (Proslogion, 1077) Descartes versie: ik heb idee van opperst volmaakt wezen tot perfectie hoort ook bestaan, want wat bestaat is volmaakter dan wat niet bestaat het zou absurd zijn indien het opperst volmaakte wezen een perfectie zou ontberen ik kan dus God niet anders denken dan als bestaand 13 Principia Philosophiae Als leerboek voor universiteiten bedoeld Niet gelukt, maar PP is in 17 18e eeuw wel Descartes invloedrijkste werk geworden Inhoud: samenvatting metafysica, voorts voornamelijk fysica Onaf delen V VI (over planten, dieren, mensen) niet gerealiseerd 14 Substantieleer Substantieleer centraal in metafysica van Principia Drieërlei substanties: 1. ongeschapen (God); 2a. geschapen: uitgebreidheid (één, deelbaar); 2b. geschapen: zielen (talloze, ondeelbaar) Rechtvaardigt scheiding theologie wetenschap houden zich namelijk bezig met respectievelijk het menselijk heil (ziel) en met uitgebreidheid In geschiedenis van filosofie is van Descartes substantieleer karikatuur gemaakt ( dualisme ) 15 Descartes, Spinoza 5

6 Ziel lichaam Kern substantieleer is wezenlijk verschil tussen uitgebreidheid en zielen zijn los van elkaar te concipiëren bestaan dus ook los van elkaar Relatie ziel lichaam bij individuele mens daarvan afgeleid Oplossing schept nieuwe problemen, namelijk interactie, coördinatie veel creatieve oplossingen (bij Descartes zelf, en later in zeventiende eeuw) 16 Discours de la méthode 1637 Vertoog over de methode, om goed leiding te geven aan de rede en de waarheid te zoeken in de wetenschappen Voorwoord bij drie praktische toepassingen (proeven, essais) van methode dioptriek meteorologie geometrie 17 Discours de la méthode Methode in Discours II ingedikt tot 4 regels: ➀ evidentie: niets voor waar aannemen dat ik niet zelf als zodanig had ingezien; slechts aanvaarden wat zo helder & welonderscheiden is, dat twijfel wordt uitgesloten ➁ analyse: elk probleem verdelen in zoveel stukken als mogelijk en nodig is ➂ synthese: juiste orde betrachten in gedachtegang, van eenvoudigste tot ingewikkeldste zaken ➃ enumeratie: steeds volledige overzichten maken, om niets te vergeten 18 Descartes, Spinoza 6

7 Zekere kennis Regels simpel, op triviale af Menselijk geest bijgelicht door natuurlijk licht = rede In staat tot schouwen van direct evidente waarheden, = intuïtie voorbeeld: wiskunde Intuïtie + deductie = zekere kennis 19 Voorlopige moraal Code van 4 maximen in Discours IV: 1 wetten van land & omgeving gehoorzamen, controverse vermijden 2 systematische twijfel niet doorvoeren tot in praktisch oordelen en handelen 3 zelseheersing; invloed Stoa (Seneca); vereist kennis passies 4 leven wijden aan de rede 20 Hartstochtenleer Les Passions de l âme 1649 (voor Elisabeth van Bohemen) aanzet mechanistische psychologie met hypothese van pijnappelklier als contactpunt lichaam ziel vond weinig steun Hartstochtenleer invloedrijk filosofie, kunst, theater 21 Descartes, Spinoza 7

8 Benedictus de Spinoza ook wel Bento, Baruch Despinosa, d Espinosa 22 Leven 1632 geboren te Amsterdam, 24 november 27 juli 1656 breuk met joodse gemeente banvloek 1660/61 Rijnsburg, 1663 Voorburg, 1669/71 Den Haag 1672 rampjaar 1677 Spinoza overlijdt op 21 februari 23 Werken (late jaren 50?) Tractatus de intellectus emendatione (vroege jaren 60?) Korte verhandeling van God, de mensch en deszelvs welstand 1663 Renati des Cartes Principia philosophiae/ Cogitata metaphysica 1670 Tractatus theologico- politicus 1677 Opera posthuma: o.a. Ethica, Tractatus politicus 24 Descartes, Spinoza 8

9 Ethica ordine geometrico demonstrata Ethiek, uiteengezet in meetkundige ordening d.w.z.: Euclides Elementen als model Synthetisch: opgebouwd vanuit basiselementen (definities, axioma s) Voor Spinoza alleen geldig door keuze uitgangspunt in eerste oorzaak (God) 25 Opbouw in vijf delen 1. Over God 2. Over aard en oorsprong van de geest 3. Over de oorsprong en aard van de affecten [hartstochten, emoties] 4. Over de menselijke slavernij of de macht van de affecten 5. Over de macht van het verstand of de menselijke vrijheid 26 Vergelijk Descartes Meditationes: 1. Over hetgeen in twijfel kan worden getrokken 2. Over de aard van de menselijke geest 3. Over God 4. Over waarheid en dwaling 5. Over het wezen van de materie; + God 6. Over het bestaan van materiële dingen 27 Descartes, Spinoza 9

10 Meditationes Ethica 1. Twijfel 2. Geest 3. God 4. Waarheid/dwaling 5. Wezen materie 6. Bestaan materie 1. God 2. Geest 3. Affecten 4. Macht affecten 5. Macht verstand 28 Substantieleer (Ethica, deel 1) Eén substantie = God = de Natuur Immanente oorzaak van de wereld van binnenuit, niet van buitenaf wereld dus ongeschapen, God/Natuur geen schepper God begin van alles en dus ook uitgangspunt van Spinoza s systeem Oneindig veel oneindige eigenschappen (attributen) Brengt oneindige reeks bestaansvormen voort Spinoza s term: modus ( bestaanswijze ); meervoud: modi 29 Determinisme Uit de noodzakelijkheid van de goddelijke natuur moeten oneindige dingen op oneindige wijzen volgen (Ethica 1, stelling 16) Alle bestaansvormen (modi) gedetermineerd, tot in het oneindige Mensen deel van de natuur, dus ook aan de natuurwetten onderworpen Vrijheid ongedetermineerdheid vrije wil is illusie, komt voort uit onwetendheid 30 Descartes, Spinoza 10

11 Affectenleer (Ethica, deel 3) Modi streven naar zelsehoud (conatus) Mens één modus affecten (emoties, hartstochten) zijn tegelijk fysiek en psychisch Wij ondergaan voortdurend aandoeningen Affecten zijn aandoeningen waardoor ons vermogen tot handelen toeneemt of afneemt 3 basisaffecten: lust (toename), onlust (afname), begeerte (streven/conatus) talloze combinaties, afleidingen, complicaties 31 Passie & actie Indien wijzelf (actief) oorzaak van affecten zijn, dan zijn affecten die volgen acties (handelingen) Indien passief, dus niet of deels oorzaak affecten, dan zijn affecten die volgen passies ( lijdingen ) Onlust (afnemend handelingsvermogen) is altijd passie; lust (toenemend vermogen) en begeerte (streven) kunnen zowel passie als actie zijn Mens deel van natuur aan passies onderworpen 32 Deugd (Ethica, deel 4) Streven naar zelzandhaving (conatus) is basis van deugd (virtus) deugd ook in de zin van kracht, macht, moed (als bij Machiavelli: virtù) Bij mensen berust zelzandhaving op inzicht Deugd = zelzandhaving door redelijk handelen Affecten zijn slechts met affecten te bestrijden dus inzicht alleen is nog niet voldoende kennis moet affectief worden 33 Descartes, Spinoza 11

12 De vrije mens Vrij = autonoom (zichzelf de wet voorschrijvend) In strikte zin is alleen God vrij want als enige oorzaak van zichzelf Mens vrij in zoverre hij/zij volgens de rede leeft Het beste af in samenleving: medemensen zijn hoogste in natuur om band mee aan te gaan 34 Amor Dei intellectualis (Ethica, 5) Macht van de geest bestaat in kennis Toenemende kennis van natuur leidt tot liefde Kennis + liefde = verstandelijke liefde tot God affectieve vorm van kennis schenkt hoogste geluk, gemoedsrust Deugd is eigen beloning, kwaad is eigen straf 35 Godsdienst en politiek Al wat voortreffelijk is, is even moeilijk als zeldzaam : filosofische weg tot geluk is moeilijk Theologisch- politiek traktaat (1670) godsdienst eist geen kennis maar gehoorzaamheid daardoor heilsweg voor allen maar kan ook zeer schadelijk zijn ( bijgeloof ) daarom onderzoek nodig naar werking godsdienst Conclusie: vrijheid van filosoferen is voorwaarde voor vrede en veiligheid in samenleving 36 Descartes, Spinoza 12